Atlas lękliwego mężczyzny

Kaznodzieja

Widzia­łem obu­rzo­ne­go męż­czy­znę, kazno­dzie­ję, któ­ry z unie­sio­ny­mi ręka­mi kro­czył po błot­ni­stym boisku naj­więk­sze­go sta­dio­nu pił­kar­skie­go Pol­skiej Repu­bli­ki Ludo­wej:
– Hań­ba – krzy­czał męż­czy­zna – co za hań­ba robić tutaj inte­re­sy! Sza­chro­wać w miej­scu poświę­co­nym pamię­ci pole­głych boha­te­rów! Jezus, Syn Boży, prze­gnał biczem prze­kup­niów i lichwia­rzy ze świą­ty­ni w Jero­zo­li­mie, i tak, dokład­nie tak trze­ba prze­gnać ze sta­dio­nu tę hoło­tę, któ­ra kup­czy tu tą swo­ją tan­de­tą, tą całą kon­tra­ban­dą, a nawet towa­rem z kra­dzie­ży! Precz, precz! Wszy­scy precz!

Aku­rat jakiś lal­karz z Arme­nii, jeden z nie­zli­czo­nych han­dla­rzy, któ­rzy tego desz­czo­we­go kwiet­nio­we­go dnia obsłu­gi­wa­li na war­szaw­skim Sta­dio­nie Dzie­się­cio­le­cia klien­te­lę tysię­cy stra­ga­nów i bud, demon­stro­wał mi ruchli­wość mario­net­ki przed­sta­wia­ją­cej żoł­nie­rza w ubra­niu ochron­nym, kie­dy kazno­dzie­ja poja­wił się w oko­li­cy bra­my zaro­śnię­tej suchą tra­wą i pokrzy­wa­mi. Wyjął zza pasa kij dłu­go­ści trzon­ka sie­kie­ry lub młot­ka, do któ­re­go przy­twier­dzo­ne były ple­cio­ne sznu­ry czy skó­rza­ne rze­my­ki – rze­czy­wi­ście bicz, któ­rym zaczął wyma­chi­wać nad gło­wą. Ale pośród wie­lo­gło­so­we­go, wie­lo­ję­zycz­ne­go ści­sku w plą­ta­ni­nie uli­czek tego mia­stecz­ka bud, któ­re roz­cią­ga­ło się aż po naj­wyż­sze, poro­śnię­te krza­ka­mi i zasnu­te welo­na­mi desz­czu rzę­dy sta­dio­nu, pra­wie nikt nie zwró­cił uwa­gi na krzy­ka­cza. A ten też tyl­ko wywi­jał swo­im biczem, machał, gło­sił, prze­kli­nał. Ale nie robił tego, co uczy­nił Syn Boży, niko­go nie sma­gał.

Ten sta­dion, „wy prze­klę­ci domo­krąż­cy”, zbu­do­wa­ny został z gru­zów War­sza­wy, z kamie­ni, cegieł, na któ­rych była jesz­cze krew boha­te­rów powsta­nia prze­ciw­ko Niem­com, krew tysię­cy nie­win­nych miesz­kań­ców mia­sta, dzie­ci, kobiet, star­ców, któ­rzy jako żywa tar­cza pędze­ni byli przed nie­miec­ki­mi czoł­ga­mi albo zosta­li zma­sa­kro­wa­ni jako zakład­ni­cy. „Wy rze­zi­miesz­ki! Wy oszu­ści!” Ten sta­dion nie powstał jed­nak z gru­zów tyl­ko na pamiąt­kę owe­go woła­ją­ce­go o pomstę do nie­ba bar­ba­rzyń­stwa, ale tak­że jako budow­la przy­szło­ści: naród ofiar i naród mor­der­ców, zwy­cięz­cy i poko­na­ni, jesz­cze nie­daw­no śmier­tel­ni wro­go­wie, mie­li w tej… tej świą­ty­ni grać ze sobą, grać prze­ciw­ko sobie, ale poko­jo­wo! Mie­li tutaj grać i dowo­dzić, że ludzie mogą się ze sobą mie­rzyć, nawet ze sobą wal­czyć, nie zabi­ja­jąc się nawza­jem. Miłuj­cie nie­przy­ja­cio­ły wasze, naka­zał Syn Boży, a to zna­czy­ło prze­cież tak­że: poko­naj go, jeśli chcesz go poko­nać – ale w grze.

– A co – wołał kazno­dzie­ja – co przy­cią­ga tę zgra­ję han­dla­rzy z Ukra­iny i Kau­ka­zu do tego miej­sca? Ci ludzie sza­chru­ją, sprze­da­ją towar pocho­dzą­cy ze szmu­glu, a nawet pamiąt­ki z naj­strasz­niej­szej woj­ny ludz­ko­ści, orde­ry i szty­le­ty, na któ­rych wid­nie­je swa­sty­ka!

Czy napraw­dę chcę towa­rzy­szyć temu pomy­lo­ne­mu – zapy­tał przy­ja­ciel z Wied­nia, któ­ry od lat miesz­kał w War­sza­wie, a teraz, w cza­sie dłu­gie­go spa­ce­ru po mie­ście, zapro­wa­dził mnie przez most Ponia­tow­skie­go na wschod­ni brzeg Wisły i na ten sta­ry sta­dion, któ­ry w tym cza­sie ucho­dził za naj­więk­szy bazar nie tyl­ko sto­li­cy Pol­ski, ale całej Euro­py Wschod­niej.

Kazno­dzie­ja nie zwra­cał na nas uwa­gi, kie­dy szli­śmy w nie­wiel­kim odstę­pie jego śla­dem przez tłum, zatrzy­mu­jąc się tam, gdzie on się zatrzy­my­wał, idąc dalej, kie­dy znów ruszał.

Sto tysię­cy ludzi mógł pomie­ścić Sta­dion Dzie­się­cio­le­cia, otwar­ty dzie­sięć lat po zakoń­cze­niu dru­giej woj­ny świa­to­wej na pamiąt­kę Powsta­nia War­szaw­skie­go, wal­ki pol­skich armii pod­ziem­nych z nie­miec­kim oku­pan­tem. Ta nie­sły­cha­na budow­la – wznie­sio­na z gru­zów mia­sta zrów­na­ne­go z zie­mią przez jed­nost­ki Wehr­mach­tu i SS, mia­sta, w któ­rym pod­czas sześć­dzie­się­ciu trzech dni powsta­nia pra­wie dwie­ście tysię­cy Pola­ków, więk­szość z nich cywi­le, zosta­ło jako zakład­ni­cy, w wal­kach ulicz­nych albo w odwe­cie zastrze­lo­nych, spa­lo­nych lub żyw­cem pogrze­ba­nych – przez ponad trzy dzie­się­cio­le­cia słu­ży­ła nie tyl­ko wiel­kim war­szaw­skim dru­ży­nom pił­kar­skim i lek­ko­atle­tom jako are­na zma­gań, ale tak­że jako sce­na, na któ­rej odby­wa­ły się para­dy, ope­ret­ko­we demon­stra­cje wła­dzy par­tii komu­ni­stycz­nej, a nawet jako opra­wa mszy polo­wej pol­skie­go papie­ża Jana Paw­ła II.

Z bra­ku pie­nię­dzy pozo­sta­wio­ny na pastwę losu sta­dion został w koń­cu wydzier­ża­wio­ny pew­nej spół­ce han­dlo­wej, któ­ra ochrzci­ła owal mia­nem „Jar­mar­ku Euro­pa” i za nie­wiel­ką opła­tą odda­ła jako tar­go­wi­sko w użyt­ko­wa­nie drob­nym kra­ma­rzom i sprze­daw­com obno­śnym z nie­mal wszyst­kich kra­jów byłe­go pań­stwa sowiec­kie­go – ale tego desz­czo­we­go kwiet­nio­we­go dnia tar­go­we­go było to już od daw­na histo­rią: han­dla­rze z wszyst­kich regio­nów Pol­ski, z Ukra­iny, Rosji i Bia­ło­ru­si, z Moł­da­wii i Gru­zji, Cze­cze­nii, Arme­nii i Kazach­sta­nu, Azer­bej­dża­nu, a nawet z Kir­gi­zji, do tego uchodź­cy, Chiń­czy­cy, Mon­go­ło­wie i Wiet­nam­czy­cy, sprze­da­wa­li tu wszyst­ko: od kawy, prosz­ków do pra­nia i pod­ró­bek mar­ko­wych pro­duk­tów, pirac­kich kopii nagrań muzycz­nych czy fil­mów, poprzez prze­szmu­glo­wa­ne futra sobo­lo­we i papie­ro­sy, sprzęt gospo­dar­stwa domo­we­go, tanie narzę­dzia i kawior, po broń, amu­ni­cję i nar­ko­ty­ki, wszyst­ko, na co był popyt i cze­go gdzie indziej albo w ogó­le nie było, albo tyl­ko po wie­lo­krot­nie wyż­szej cenie niż wytar­go­wa­na na sta­dio­nie.

Mię­dzy rzę­da­mi bud na try­bu­nach, gdzie nie­gdyś entu­zja­stycz­ne chó­ry kibi­ców repre­zen­ta­cji naro­do­wej czy dużych klu­bów jak Legia War­sza­wa i Polo­nia War­sza­wa zdzie­ra­ły gar­dła aż do ochryp­nię­cia, rosły teraz tar­ni­na, pokrzy­wy i koni­czy­na. Nie­gdyś bia­łe, teraz pozna­czo­ne rdzą bram­ki jesz­cze sta­ły, ale prze­la­ty­wał przez nie, nie­po­wstrzy­my­wa­ny przez siat­kę, tyl­ko czas.

Kie­dy po takim dniu tar­go­wym nad­cho­dził wie­czór i na pustym sta­dio­nie zosta­wa­ły jedy­nie odpad­ki i strzę­py papie­ru, któ­re wiatr pędził na prze­łaj przez wybla­kłe linie bocz­ne i bram­ko­we oraz wszyst­kie nie­istot­ne już barie­ry, po żuż­lo­wych bież­niach i zdzi­cza­łym, będą­cym teraz już tyl­ko grzą­ską łąką boisku, wów­czas – powie­dział mój przy­ja­ciel – robi­ło się tu tak bez­lud­nie, jak musia­ło być chy­ba na tam­tych pusty­niach gru­zów po stłu­mie­niu Powsta­nia War­szaw­skie­go. Wów­czas ten sta­dion, któ­re­mu gro­zi­ła roz­biór­ka przed nad­cho­dzą­cy­mi mistrzo­stwa­mi Euro­py w pił­ce noż­nej, rze­czy­wi­ście sta­wał się pomni­kiem, wte­dy rze­czy­wi­ście ktoś mógł mieć przed ocza­mi nie­koń­czą­cą się pro­ce­sję umar­łych, z któ­rych roz­trza­ska­nych, zbom­bar­do­wa­nych i wysa­dzo­nych w powie­trze domów czy miesz­kań zbu­do­wa­no tę are­nę, oto­czo­ną o zmierz­chu nie­po­ję­tą, nie­wy­ba­czal­ną nie­obec­no­ścią ludzi.

Kazno­dzie­ja dotarł teraz do pierw­szych rzę­dów i roz­po­czął żmud­ną wspi­nacz­kę pośród stra­ga­nów, nakry­tych prze­zro­czy­sty­mi pla­sti­ko­wy­mi płach­ta­mi, z któ­rych kapał deszcz. Być może nie­któ­rzy z han­dla­rzy zna­li plot­kę, któ­rą prze­ka­zał mi przy­ja­ciel, kie­dy wspi­na­li­śmy się w ślad za kazno­dzie­ją: Ten męż­czy­zna to nie­groź­ny pijak, były gracz trze­cie­go czy czwar­te­go gar­ni­tu­ru mają­ce­go dłu­gą tra­dy­cję klu­bu Legia War­sza­wa, skrzy­dło­wy napast­nik, któ­ry ani razu nie prze­bił się do pierw­szych sze­re­gów, ani razu do pierw­szej dru­ży­ny Legii, a wsku­tek wypad­ku tram­wa­jo­we­go, po któ­rym to darem­nie odbył piel­grzym­kę do Czar­nej Madon­ny w Czę­sto­cho­wie, na doda­tek uty­kał. Kazno­dzie­ja w każ­dym razie poja­wiał się na sta­dio­nie tyl­ko w przeded­niu waż­nych świąt kościel­nych – ale czyż tak­że Jezus nie wypę­dził prze­kup­niów i lichwia­rzy ze świą­ty­ni przed świę­tem Pas­chy, i może dopie­ro tym wzbu­dził ową wście­kłość, któ­ra mia­ła go w koń­cu zapro­wa­dzić na Gol­go­tę, na krzyż?

Może histo­ria tego krzy­czą­ce­go męż­czy­zny, któ­ry nie­gdyś jako skrzy­dło­wy napast­nik dru­gie­go czy trze­cie­go skła­du popu­lar­nej dru­ży­ny robił sobie wiel­kie i darem­ne nadzie­je, była tyl­ko aneg­do­tą pasu­ją­cą do tego miej­sca. Ale wypa­dek, któ­ry pew­nie pozba­wił go rado­ści życia, a w każ­dym razie ogra­ni­czył jego ruchy, musiał się rze­czy­wi­ście wyda­rzyć w prze­szło­ści, męż­czy­zna bowiem wspi­nał się po popę­ka­nych, roz­sa­dzo­nych przez kępy tra­wy beto­no­wych stop­niach jedy­nie z tru­dem, a przy tym, dysząc i kule­jąc, bez ustan­ku wzy­wał umar­łych, boha­te­rów i ofia­ry okru­cień­stwa, gło­sząc jako jedy­ną nadzie­ję jed­nak nie nie­bo, tyl­ko grę jako odblask raju.

Wędkarka

Widzia­łem dziew­czyn­kę z bam­bu­so­wą węd­ką nad rze­ką Bag­ma­ti w Pashu­pa­ti­nath, dziel­ni­cy świą­tyn­nej Kat­man­du. Dziew­czyn­ka, może dzie­się­cio­let­nia, może młod­sza, sta­ła po kost­ki w szla­mie i cią­gnę­ła żył­kę przez sza­rą wodę, na któ­rej koły­sa­ły się zwę­glo­ne kawał­ki drew­na, popiół, jakieś powa­la­ne sadzą strzę­py i czar­ne gru­dy, o któ­rych trud­no było powie­dzieć, do jakich form nale­ża­ły wcze­śniej.

Raz po raz kłę­by dymu zasnu­wa­ły węd­kar­kę, za któ­rą ster­cza­ło z wody sze­reg gha­tów, kamien­nych plat­form, na któ­rych pod bez­chmur­nym wio­sen­nym nie­bem pło­nę­ły sto­sy, pło­nę­ły zwło­ki. Cza­sem czy­jaś ręka lub noga spa­da­ła z któ­re­goś z tych palą­cych się łoży albo pośród pło­mie­ni uka­zy­wał się pęk­nię­ty od żaru brzuch, z któ­re­go wyle­wał się sza­ry kłąb wnętrz­no­ści. Wów­czas bia­ło odzia­ni męż­czyź­ni, straż­ni­cy ognia, kła­dli wiech­cie tra­wy na pło­ną­cy stos, żeby dym prze­sło­nił gro­zę roz­pa­du cia­ła, i rzu­ca­li, cokol­wiek spa­dło z łoża, za pomo­cą łopat i wideł z powro­tem w pło­mie­nie.

Jeśli ogień się dopa­lił, wów­czas wodą czer­pa­ną wia­dra­mi z rze­ki pole­wa­no popiół i ostat­nie tlą­ce się reszt­ki żaru i mio­tła­mi z chru­stu zmia­ta­no do rze­ki to, co się zwę­gli­ło, ale nie spa­li­ło. Potem zmy­wa­no plat­for­mę, aż znów błysz­cza­ła, i budo­wa­no nowy, kunsz­tow­ny stos, na koniec przy­po­mi­na­ją­cy sar­ko­fag, w któ­rym umiesz­cza­no zwło­ki i obkła­da­no je pola­na­mi i chru­stem, żeby leża­ły nie ot tak, pośród pło­mie­ni, ale w samym ser­cu ognia.

Na brze­gu, w oto­cze­niu swo­ich lamen­tu­ją­cych rodzin, leże­li owi­nię­ci w sza­fra­no­we płót­no zmar­li, któ­rych po raz ostat­ni skra­pia­no świę­tą wodą rze­ki, zanim zakry­wa­no im już na zawsze twa­rze i nie­sio­no ich na gha­ty.

Dziew­czyn­ka obró­co­na była tyłem do zmar­łych i żałob­ni­ków, obró­co­na tyłem do ognisk i świą­tyń, któ­re poły­sku­jąc zło­tem, wyra­sta­ły za gha­ta­mi, obró­co­na tyłem do mia­sta za świą­ty­nia­mi i bia­łych łań­cu­chów Hima­la­jów, wzno­szą­cych się dale­ko za mia­stem w błę­kit­ne nie­bo, i całą uwa­gę sku­pia­ła na prze­ci­na­ją­cej wodę żył­ce swo­jej węd­ki. Tyl­ko jeden jedy­ny raz węd­kar­ka obej­rza­ła się w stro­nę brze­gu, kie­dy jakaś kobie­ta, któ­ra zro­si­ła twarz swo­je­go męża wodą z rze­ki i po raz ostat­ni pogła­ska­ła ją i poca­ło­wa­ła, w roz­pa­czy zaczę­ła krzy­czeć, a potem wiła się z krzy­kiem w ramio­nach jakiejś pocie­szy­ciel­ki.

Tak­że czar­no-bia­ły pies, któ­ry spał mię­dzy zwło­ka­mi cze­ka­ją­cy­mi na spa­le­nie, zbu­dził się, zapew­ne sły­sząc skar­gę kobie­ty, pod­niósł się, ziew­nął, prze­cią­gnął, poczła­pał do rze­ki i zaczął obwą­chi­wać to, co nad­pły­wa­ło z jej nur­tem, wziął coś na chwi­lę do pyska, po czym wypu­ścił z powro­tem do wody. Zbli­żył się jed­nak przy tym zanad­to do węd­kar­ki, któ­ra rzu­ci­ła w jego stro­nę jakiś roz­kaz albo prze­kleń­stwo i schy­li­ła się, jak­by mia­ła zamiar pod­nieść kamyk i rzu­cić nim w psa.

Pies zro­zu­miał, wyko­nał kil­ka pod­sko­ków w dół rze­ki i roz­rzu­cił przy tym wokół sie­bie czar­ny szlam. Potem potruch­tał dalej, tu i tam węsząc i mlasz­cząc, i był już odda­lo­ny o rzut kamie­niem, kie­dy natknął się na kon­ku­ren­ta, któ­ry zaata­ko­wał go bez ostrze­że­nia.

Obser­wo­wa­łem wal­czą­cych w wodzie i dla­te­go nie widzia­łem, jak dziew­czyn­ka zła­pa­ła coś. Dopie­ro jej trium­fal­ny okrzyk spra­wił, że powró­ci­łem do niej. Wycią­gnę­ła już z wody żył­kę, na koń­cu któ­rej zamiast haczy­ka umo­co­wa­ny był magnes z przy­war­tą do nie­go zdo­by­czą, jakimś kawał­kiem meta­lu, może jakąś klam­rą, zapin­ką, czymś, co zdo­bi­ło kie­dyś kogoś ze spa­lo­nych albo mu słu­ży­ło i zosta­ło razem z jego popio­ła­mi zmie­cio­ne do rze­ki.

Dziew­czyn­ka ode­rwa­ła zdo­bycz od magne­su, obej­rza­ła ją sobie, poka­za­ła ze śmie­chem przy­kuc­nię­tej na brze­gu kobie­cie, jesz­cze raz przyj­rza­ła się przed­mio­to­wi i wło­ży­ła go do worecz­ka z tka­ni­ny, któ­ry mia­ła prze­wie­szo­ny na pasku przez ramię.

Osło­ni­łem oczy dło­nią, żeby powró­cić do wal­czą­cych w dole rze­ki psów. Ale tam, gdzie zwar­ły się one ze sobą w sza­lo­ny kłąb pośród fon­tann wody, lśni­ło w popo­łu­dnio­wym świe­tle tyl­ko puste miej­sce, a rze­ka, któ­ra z bli­ska przy­po­mi­na­ła klo­akę, pły­nę­ła sre­brzy­sta w dal.

Pies pasterski

Widzia­łem psa paster­skie­go, któ­ry zosta­wił swo­je sta­do, oko­ło trzy­dzie­stu kóz, w zaro­śnię­tych ruinach gór­skie­go mia­sta Pina­ry i pognał, sko­wy­cząc, w stro­nę olbrzy­miej ścia­ny skal­nej, któ­ra na zacho­dzie mia­sta wzno­si­ła się w wie­czor­ne nie­bo. Jego szcze­ka­nie powró­ci­ło echem z ciszy, któ­ra od prze­szło tysią­ca lat zale­ga­ła na tych rumo­wi­skach. Po wie­lu wie­kach świet­nej egzy­sten­cji Pina­ra zosta­ła znisz­czo­na przez trzę­sie­nie zie­mi i opusz­czo­na przez miesz­kań­ców, sta­ła się mia­stem ruin, chro­nio­nym jedy­nie przez swo­je odosob­nie­nie w poprze­rzy­na­nej wąwo­za­mi dzi­czy Tau­ru­su Zachod­nie­go. Tyl­ko wąska kamie­ni­sta dro­ga pro­wa­dzi­ła z uro­dzaj­nych dolin Ksan­to­su w turec­kiej pro­win­cji Anta­lya na te wyży­ny.

Prze­wie­szo­na ścia­na, ku któ­rej popę­dził owcza­rek, sta­ła niczym popę­ka­na, kil­ka­set metrów wyso­ko­ści mie­rzą­ca tama prze­ciw­ko nad­cią­ga­ją­ce­mu wła­śnie fron­to­wi burzo­we­mu i na całej powierzch­ni była podziu­ra­wio­na czar­ny­mi otwo­ra­mi nie­zli­czo­nych gro­bów skal­nych. W tych wyku­tych w litej ska­le miesz­ka­niach zmar­łych, któ­re wzno­si­ły się pię­tro­wo w nie­rów­nych rzę­dach, wiecz­ny spo­kój trwał jed­nak tyl­ko dopó­ty, dopó­ki żywi mogli bro­nić swo­ich zmar­łych bli­skich. Po upły­wie tej wiecz­no­ści komo­ry gro­bo­we były plą­dro­wa­ne i sta­wa­ły się miej­scem gniaz­do­wa­nia pustu­łek. Tam, gdzie nie­gdyś kunsz­tow­nie cio­sa­ne, ozdo­bio­ne pła­sko­rzeź­ba­mi i opa­trzo­ne inskryp­cja­mi kamien­ne drzwi oddzie­la­ły świat żywych od świa­ta umar­łych, zia­ły teraz aż po zawrot­ne wyso­ko­ści wybi­te przez chci­wość otwo­ry, czar­ne jaski­nio­we por­ta­le.

Dwa i pół tysią­ca lat temu Pina­ra była jed­nym z sze­ściu naj­po­tęż­niej­szych miast Licji, tajem­ni­cze­go pań­stwa leżą­ce­go w cie­niu gór Tau­rus. Według pie­śni Home­ra boha­te­ro­wie z Pina­ry darem­nie wal­czy­li z Ody­se­uszem i Achil­le­sem.

Sły­sza­łem łopo­ta­nie na wie­trze płacht namio­to­wych w obo­zie woj­ska pod Tro­ją, fur­kot cho­rą­gwi, kie­dy pierw­sze podmu­chy burzy wplą­ta­ły się w koro­ny sosen wyra­sta­ją­cych pomię­dzy prze­wró­co­ny­mi potęż­ny­mi kolum­na­mi. Sły­sza­łem wiatr w rusz­to­wa­niu kata­fal­ku, na któ­rym spo­czy­wa­ły mary zabi­te­go przez Ody­se­usza licyj­skie­go wojow­ni­ka.

Potem pies paster­ski przy­wo­łał mnie do rze­czy­wi­sto­ści. Jego szcze­ka­nie było gło­śniej­sze niż wrza­wa mojej armii duchów. Nie ode­zwał się żaden gwizd, żad­ne woła­nie paste­rza, toteż pies gnał przez gąszcz, pora­sta­ją­cy zbu­rzo­ną świą­ty­nię, zapa­dły plac tar­go­wy i labi­rynt fun­da­men­tów, w stro­nę skal­nej ścia­ny umar­łych, jak­by odkrył tam w górze jakieś zagro­że­nie dla swo­je­go sta­da – i w ten spo­sób wska­zał mi naj­prost­szą dro­gę z rumo­wi­ska do komór gro­bo­wych.

Odkąd wsze­dłem do mia­sta, szu­ka­łem takiej dro­gi, ale teraz podą­ży­łem za psem na prze­kór chę­ci uciecz­ki. Czy tam w górze cza­iło się rze­czy­wi­ście jakieś nie­bez­pie­czeń­stwo? Z waha­niem porzu­ci­łem osło­nę gąsz­czu i wysze­dłem na wol­ną prze­strzeń piar­gu spły­wa­ją­ce­go z komór gro­bo­wych u pod­nó­ża ścia­ny. Ze stru­mie­nia kamie­ni ster­czał niczym toną­cy kamien­ny sta­tek sar­ko­fag. Na koń­cu stru­mie­nia zoba­czy­łem psa przed otwar­tą komo­rą, zie­ją­cą czar­ną pasz­czą. Wparł­szy przed­nie łapy w rzeź­bio­ny próg, szcze­kał, wręcz uja­dał w ciem­ność przed sobą, jak­by odkrył wro­ga, któ­re­go nie miał odwa­gi zaata­ko­wać.

Licyj­czy­cy zawsze cho­wa­li swo­ich zmar­łych wyso­ko nad żywy­mi, w miej­scach wysta­wio­nych na świa­tło tak słoń­ca, jak i księ­ży­ca, z roz­le­głym wido­kiem na mia­sto, na całą kra­inę, na morze – albo w potęż­nych sar­ko­fa­gach spo­czy­wa­ją­cych na mono­li­tycz­nych blo­kach i fila­rach, albo w kunsz­tow­nych gro­bach skal­nych, przed któ­ry­mi świat żywych miał się raz jesz­cze zapre­zen­to­wać w całej oka­za­ło­ści jako zapo­wiedź, że tak­że dla zmar­łych ist­nie­je przy­szłość podob­na do tej pano­ra­my – w komo­rach takich jak ta, przed któ­rej wej­ściem owcza­rek wpadł w rodzaj wście­kłe­go odrę­twie­nia: szcze­kał i wył, nie rusza­jąc się z miej­sca. Jego sta­do pasło się spo­koj­nie w doli­nie, rwąc kęp­ki cien­kiej jak wło­sy tra­wy rosną­cej mię­dzy pozo­sta­ło­ścia­mi kamien­nych umoc­nień, któ­re opar­ły się całym poko­le­niom wro­gów, ale nie bie­go­wi cza­su. Nie­któ­re kozy wspi­na­ły się przed tymi reszt­ka­mi na tyl­ne nogi i sta­ły tak, prze­żu­wa­jąc w pozy­cji pio­no­wej, opar­te o popę­ka­ne mury jak oble­ga­ją­cy mia­sto najeźdź­cy, zamie­nie­ni przez roz­gnie­wa­nych bogów w zwie­rzę­ta, a potem podą­ża­ły za odda­la­ją­cym się sta­dem, stop­nio­wo prze­no­szą­cym się z wyżyn akro­po­lu do mia­sta u jego pod­nó­ża i dalej, w oko­li­ce wiel­kie­go teatru, w któ­re­go dłu­gich rzę­dach ster­cza­ły już tyl­ko kol­cza­ste zaro­śla i na któ­re­go sce­nie jedy­nym gło­sem, jaki dał się sły­szeć, był jazgot sza­le­ją­ce­go psa paster­skie­go.

Pierw­sze cięż­kie kro­ple desz­czu towa­rzy­szą­ce­go burzy zaczę­ły zra­szać naje­żo­ne ostry­mi kan­ta­mi rumo­wi­sko, któ­rym wspi­na­łem się śla­dem psa. Dopie­ro ten wod­ny deseń uzmy­sło­wił mi, że pada deszcz. Cho­ciaż burza, któ­rej głu­che grzmo­ty sły­chać było jesz­cze dale­ko, spro­wa­dza­ła po ścia­nie w dół powie­trze, lodo­wa­te jak na ten wcze­sno­let­ni wie­czór, to pot spły­wał mi z czo­ła i policz­ków. Chcia­łem zawró­cić, pra­gną­łem zawró­cić – a jed­nak wspi­na­łem się, poty­ka­jąc, coraz wyżej i wyżej.

Ścia­na umar­łych wzno­si­ła się teraz ponu­ro przede mną, naj­wy­żej poło­żo­ne rzę­dy komór gro­bo­wych ginę­ły już w smu­gach mgły i desz­czu, ale kie­dy zatrzy­ma­łem się, żeby zaczerp­nąć tchu, i obej­rza­łem za sie­bie, widzia­łem wciąż jesz­cze ów jasny, doda­ją­cy otu­chy świat prze­zna­czo­ny dla oczu umar­łych: mia­sto, pięk­ne mia­sto, któ­re śmia­ły­mi tara­sa­mi opa­da­ło ku doli­nom Ksan­to­su, za nimi ciem­no­zie­lo­ne, zale­sio­ne wzgó­rza, na wscho­dzie ponow­nie wypię­trza­ją­ce się w dale­kie łań­cu­chy gór­skie, któ­rych poły­sku­ją­ce, nie­tknię­te jesz­cze przez front burzo­wy pola śnie­go­we odbi­ja­ły świa­tło wie­czor­ne­go słoń­ca ku kra­inie cie­ni Pina­ry.

Z obra­zem Licji jako kra­iny raj­skie­go spo­ko­ju za ple­ca­mi dotar­łem wresz­cie do psa, do splą­dro­wa­nej komo­ry gro­bo­wej. Pies odno­to­wał moją obec­ność szyb­kim spoj­rze­niem w bok i nagle prze­stał szcze­kać, jak­by speł­nił swój obo­wią­zek i wska­zał jakiejś isto­cie, jakieś lęka­ją­cej się śmier­ci i dla­te­go kom­pe­tent­nej isto­cie ze świa­ta ludzi, cza­ją­ce się nie­bez­pie­czeń­stwo, więc teraz wol­no mu było powró­cić do swo­je­go sta­da.

Wra­caj – krzyk­ną­łem w ślad za nim – zostań, do nogi – kie­dy pognał stru­mie­niem gru­zu w dół, w stro­nę owej pięk­nej kra­iny, w stro­nę świa­ta żywych. Nie chcia­łem zostać tu na górze sam, sta­ną­łem jed­nak przed wej­ściem do komo­ry gro­bo­wej. Sza­re od desz­czu świa­tło pada­ło na trzy kamien­ne mary, na któ­rych powin­ni spo­czy­wać zmar­li, aż jakiś bez­i­mien­ny bóg każe im wstać i, obda­ro­wa­nym zło­żo­ny­mi u ich stóp kosz­tow­ny­mi dowo­da­mi miło­ści, pozwo­li powró­cić do świa­ta żywych.

Widzia­łem na wycio­sa­nych ze ska­ły marach, na ścia­nach wyrą­ba­nych w niej nisz i na ich dnie, na któ­rym zmar­li mie­li posta­wić swo­je pierw­sze kro­ki w dro­dze powrot­nej z kra­iny cie­ni, śla­dy dłu­ta kamie­nia­rzy, któ­rzy sami pew­nie od tysiąc­le­ci spa­li w ocze­ki­wa­niu na powrót do życia. Ale cokol­wiek dopro­wa­dzi­ło owczar­ka do sza­łu i dało mu powód do lęku o jego sta­do, nie było prze­zna­czo­ne dla oczu i uszu ludzi.

Mokry od desz­czu i potu sta­łem przed wyso­kim, wyku­tym w ska­le pro­giem i wpa­try­wa­łem się jak zacza­ro­wa­ny, bez ruchu, jak wcze­śniej pies paster­ski, we wnę­trze mrocz­ne­go miesz­ka­nia zmar­łych. Dno niszy, jej ścia­ny, kamien­ne mary były suche i puste.

W głębinie

Widzia­łem sami­cę wie­lo­ry­ba, któ­ra na głę­bo­ko­ści oko­ło trzy­dzie­stu metrów leża­ła pogrą­żo­na we śnie na tle błę­ki­tu dna mor­skie­go. Jed­ną ze swo­ich płetw pier­sio­wych, któ­re odci­na­ły się od czer­ni jej kor­pu­su niczym kil­ku­me­tro­wej dłu­go­ści bia­łe skrzy­dła, obej­mo­wa­ła ochron­nym gestem swo­je cie­lę.

Dry­fo­wa­łem na powierzch­ni morza pobruż­dżo­nej przez pasa­ty, obser­wo­wa­łem olbrzym­kę i jej dziec­ko przez oku­la­ry do nur­ko­wa­nia i powol­ny­mi, ostroż­ny­mi rucha­mi płetw pró­bo­wa­łem utrzy­mać swo­ją pozy­cję pośród fal prze­ta­cza­ją­cych się to w tę, to we w tę; poru­sza­łem się ostroż­nie, bo mie­rzą­ce czter­na­ście, może pięt­na­ście metrów dłu­go­ści i zapew­ne ważą­ce dwa­dzie­ścia do trzy­dzie­stu ton zwie­rzę w głę­bi­nie było p ł o c h l i w e i nawet ruchy wyso­ko nad nim wio­słu­ją­ce­go pły­wa­ka, uzbro­jo­ne­go jedy­nie w faj­kę i oku­la­ry do nur­ko­wa­nia, mogły je zanie­po­ko­ić. Tak w każ­dym razie pouczył mnie pewien bio­log mor­ski z Tuc­son w Ari­zo­nie na pokła­dzie stat­ku, któ­ry opu­ści­łem w godzi­nach ran­nych na pon­to­nie wraz z pię­cio­ma inny­mi wha­le wat­chers, żeby przez całe przed­po­łu­dnie roz­glą­dać się za fon­tan­na­mi wyrzu­ca­ny­mi przez wale­nie. Już sto­jąc przy relin­gu nasze­go macie­rzy­ste­go stat­ku, widzie­li­śmy roz­pra­sza­ne przez wiatr welo­ny kil­ku­na­stu takich fon­tann – a potem tak­że garb, z któ­rym wie­lo­ryb pod pió­ro­pu­szem skon­den­so­wa­nej wody swo­je­go odde­chu na powrót się zanu­rzał i uno­sił przy tym nad fala­mi fuks, jak­by chcąc poma­chać nim jesz­cze na koniec przed znik­nię­ciem.

Jed­na z tych try­ska­ją­cych, w słoń­cu nie­kie­dy wszyst­ki­mi kolo­ra­mi tęczy roz­świe­tlo­nych fon­tann – a potem dłu­gi trop utwo­rzo­ny przez usze­re­go­wa­ne jed­no za dru­gim miej­sca gład­kiej wody, któ­re na podo­bień­stwo gigan­tycz­nych śla­dów stóp powsta­wa­ły w wyni­ku ruchu płetw wie­lo­ry­ba pły­ną­ce­go tuż pod powierzch­nią – dopro­wa­dzi­ły nas w koń­cu tam, gdzie w głę­bi­nie spa­ła, być może śniąc, sami­ca. I zsu­nę­li­śmy się bez­gło­śnie z pon­to­nu w wodę, żeby obser­wo­wać z naj­bliż­szej odle­gło­ści jed­ne­go z naj­więk­szych ssa­ków w histo­rii ewo­lu­cji. Mia­łem uszy peł­ne wody. Wpa­try­wa­łem się w głę­bi­nę, nie sły­sza­łem nicze­go prócz wła­sne­go odde­chu sapią­ce­go przez faj­kę i przy każ­dym naj­mniej­szym rze­czy­wi­stym lub tyl­ko domnie­ma­nym ruchu czar­ne­go zwie­rzę­cia tam w dole mimo­wol­nie wstrzy­my­wa­łem ten oddech jak ktoś, kto musi się oba­wiać, że jego obec­ność zosta­nie odkry­ta.

Był pro­mien­ny, wietrz­ny luto­wy dzień na Silver Banks. Ta obej­mu­ją­ca kil­ka­set kilo­me­trów kwa­dra­to­wych, ząb­ko­wa­na rafa­mi kora­lo­wy­mi pły­ci­zna sześć­dzie­siąt mil mor­skich na pół­noc od wybrze­ży Haiti i Repu­bli­ki Domi­ni­ka­ny sta­ła się w zimo­wych mie­sią­cach pół­noc­nej hemis­fe­ry po raz kolej­ny sce­ną życia hum­ba­ków. Czte­ry do pię­ciu tysię­cy tych zwie­rząt prze­pły­nę­ło w tych mie­sią­cach z pół­noc­no­atlan­tyc­kich regio­nów na dru­gą poło­wę kuli ziem­skiej, żeby na spo­koj­nych pły­ci­znach kara­ib­skich i sąsied­nich wód tro­pi­kal­nych odbyć gody, wal­czyć z rywa­la­mi, prze­ka­zać swo­je­mu potom­stwu spo­so­by umoż­li­wia­ją­ce prze­trwa­nie na oce­anie albo stro­fa po stro­fie wyśpie­wać swo­je zagad­ko­we pie­śni – sły­szal­ne dla tych, któ­rzy mie­li odpo­wied­ni organ, żeby je usły­szeć, z odle­gło­ści setek kilo­me­trów.

Krą­żą­cy pod ame­ry­kań­ską fla­gą jacht, któ­ry z sze­ścio­ma człon­ka­mi zało­gi i pięt­na­sto­ma przy­by­ły­mi zza Atlan­ty­ku przy­ja­ciół­mi wie­lo­ry­bów na pokła­dzie miał przez tydzień stać na kotwi­cy przy Silver Banks, był jed­nym z trzech w cią­gu roku, któ­rym na pod­sta­wie licen­cji Repu­bli­ki Domi­ni­ka­ny wol­no było zapu­ścić się w świat hum­ba­ków. Dotar­li­śmy do tego świa­ta dwa­na­ście godzin po wyj­ściu z domi­ni­kań­skie­go Puer­to Pla­ta i po dłu­giej sztor­mo­wej nocy. Nawet pierw­szy ofi­cer i pani kapi­tan z angiel­skie­go Lake District, któ­ra opły­nę­ła cały świat, mie­li ran­kiem, kie­dy wpły­nę­li­śmy na spo­koj­niej­sze wody Silver Banks, lśnią­ce niczym wiel­kie jezio­ro pośród wzbu­rzo­ne­go oce­anu, wciąż jesz­cze na skó­rze bia­łe pla­stry prze­ciw cho­ro­bie mor­skiej. Jacht stał teraz na łań­cu­chach cumow­ni­czych mię­dzy dwie­ma rafa­mi kora­lo­wy­mi i w zasię­gu wzro­ku roz­trza­ska­ne­go frach­tow­ca, któ­ry lata temu nadział się na te rafy i odtąd wysta­wał z płyt­kiej wody wokół nich jako znak nawi­ga­cyj­ny. Krą­ży­ły nad nim chma­ry mew i jęczał nie­kie­dy meta­licz­nie pod cio­sa­mi fal: przy­po­mnie­nie tak­że tego, że pły­ci­zny te zawdzię­cza­ły swo­je nazwy hisz­pań­skim gale­onom, któ­re, cięż­ko obła­do­wa­ne sre­brem i innym dobrem zra­bo­wa­nym z Nowe­go Świa­ta, ponio­sły tu klę­skę.

Przez całe przed­po­łu­dnie kie­ro­wa­li­śmy się fon­tan­na­mi i tro­pa­mi wie­lo­ry­bów i podą­ża­li­śmy w pon­to­nie ich śla­dem to tu, to tam, a w koń­cu tak dale­ko, że prze­żar­te rdzą nad­bu­dów­ki i poła­ma­ne żura­wie ładun­ko­we tego wra­ka, a potem tak­że masz­ty radio­we nasze­go stat­ku macie­rzy­ste­go zapa­dły za pusty teraz hory­zont dooko­ła.

W trak­cie tych pod­cho­dów widzie­li­śmy sam­ce hum­ba­ka, któ­re kil­ko­ma ude­rze­nia­mi fuk­sów kata­pul­to­wa­ły z wody całość swo­jej nie­sły­cha­nej masy, potem uno­si­ły się przez chwi­lę w peł­nej oka­za­ło­ści ponad fala­mi i na tle bia­łych kłę­bów chmur tro­pi­kal­ne­go nie­ba, zanim pośród eks­plo­zji śnież­nej pia­ny i roz­ry­wa­ją­cych się kur­tyn wody spa­da­ły na powrót w morze. Bio­log mor­ski, któ­ry ste­ro­wał naszym pon­to­nem, pośród wie­lu inter­pre­ta­cji tych sko­ków jako demon­stra­cji mocy czy rytu­ałów wal­ki pierw­szeń­stwo dawał wykład­ni naj­prost­szej: one się b a w i ą. Ale bia­da pły­wa­ko­wi, któ­ry widział pod sobą takie­go suną­ce­go z głę­bi­ny w górę ama­to­ra zabaw.

Hum­ba­ki – powie­dział bio­log, zanim wyłą­czył sil­nik i pole­cił nam, żeby­śmy zsu­nę­li się bez­gło­śnie w wodę i ostat­nie sto metrów do domnie­ma­ne­go miej­sca, gdzie drze­ma­ła sami­ca i jej cie­lę, prze­by­li wpław – hum­ba­ki są poko­jo­we­go uspo­so­bie­nia, ba, naj­wy­raź­niej prze­ba­czy­ły nawet naszym har­pu­nu­ją­cym pobra­tym­com pró­bę wytę­pie­nia ich w cią­gu wie­ków za pomo­cą arma­dy stat­ków rybac­kich.

Mie­rzą­ce­go pięć czy może sześć metrów dłu­go­ści ose­ska, któ­ry wyswo­bo­dził się teraz z objęć mamy i trze­po­cząc płe­twa­mi pier­sio­wy­mi, sunął ku powierzch­ni morza, widzia­łem już dwu­krot­nie, jak wynu­rzał się, pry­chał i znów się pogrą­żał, kie­dy jego mat­ka, któ­ra mogła nawet przez pół godzi­ny spo­czy­wać w głę­bi­nie, nie wyko­nu­jąc żad­ne­go odde­chu, ock­nę­ła się z drzem­ki albo ze swo­ich snów na jawie i podą­ży­ła stro­mym torem za swo­im cie­lę­ciem.

Cho­ciaż nie wąt­pi­łem w łagod­ność i poko­jo­we uspo­so­bie­nie hum­ba­ków, ogar­nę­ła mnie naraz drę­two­ta ofia­ry, kie­dy ten usia­ny pąkla­mi i bro­daw­ka­mi przy­po­mi­na­ją­cy­mi sta­lo­we nity czar­ny kolos z pasz­czą tak wiel­ką, że pomie­ścił­bym się w nim jak w koszu pla­żo­wym, zbli­żał się do mnie. Do mnie? Sami­ca pły­nę­ła w stro­nę znie­kształ­co­nych przez soczew­kę oce­anu wież cumu­lu­sów, w stro­nę tro­pi­kal­ne­go nie­ba, ale nagle nie pły­nę­ła już w stro­nę swo­je­go cie­lę­cia, wydmu­chu­ją­ce­go powie­trze z płuc w bez­piecz­nej odle­gło­ści ode mnie, tyl­ko tam, gdzie byłem ja. Na prze­ciąg kil­ku ude­rzeń ser­ca zapo­mnia­łem o oddy­cha­niu przez faj­kę. Potem, pry­cha­jąc, wynu­rzy­łem gło­wę z wody i zoba­czy­łem pon­ton w odle­gło­ści stu, a może wię­cej metrów, dostrze­głem też faj­ki pię­ciu pły­wa­ków, moich towa­rzy­szy, nie zoba­czy­łem ich jed­nak, jak powi­nie­nem, bli­sko sie­bie, tyl­ko roz­pro­szo­nych przez fale i zni­ka­ją­cych raz po raz za ich grze­bie­nia­mi – dale­ko ode mnie. Dziw­ne, jak koją­ce, jak spo­koj­ne wobec tej wiel­kiej ciem­no­ści, tego wiel­kie­go ruchu pode mną mogło być to wyso­kie nie­bo, te wie­że chmur, ten nie­do­się­gły błę­kit. Dry­fo­wa­łem na falach.

Olbrzym­ka zbli­ża­ła się powo­li – czy może ostroż­nie? – aż w koń­cu zna­la­zła się tak bli­sko mnie, że widzia­łem tęczów­ki jej opan­ce­rzo­nych ciem­ny­mi fał­da­mi skó­ry oczu, w jej potęż­nej czasz­ce spra­wia­ją­cych wra­że­nie maleń­kich. Tymi ocza­mi – mówi­ło się na pokła­dzie – wie­lo­ryb może ogar­nąć jed­no­cze­śnie dwa róż­ne obra­zy, dwa róż­ne świa­ty.

Olbrzym­ka spoj­rza­ła na mnie, nie: musnę­ła mnie spoj­rze­niem, po czym zmie­ni­ła odro­bi­nę kurs, zale­d­wie na tyle, że się nie dotknę­li­śmy. Ale cho­ciaż wymi­nę­ła mnie tym led­wo widocz­nym ruchem i w ten spo­sób bądź co bądź dostrze­gła i uzna­ła moje ist­nie­nie, wyda­wa­ło mi się, że w jej spoj­rze­niu widzę tak bez­gra­nicz­ną obo­jęt­ność – porów­ny­wal­ną z obo­jęt­no­ścią góry wobec tego, kto się na nią wspi­na, z obo­jęt­no­ścią nie­ba wobec tego, kto po nim leci – że ogar­nę­ło mnie uczu­cie, jak­bym w spoj­rze­niu tych oczu musiał się roz­pły­nąć, znik­nąć, nie pozo­sta­wia­jąc po sobie naj­mniej­szej reszt­ki, jak­bym nigdy nie ist­niał. Może ta olbrzym­ka w czer­ni rze­czy­wi­ście wznio­sła się ze swo­ich głę­bo­ko­ści ku pły­wa­ko­wi zza Atlan­ty­ku po to, żeby dać mu odczuć, jak boga­ty, jak róż­no­rod­ny, nie­zmie­nio­ny i oczy­wi­sty jest świat bez nie­go.

A potem prze­bi­ła lustro morza, wyrzu­ci­ła powie­trze z sie­bie w stro­nę chmur, w mój świat, błysz­czą­cą fon­tan­nę, i zanim jesz­cze skon­den­so­wa­ny oddech jej ważą­cych cet­na­ry płuc roz­wiał się jako wod­ny welon, zwró­ci­ła się znów ku głę­bi­nie, podą­ży­ła za ose­skiem, któ­ry zmie­rzał już w stro­nę dna.

I zoba­czy­łem, jak ogrom­ne, peł­ne blizn cia­ło, noszą­ce śla­dy walk obron­nych, raf kora­lo­wych, gier miło­snych czy łopa­tek śrub napę­do­wych stat­ków, metr po metrze, metr po metrze prze­su­wa się obok mnie – i zapa­da w głąb.