Księga zakładek

Powroty Miłobędzkiej (fragment)

1.
Ktoś ostat­nio powie­dział: Miło­będz­ka wra­ca.

2.
To jeden z wie­lu powro­tów, pomy­śla­łem. Tak jak­by­śmy żyli w powra­ca­ją­cym cza­sie – cza­sie nad­ra­bia­nia zale­gło­ści, któ­re zgro­ma­dzi­ły się na kon­cie pamię­ci, tej zbio­ro­wej i tej indy­wi­du­al­nej. Wra­ca Kar­po­wicz. Wra­ca Wirp­sza. Kil­ka lat temu cie­szy­li­śmy się powro­ta­mi Ficow­skie­go. A teraz Miło­będz­ka. Może nie­co dys­kret­niej, jak­by bar­dziej pry­wat­nie, ale jed­nak. Wra­ca i teraz zosta­nie. Tak pomy­śla­łem.

3.
Ale wró­ci­ły też wąt­pli­wo­ści, któ­re towa­rzy­szy­ły mi przy oka­zji pozo­sta­łych powro­tów. Powrót – czy to rze­czy­wi­ście dobre sło­wo? Jak nale­ża­ło­by je tutaj rozu­mieć? Jaki desy­gnat mia­ło­by ono kryć? Powrót zapo­zna­ne­go, nie­do­ce­nia­ne­go poety (poet­ki)? Powrót kon­kret­nych wier­szy, ksią­żek poetyc­kich? Powrót pew­ne­go, z tru­dem już roz­po­zna­wal­ne­go, gło­su? Powrót jakiejś fascy­na­cji, któ­ra kie­dyś i nam się udzie­li­ła, ale od tam­tej pory zosta­ła pogrze­ba­na pod sto­sa­mi innych słów? Powrót poezji?

4.
„Miło­będz­ka wra­ca”. W sen­sie naj­bar­dziej oczy­wi­stym cho­dzi­ło­by zapew­ne o powrót do wier­szy, któ­re zapa­dły w nie­pa­mięć. Powrót raczej publicz­ny, doko­nu­ją­cy się na łamach pism lite­rac­kich (i nie tyl­ko lite­rac­kich), ale i w roz­mo­wach (kulu­aro­wych i nie tyl­ko), wyczu­wal­ny w świe­cie medial­nym, ale i aka­de­mic­kim – a tak­że na prze­cię­ciu tych świa­tów, w stre­fie tak zwa­nej poli­ty­ki kul­tu­ral­nej (gre­mia, kapi­tu­ły, juro­rzy, śro­do­wi­ska). Wszę­dzie tam nazwi­sko Miło­będz­kiej poja­wia się czę­ściej niż zwy­kle – to pew­ne.

Jed­nak „powrót” ma tu sens mniej oczy­wi­sty. Bo moż­na prze­cież zapy­tać: powrót do cze­go? W grun­cie rze­czy Miło­będz­ka nigdy nie była pisar­ką w peł­ni roz­po­zna­ną. Czy jej wier­sze zapi­sa­ły się w pamię­ci? Nie­wąt­pli­wie tak. Ale od razu nale­ża­ło­by dodać, że w pamię­ci nie­wie­lu i raczej na jej obrze­żach, w zacie­nio­nej stre­fie poje­dyn­czych obra­zów, nie­spre­cy­zo­wa­nych bli­żej kli­ma­tów i tek­stów o nie do koń­ca wyra­zi­stym kon­tu­rze. Trud­no w takiej sytu­acji mówić o powro­cie. A prze­cież się mówi.

5.
Wszyst­kie te powro­ty – Ficow­skie­go, Kar­po­wi­cza, Wirp­szy, Miło­będz­kiej – mają jed­ną wspól­ną cechę: to bar­dziej powro­ty do osób niż tek­stów. Naj­czę­ściej wra­ca nazwi­sko. Znak pew­ne­go cza­su i pew­ne­go pro­jek­tu. Kie­dy zatem mówi­my o rene­san­sie pisa­rza, mamy naj­czę­ściej na myśli ponow­ne roz­po­zna­nie pew­ne­go gło­su i pew­nej into­na­cji, cha­rak­te­ry­stycz­nych dla nar­ra­to­ra tych, a nie innych wier­szy. Nale­ża­ło­by tu zresz­tą doko­nać kla­sycz­nych roz­róż­nień pomię­dzy auto­rem, nar­ra­to­rem i pod­mio­tem wier­sza. Bo nar­ra­tor to naj­czę­ściej autor ima­gi­na­cyj­ny, nie do koń­ca toż­sa­my z oso­bą piszą­ce­go. Rzecz nawet nie w tym, że poeta/poetka uży­wa maski bądź per­so­ny, albo że kry­je się za wier­szem (czę­sty przy­pa­dek u Miło­będz­kiej). W isto­cie jest tak, że każ­da wypo­wiedź – a już zwłasz­cza wypo­wiedź poetyc­ka – zakrzy­wia prze­strzeń inten­cji i doko­nu­je nie­uchron­nej reto­ry­za­cji nawet naj­bar­dziej oczy­wi­stych doświad­czeń. Dobrze widać to zwłasz­cza w przy­pad­ku poezji kon­fe­syj­nej, silą­cej się na auten­tyzm eks­pre­sji i zro­zu­mia­łość prze­ka­zu. Wcze­śniej czy póź­niej poezja taka pada ofia­rą wła­snej reto­ry­ki, co koń­czy się nud­nym auto­te­ma­ty­zmem bądź obec­no­ścią (nie­uświa­da­mia­nych) wydźwię­ków paro­dy­stycz­nych.

Myślę więc, że mówiąc o powro­cie Miło­będz­kiej, ale i powro­tach innych poetów, mówi­my o powro­cie pew­nej kon­kret­nej poetyc­kiej arty­ku­la­cji, doko­nu­ją­cej się na czę­sto­tli­wo­ściach nam nie­ob­cych, ale zazwy­czaj nie­od­kry­tych. Dzię­ki wier­szom Miło­będz­kiej odkry­wa­my w sobie miej­sca, któ­re bynaj­mniej nie znik­nę­ły, ale nie mogły się ujaw­nić, bo zabra­kło gło­su. Ten ostat­ni jest nie­ro­ze­rwal­nie zwią­za­ny z oso­bą. Sta­no­wi rękoj­mię pod­mio­to­wo­ści i gwa­ran­cję, że wiersz jest czyjś, że uwie­rzy­tel­nia go ktoś wyjąt­ko­wy. I ten ktoś powra­ca.

6.
Zwra­cam uwa­gę na pierw­szy para­doks zwią­za­ny z seman­ty­ką poję­cia „powro­tu”: jeśli coś wyróż­nia i łączy powra­ca­ją­cych poetów, to chy­ba przede wszyst­kim prze­ko­na­nie o nie­oczy­wi­sto­ści kate­go­rii oso­by. Mówiąc ina­czej, powra­ca­ją do nas twór­cy, któ­rzy zakwe­stio­no­wa­li praw­dę jed­ne­go gło­su i sku­tecz­nie pod­wa­ży­li sta­tus oso­by. Co wię­cej, zapro­po­no­wa­li poezję, któ­ra już w punk­cie wyj­ścia unie­moż­li­wia rekon­struk­cję („powrót”) jaź­ni, egzy­sten­cji i świa­ta, i negu­je moż­li­wość powro­tu do jakiejś hipo­te­tycz­nej (nie­rzad­ko fik­cyj­nej) zasa­dy orga­ni­zu­ją­cej rze­czy­wi­stość.

W tej poezji nie­moż­li­wa jest już recy­dy­wa peł­nej pod­mio­to­wo­ści, ta oka­zu­je się bowiem zawsze czymś ilu­zo­rycz­nym. Wystar­czy wziąć do ręki dowol­ny tom Wirp­szy czy Kar­po­wi­cza, aby prze­ko­nać się, jak dale­ko ode­szli­śmy od roman­tycz­nej insty­tu­cji wiesz­cza prze­ma­wia­ją­ce­go sil­nym i łatwo roz­po­zna­wal­nym gło­sem (inna spra­wa, na ile takie widze­nie roman­ty­zmu jest aku­rat­ne i upraw­nio­ne). Z ich wier­szy prze­ma­wia do nas wie­le gło­sów – te zaś roz­brzmie­wa­ją na róż­nych czę­sto­tli­wo­ściach i mają róż­ne natę­że­nie, dając efekt zwie­lo­krot­nio­ne­go szu­mu języ­ko­we­go i bra­ku ośrod­ka, z któ­re­go biła­by peł­nia pod­mio­to­wo­ści.

To tak­że przy­pa­dek Miło­będz­kiej, któ­ra od począt­ku pod­wa­ża­ła ist­nie­nie jakie­goś jed­ne­go „ja”, kreu­jąc jaź­nie poten­cjal­ne, wyobra­żo­ne, tłu­mio­ne, fik­cyj­ne czy reto­rycz­ne. Nie ist­nie­je w poezji Miło­będz­kiej „jaźń cen­tral­na”. Nie jest nią z całą pew­no­ścią nar­ra­tor­ka kon­kret­nych wier­szy, wyraź­nie roz­pro­szo­na na róż­ne gło­sy i nie­po­tra­fią­ca sca­lić wła­snych doświad­czeń – zresz­tą wyraź­nie nie pra­gnie ona takie­go sca­le­nia. Nie jest nią też sama Miło­będz­ka, któ­ra pra­gnie pozo­stać ano­ni­mo­wa, stro­ni od moc­nych utoż­sa­mień i kwe­stio­nu­je dowo­dy mają­ce pra­wo­moc­nie potwier­dzić sta­tus wła­sne­go „ja”. Nie cho­dzi o jakieś zauro­cze­nie bez­oso­bo­wo­ścią – choć, praw­dę mówiąc, poet­ka ma w dorob­ku wie­le wier­szy, któ­re mogły­by na to wska­zy­wać – lecz o wizję oso­by otwar­tej, zmien­nej i wie­lo­wy­mia­ro­wej, takiej, któ­ra nie jest pew­na wła­sne­go miej­sca i wła­snej posta­ci, oso­by o nie­usta­lo­nym do koń­ca pocho­dze­niu, cha­rak­te­rze, geno­ty­pie, a nawet płci. Głos roz­brzmie­wa­ją­cy w wier­szach Miło­będz­kiej docho­dzi do nas z wie­lu stron rów­no­cze­śnie, tak że nie wie­my nawet, na ilu czę­sto­tli­wo­ściach powin­ni­śmy je odbie­rać.

Cztery sylaby Gombrowicza

Sam począ­tek Gom­bro­wi­czow­skie­go Dzien­ni­ka – czte­ro­krot­nie powtó­rzo­ne „ja” – od razu zwró­cił uwa­gę czy­tel­ni­ków i kry­ty­ków. Zbyt oso­bli­wa to intro­duk­cja. Coś jak­by dosłow­nie potrak­to­wa­ne ćwi­cze­nie reto­rycz­ne, nazbyt w swej kon­wen­cjo­nal­no­ści dzien­ni­ko­we, aby moż­na go prak­ty­ko­wać w dzien­ni­ku wła­śnie. Nie bar­dzo wia­do­mo, jak odnieść się do takie­go gam­bi­tu, co z nim zro­bić, do jakie­go rodza­ju par­tii go przy­pi­sać. Mia­ło­by się wręcz ocho­tę powie­dzieć, że jeśli cały Dzien­nik to życie zło­żo­ne w kost­kę i scho­wa­ne do komo­dy (ale czy moż­na tak powie­dzieć?), to otwie­ra­ją­ce go czte­ry syla­by zda­ją się wysta­wać z szu­fla­dy i psuć obraz cało­ści. Co wła­ści­wie Gom­bro­wicz chciał w nich zawrzeć? Co chciał przez nie powie­dzieć? Coś arcy­waż­ne­go, czy też może zupeł­nie nie­istot­ne­go, usy­pia­ją­ce­go uwa­gę czy­tel­ni­ka już na wstę­pie książ­ki?

Ja. Ja. Ja. Ja. Napęd na czte­ry koła. Czte­ry stro­ny świa­ta. Sło­wo na czte­ry lite­ry bądź rów­na­nie z czte­re­ma nie­wia­do­my­mi. Tau­to­lo­gia typu „dwa plus dwa rów­na się czte­ry”. Czwór­ka ze ster­ni­kiem. Co zro­bić z tym fan­tem rzu­co­nym bez­ce­re­mo­nial­nie w naszą stro­nę? Kry­ty­cy naj­czę­ściej odrzu­ca­li go w stro­nę pisa­rza: te czte­ry skrom­ne syla­by mia­ły­by otwie­rać prze­strzeń dzien­ni­ko­wej auto­fi­lii i ido­la­trii, wywo­ły­wać ducha świa­do­me­go sie­bie i posu­nię­te­go do skraj­no­ści ego­ty­zmu. Kata­ryn­ko­we powta­rza­nie sie­bie, swo­ich gestów i ich lustrza­nych odbić, nie­moc umy­słu nie­po­tra­fią­ce­go wyjść poza sie­bie. Anty­cy­pu­jąc kolej­ne par­tie dzien­ni­ka, Gom­bro­wicz pod­kre­ślał: teraz będzie o mnie i tyl­ko o mnie, o mnie wobec innych i wobec sie­bie. Żad­nej pró­by nawią­za­nia kon­tak­tu, żad­ne­go mru­gnię­cia w stro­nę publicz­no­ści. Poja­wia się wiel­kie, impe­rial­ne „ja”, któ­re z każ­dym wpi­sem pod­kre­śla wła­sne zna­cze­nie. Nic mu się nie wymknie. Nic nie ujdzie jego uwa­gi. Wszyst­ko w kli­ma­cie sobie­pań­stwa i pod dyk­tan­do ide­al­nie zapro­jek­to­wa­nej i skro­jo­nej jaź­ni.

Ja.
Ja.
Ja.
Ja.

Ale czy rze­czy­wi­ście? Wydru­ko­wa­ne na stro­nie, te czte­ry syla­by mają w sobie coś ano­ni­mo­we­go i nie­ludz­kie­go. Jak­by­śmy mie­li do czy­nie­nia z efek­tem języ­ko­wym, nie zaś zapi­sem dzien­ni­ko­wym, choć­by i iro­nicz­nym. I chy­ba trud­no się dzi­wić poku­sie czy­ta­nia Gom­bro­wi­cza przez pry­zmat post­struk­tu­ra­li­stycz­nej wizji auto­ra jako two­ru w grun­cie rze­czy języ­ko­we­go. Wra­że­nie jest takie, jak­by to nie Gom­bro­wicz mówił, lecz auto­mat włą­cza­ją­cy się za każ­dym razem, gdy otwie­ra­my Dzien­nik. I nie wia­do­mo nawet, czy wia­do­mość zosta­ła nagra­na przez pisa­rza – może w pew­nym momen­cie poja­wi­ła się sama, a Gom­bro­wicz tyl­ko ją zapi­sał? Albo czte­ro­krot­nie powtó­rzył auto­ma­tycz­nie, samo­ist­nie wyge­ne­ro­wa­ne „ja”? Cze­mu miał­by to uczy­nić?

Jak wia­do­mo, sto­su­nek Gom­bro­wi­cza do teo­rii struk­tu­ral­nych nie był jed­no­znacz­ny. Ale w swo­im wła­snym pisar­stwie upra­wiał on kult jed­nost­ki. Wypo­wiedź jest zawsze czy­jaś i pod czy­imś adre­sem. To samo, jak sądzę, doty­czy począt­ku Dzien­ni­ka. W powtó­rzo­nym „ja” odczu­wam obec­ność. Pozo­sta­je pyta­nie o cha­rak­ter, sta­tus i pra­wo­moc­ność tej obec­no­ści.

Nie prze­ko­nu­je mnie teza mówią­ca, że czte­ro­krot­ne Gom­bro­wi­czow­skie „ja” to zapis tau­to­lo­gicz­ne­go ego­ty­zmu. Wca­le a wca­le. Trze­ba pamię­tać, że syla­by te wypo­wia­da kon­kret­na oso­ba, któ­ra w odróż­nie­niu od auto­ma­tycz­nej sekre­tar­ki czy pocz­ty gło­so­wej nie jest w sta­nie doko­nać bez­błęd­ne­go powtó­rze­nia dźwię­ku. Trze­ba tyl­ko wsłu­chać się w te mono­sy­la­by – każ­da wypo­wie­dzia­na jest odro­bi­nę ina­czej, z nie­co zmie­nio­ną into­na­cją, w nie­co innym tem­pie. Nie da się ina­czej. Czło­wiek jest czło­wie­kiem. Przy­pa­dek, pogo­da, fizjo­lo­gia, kaprys – nic nie powta­rza się dwa razy tak samo; każ­de powtó­rze­nie zacho­dzi w innym kon­tek­ście. Nawet nie­wiel­ki upływ cza­su (powiedz­my sekun­da pomię­dzy jed­nym i dru­gim „ja”) zmie­nia sytu­ację i sens cało­ści. Nie ma ide­al­ne­go powtó­rze­nia. Nie ma domknię­cia. Naj­prost­szy gest otwie­ra się na głę­bo­ko ludz­ki dra­mat zmien­no­ści i wie­lo­znacz­no­ści.

Gom­bro­wicz był tego dosko­na­le świa­dom. I dla­te­go pozwo­lił sobie na taką dezyn­wol­tu­rę już na pierw­szej stro­nie Dzien­ni­ka. Zda­wał sobie spra­wę z fak­tu, że każ­de z czte­rech „ja” wypo­wie­dzia­ne jest odro­bi­nę ina­czej. Co wię­cej, poprzez tak jed­no­znacz­ną ope­ra­cję jak powtó­rze­nie jed­nej pro­stej syla­by pod­kre­ślił drze­mią­cą w języ­ku wie­lo­znacz­ność i nie­okre­ślo­ność. Bo czy potra­fi­my okre­ślić into­na­cję, z jaką zosta­ło wyar­ty­ku­ło­wa­ne każ­de „ja”? Oczy­wi­ście nie – druk zama­zu­je toż­sa­mość i nie pozo­sta­wia miej­sca na takie niu­an­se. Rzecz w tym, że od tych niu­an­sów zale­ży wiel­kość i odręb­ność lite­ra­tu­ry. Na pierw­szej stro­nie Dzien­ni­ka Gom­bro­wi­czo­wi uda­ło się to, do cze­go dążył w kolej­nych tomach dzie­ła. Wysta­wił nam prze­strzeń lite­ra­tu­ry jako prze­strzeń życia – wypeł­nio­ną róż­ny­mi gło­sa­mi, amor­ficz­ną, nie­da­ją­cą się spro­wa­dzić do jed­no­znacz­ne­go prze­ka­zu.

Sły­szy­cie Pań­stwo? Każ­de „ja” brzmi w odmien­ny spo­sób. Nie potra­fi­my okre­ślić into­na­cji pierw­szej, dru­giej, trze­ciej, czwar­tej syla­by. Czy jest to into­na­cja poważ­na? A może jed­nak prze­śmiew­cza? Iro­nicz­na? A może jed­nak uro­czy­sta? Kto wie, może nawet patriar­chal­na? Może każ­da syla­ba wypo­wie­dzia­na jest w innej tona­cji, a może wszyst­kie czte­ry sta­no­wią pogłę­bie­nie (a więc w pew­nym sen­sie zakwe­stio­no­wa­nie) tona­cji domi­nu­ją­cej? Może w dwóch pierw­szych syla­bach pobrzmie­wa ton serio, a w dwóch następ­nych buf­fo? A może jed­nak odwrot­nie? Może w arty­ku­la­cji poja­wia się jakiś wschod­ni zaśpiew? Albo zupeł­nie inny akcent? Może poszcze­gól­ne „ja” brzmią łagod­nie, a może roz­ka­zu­ją­co, jak­by cho­dzi­ło o nie­miec­kie „tak”? Może Gom­bro­wicz dekla­mu­je je na spo­sób aktor­ski, a może wypo­wia­da zmę­czo­nym gło­sem? A może i tak, i tak?

W tych czte­rech syla­bach roz­huś­ta­ła nam się dyk­cja. I to tak, że o żad­nym powro­cie do usta­wio­ne­go gło­su nie ma mowy. Dal­szy ciąg Dzien­ni­ka jest więc zapi­sem pery­pe­tii mowy, któ­ra nie daje się uro­bić na modłę pisma bądź dla spra­wy jakichś odgór­nie zade­kre­to­wa­nych nar­ra­cji ide­olo­gicz­nych, teo­lo­gicz­nych i wsze­la­kich innych; mowy, któ­ra nie daje się zebrać w logicz­ną war­tość, pozo­sta­jąc sekwen­cją otwar­tą i ska­żo­ną wtrę­ta­mi, cudzy­sło­wa­mi, kur­sy­wa­mi. Zanie­czysz­czo­ne są już pierw­sze syla­by dzie­ła, ale trze­ba dopie­ro nauczyć się Gom­bro­wi­czow­skiej niu­an­so­lo­gii tonów, pół­to­nów, pod­kre­śleń i wie­lo­znacz­no­ści, aby doce­nić jego języ­ko­wą maestrię i nowość dzie­ła. Nowość, tudzież wyjąt­ko­wość, bo prze­cież nie­wie­lu mamy pisa­rzy tak wyczu­lo­nych na naj­drob­niej­sze zmia­ny into­na­cji, arty­ku­la­cji, dyk­cji. Języ­ka mówio­ne­go, wcie­lo­ne­go; mowy wycho­dzą­cej z cia­ła.

Wyma­wiam czte­ry gom­bro­wi­czow­skie syla­by i przy­po­mi­na mi się sam począ­tek Dzien­ni­ka Miche­la Leiri­sa. Dzien­ni­ka, któ­ry roz­po­czy­na się w oso­bli­wy spo­sób, od skre­śle­nia i wyma­za­nia, a wła­ści­wie całej serii skre­śleń. Jak pisze pol­ski komen­ta­tor, „pięć pierw­szych wier­szy zosta­ło przez Leiri­sa sta­ran­nie zama­za­nych, do tego stop­nia, że data i treść pierw­sze­go wpi­su pozo­sta­je sekre­tem nie­moż­li­wym do usta­le­nia„¹. Inte­re­su­je mnie nie tyle treść zama­za­ne­go wpi­su, co sam fakt skre­śle­nia i towa­rzy­szą­cy mu efekt podwo­je­nia, pro­li­fe­ra­cji, a w koń­cu nie­jed­no­znacz­no­ści prze­ka­zu. Bo wykre­ślo­ne kwe­stie nie zni­ka­ją. Pozo­sta­ją w pamię­ci, na jej dol­nych pokła­dach, w pod­świa­do­mo­ści bądź nie­świa­do­mo­ści języ­ka. Choć­by jako śla­dy, po któ­rych moż­na prze­cież gdzieś dojść. W archi­wum nic nie ginie. Wręcz prze­ciw­nie – zosta­je zacho­wa­ne, zmu­mi­fi­ko­wa­ne w nie­tknię­tej posta­ci. I choć wyda­je się, że począ­tek, zało­że­nie, zało­ży­ciel­ski mit „ja”, że wszyst­ko to ginie w nie­pa­mię­ci – to w rze­czy­wi­sto­ści każ­dy gest, każ­de sło­wo, nie tyl­ko mogą powró­cić (choć­by w try­bie nostal­gicz­nym czy psy­cho­ana­li­tycz­nym), ale wła­ści­wie przez cały czas sta­no­wią pew­ne pole odnie­sie­nia, kon­tekst, choć­by nega­tyw­ny, choć cóż tu zna­czy nega­tyw­ność?

Zapis, skre­śle­nie, nad­pi­sa­nie. W tym ruchu jest też czwar­ty ele­ment, czwar­te „ja”: świa­do­mość cią­głe­go prze­pły­wu zna­czeń, ich pro­wi­zor­ki i nie­sta­bil­no­ści. W grun­cie rze­czy żaden zapis nie może być potrak­to­wa­ny jako osta­tecz­ny. Nawet ten wydru­ko­wa­ny w książ­ce sygno­wa­nej nazwi­skiem auto­ra. Może­my prze­cież czy­tać dzien­nik wbrew nie­mu same­mu? Wyma­wia­jąc sło­wa ina­czej, niż czy­nił to on sam? Cyto­wa­ny przed chwi­lą Tomasz Szer­szeń pisze o Leiri­sow­skim Dzien­ni­ku jako „prze­strze­ni waria­cji i powtó­rze­nia, rekwi­zy­tor­ni masek pod­da­wa­nych pró­bie„². Moim zda­niem prze­strzeń ta wchła­nia rów­nież czy­tel­ni­ka, czy­tel­ni­ka zaan­ga­żo­wa­ne­go w lek­tu­rę i zmie­nia­ją­ce­go ją w każ­dym lek­tu­ro­wym akcie. W „mię­dzy­ludz­kim Koście­le” Gom­bro­wi­cza nie ma dogma­tów. Ist­nie­je tyl­ko hete­ro­dok­sja: żywe archi­wum cia­ła, gło­su. Ja nie zni­ka, lecz tra­ci grunt pod noga­mi. Prze­bi­ja przez wszyst­kie skre­śle­nia, lecz tym samym prze­kre­śla sie­bie – samym fak­tem bycia sobą.

Pro­szę pozwo­lić, że przy­to­czę jesz­cze kil­ka zdań z cyto­wa­ne­go przed chwi­lą komen­ta­rza. Poja­wia­ją­ca się w nich idea dwóch dzien­ni­ków (choć podwo­je­nie to od razu prze­glą­da się w sobie i pod­le­ga kolej­nym zwie­lo­krot­nie­niem) ma posmak jak naj­bar­dziej gom­bro­wi­czow­ski:

Dwie nie­moż­li­we do pogo­dze­nia sprzecz­no­ści, któ­re sta­ją się w peł­ni widocz­ne, dopie­ro gdy zesta­wi­my ze sobą te dwa dzien­ni­ki. Dwa monu­men­tal­ne tek­sty, z któ­rych jeden roz­po­czy­na się od skre­śle­nia, sta­ran­ne­go wyma­za­nia wła­snych śla­dów, dru­gi zaś jest cele­bra­cją pro­ce­su ich pozo­sta­wia­nia (każ­de­go śla­du, choć­by nawet naj­mniej istot­ne­go), zbio­rem zdań, któ­rych nie moż­na wykre­ślić, bowiem każ­de z nich jest rów­nie waż­ne³.

Gom­bro­wi­czow­skie czte­ro­krot­ne „ja” otwie­ra nie dwa, lecz wie­le dzien­ni­ków. Pod­sta­wo­wa czwór­ka powin­na zostać prze­mno­żo­na przez wszyst­kie prze­szłe, teraź­niej­sze i przy­szłe przy­pad­ki. Inny­mi sło­wy, sta­no­wi nie­skoń­czo­ne rów­na­nie, w któ­rym zawar­te zosta­ją licz­by wymier­ne i nie­wy­mier­ne, ist­nie­ją­ce i wyima­gi­no­wa­ne, zapa­mię­ta­ne i zapo­mnia­ne, prze­ży­te i nie. Wyli­czan­ka może trwać⁴. Nie zamy­ka jej żad­na okład­ka. Nic nie odkła­da się na póź­niej – rze­czy nabie­ra­ją zna­cze­nia tutaj i teraz, w obec­no­ści lub pod nie­obec­ność auto­ra. Ja. Ja. Ja. Ja. I jesz­cze ja.

Fik­cja gło­su? Nie­obec­ność auto­ra? Nic podob­ne­go. A nawet wręcz prze­ciw­nie. Bo w sytu­acji, gdy każ­de wypo­wie­dzia­ne sło­wo docho­dzi do nas pod posta­cią wie­lu słów i sen­sów, wszyst­ko sta­je się przy­kła­dem. Przy­kła­dem, a więc jed­nost­ko­wo­ścią, czymś, cze­go nie da się przy­pi­sać do serii. Im więk­sza wie­lo­znacz­ność, tym bar­dziej przy­kła­do­we i osob­ne jest każ­de zna­cze­nie. I odwrot­nie: tak zwa­na jed­no­znacz­na wypo­wiedź zawie­ra wie­le poten­cjal­nych zna­czeń, któ­re, wła­śnie dla­te­go, że są poten­cjal­ne, a więc stłu­mio­ne, nawie­dza­ją sło­wa pod posta­cią widm, któ­re trud­no nawet prze­sy­la­bi­zo­wać. Kie­dy wszyst­ko jest fik­cją – a w świe­cie Gom­bro­wi­cza czę­sto ocie­ra­my się o taką moż­li­wość – wte­dy sta­tus fik­cji tra­ci jakie­kol­wiek zna­cze­nie. Pozo­sta­je rze­czy­wi­stość. Tak bar­dzo kon­kret­na, tak bar­dzo przy­kła­do­wa, że wła­ści­wie nie­przed­sta­wial­na. Chy­ba żeby przed­sta­wić ją w spo­sób nie­skoń­cze­nie umow­ny. Tak wła­śnie czy­ni Gom­bro­wicz. Niczym Szek­spi­row­ski Pro­spe­ro, prze­kre­śla świat jed­nym ruchem magicz­nej różdż­ki i stwa­rza ilu­zję świa­ta, zacza­ro­wa­ną wyspę i akto­rów, któ­rzy prze­ma­wia­ją jed­no­cze­śnie swo­im i nie­swo­im gło­sem. Jeste­śmy na począt­ku Dzien­ni­ka, przy czte­rech pierw­szych syla­bach. Sce­na zapeł­nia się. Coś, co wyglą­da­ło na mono­dram, oka­zu­je się babe­licz­ną tra­gi­far­są. Wid­ma, gusła. Muzy­ka sfer (zba­wien­ne dyso­nan­se). Kli­ma­ty już to apo­ka­lip­tycz­ne (nie, jesz­cze nie teraz), już to ope­ret­ko­we („ja” śpie­wa­ne gło­sem bel can­to). Lek­tu­ra dopie­ro się zaczy­na, a już wła­ści­wie zosta­ła wyczer­pa­na. Moż­na zamknąć książ­kę i dopi­sać sobie resz­tę.

Pro­blem „ja”, pro­blem auten­tycz­no­ści i zwią­za­nych z nią pod­ra­bia­nych luk­su­sów tudzież nacią­ga­nych nie­szczęść i nie­usta­ją­cych nie­po­ko­jów wycho­wan­ka for­my, prze­wi­ja się przez cały Dzien­nik. Cza­sa­mi „ja” wyda­je się moc­no utwier­dzo­ne w swo­jej egzy­sten­cji: „Nie pytaj. Dzia­łaj. Dzia­ła­nie cię okre­śli i usta­li. Z dzia­ła­nia swo­je­go się dowiesz. Ale dzia­łać musisz jako ja, jako jed­nost­ka, bo tyl­ko wła­snych potrzeb, skłon­no­ści, namięt­no­ści, koniecz­no­ści, możesz być pew­ny„⁵. Jed­nost­ka „ja” jest tutaj nie­co abs­trak­cyj­na i, by tak rzec, mgła­wi­co­wa. Wystar­czy bowiem, że zapy­ta­my o egzy­sten­cję, oso­bo­wość, toż­sa­mość czy auten­tycz­ność, i „ja” nagle roz­pa­da się na poje­dyn­cze syla­by, z któ­rych nie moż­na i nie powin­no się ukła­dać żad­ne­go wyra­zu: „spró­bo­wa­łem w sobie tego życia auten­tycz­ne­go i peł­nej lojal­no­ści wobec egzy­sten­cji. Ale cóż chce­cie? Nie da się. Nie da się, ponie­waż ów auten­tyzm oka­zał się bar­dziej skła­ma­ny niż wszyst­kie moje poprzed­nie fin­ty, igrasz­ki i sko­ki razem wzię­te„⁶.

Ktoś powie, że jest róż­ni­ca pomię­dzy auten­tycz­no­ścią „ja” a jego ist­nie­niem. Ależ oczy­wi­ście. Syla­by poja­wia­ją­ce się na pierw­szej kar­cie Dzien­ni­ka nie zosta­ły rzu­co­ne na wiatr. Pro­spe­ro nie ma wąt­pli­wo­ści co do wła­sne­go ist­nie­nia. Pro­blem pole­ga na tym, że kon­wen­cje lite­rac­kie, spo­łecz­ne, eko­no­micz­ne i wsze­la­kie inne, nie są w sto­sun­ku do „ja” zewnętrz­ne. Nie cho­dzi o roman­tyzm wal­ki z zewnętrz­ny­mi nar­ra­cja­mi i insty­tu­cja­mi. „Ja” też jest insty­tu­cją, i to chy­ba naj­bar­dziej skła­ma­ną; jest kor­po­ra­cją ogar­nia­ją­cą swym zasię­giem cały widzial­ny i nie­wi­dzial­ny świat; jest począt­kiem i efek­tem glo­ba­li­za­cji myśli i uczuć, z cze­go rzad­ko zda­je­my sobie spra­wę, tak jak rzad­ko uzmy­sła­wia­my sobie, że spo­łecz­ne i eko­no­micz­ne uwa­run­ko­wa­nia naszej egzy­sten­cji mają wymiar glo­bal­ny. Mówiąc jesz­cze ina­czej, „ja” jest w dużej mie­rze fik­cją upar­cie pod­trzy­mu­ją­cą wła­sne ist­nie­nie – ist­nie­nie „nie­za­po­śred­ni­czo­ne”, „bez­po­śred­nie”, „spon­ta­nicz­ne” (te nie­co okrut­ne cudzy­sło­wy są tu nie­zbęd­ne).

Gom­bro­wicz naj­czę­ściej odwo­łu­je się do kate­go­rii „mię­dzy­ludz­ko­ści”: „mój czło­wiek jest stwa­rza­ny od zewnątrz, czy­li z isto­ty swo­jej nie­au­ten­tycz­ny… być czło­wie­kiem to zna­czy być akto­rem – być czło­wie­kiem to zna­czy uda­wać czło­wie­ka – być czło­wie­kiem to „zacho­wy­wać się” jak czło­wiek, nie będąc nim w samej głę­bi – być czło­wie­kiem to recy­to­wać czło­wie­czeń­stwo„⁷. (Zwra­cam uwa­gę na ostat­nie dwa sło­wa: recy­to­wać czło­wie­czeń­stwo to roz­bi­jać je na syla­by i wyma­wiać powo­li, z peł­ną świa­do­mo­ścią, że rzecz roz­bi­ja się o głos, stru­ny gło­so­we, orga­ny, cia­ło; cóż za kor­po­ra­cja!) Ale nie daj­my się zwieść kon­sta­ta­cji mówią­cej, że czło­wiek jest stwa­rza­ny od zewnątrz. Cały Dzien­nik jest dowo­dem na to, że czło­wiek jest tak­że wytwo­rem same­go sie­bie, że jego egzy­sten­cja jest dzie­łem sce­nicz­nym.

Gom­bro­wicz powta­rza więc (cały dzien­nik jest repe­ty­cją pierw­szych czte­rech sylab) i czy­ni to z naci­skiem, osob­no wyma­wia­jąc każ­de sło­wo: „Jeśli ska­za­ny jestem na fałsz, jedy­na szcze­rość mi dostęp­na pole­ga na wyzna­niu, że szcze­rość jest mi nie­do­stęp­na. Jeśli nigdy nie mogę być cał­ko­wi­cie sobą, jedy­ne co mi pozwa­la ura­to­wać od zagła­dy moją oso­bo­wość, to sama wola auten­tycz­no­ści, owo upar­te wbrew wszyst­kie­mu „ja chcę być sobą”, któ­re jest niczym wię­cej jak tyl­ko bun­tem tra­gicz­nym i bez­na­dziej­nym prze­ciw defor­ma­cji. Nie mogę być sobą, a jed­nak chcę być sobą i muszę być sobą – oto anty­no­mia„⁸.

Anty­no­mia, któ­ra nie ma i wła­ści­wie nie może mieć roz­wią­za­nia. Pozo­sta­je pisa­nie, skre­śla­nie i ponow­ne pisa­nie. Albo wyma­wia­nie sło­wa w róż­nych into­na­cjach i try­bach; ponie­waż za każ­dym razem sło­wo brzmi nie­co fał­szy­wie, trze­ba je wypo­wie­dzieć po raz kolej­ny, odro­bi­nę ina­czej. Swo­ją dro­gą, czy nie wkra­cza­my teraz w dome­nę, któ­rą od bie­dy moż­na by nazwać dome­ną ety­ki pisar­skiej? I cho­dzi nawet nie o to, że trze­ba być ory­gi­nal­nym i twór­czym, lecz o to, by nie powta­rzać sie­bie; by być goto­wym, w każ­dej chwi­li i w każ­dej sytu­acji, na nie­wiel­ką zmia­nę into­na­cji. Gom­bro­wicz był mistrzem takich nie­wiel­kich, led­wie dostrze­gal­nych wah­nięć i sko­ków w bok, a Dzien­nik to nie­ustan­ne, upar­te obcho­dze­nie sie­bie, wybie­ra­nie okręż­nych dróg, pale­nie mostów – za sobą, ale i w sobie, w samej głę­bi „ja”.

Ja. I ja. I ja. I ja też.

[1] Tomasz Szer­szeń, „Szkol­ny kajet, sypial­nia i nie­obec­na Afry­ka. O Dzien­ni­ku Miche­la Leiri­sa”, „Lite­ra­tu­ra na Świe­cie” nr 5–6/2010, s. 236.
[2] Tam­że, s. 245.
[3] Tam­że, s. 245.
[4] Wyli­czyć moż­na wszyst­ko. Choć­by płeć Gom­bro­wi­czow­skie­go Dzien­ni­ka. Wyobra­żam sobie aktor­kę recy­tu­ją­cą począt­ko­we „ja”. A potem akto­ra paro­diu­ją­ce­go jej styl (ale tak­że styl Dzien­ni­ka). Wyobra­żam sobie Gom­bro­wi­cza, któ­ry dla zaba­wy wypo­wia­da czte­ro­krot­ne „ja” kobie­cym gło­sem. Albo gło­sem ope­ro­wym. Wyobra­żam sobie brzu­cho­mów­czy­nię naśla­du­ją­cą pisa­rza, pod­szy­wa­ją­cą się pod jego głos. „Ja” tra­ci płeć; „ja” jest zmien­no­pł­cio­we. Płeć pod­le­ga tym samym prze­mia­nom co „ja”: zapis, skre­śle­nie, nad­pi­sa­nie, i tak dalej.
[5] Witold Gom­bro­wicz, Dzien­nik 1957–1961, Wydaw­nic­two Lite­rac­kie, Kra­ków 1997, s. 162.
[6] Witold Gom­bro­wicz, Dzien­nik 1953–1956, Wydaw­nic­two Lite­rac­kie, Kra­ków 1997, s. 290.
[7] Witold Gom­bro­wicz, Dzien­nik 1957–1961, s. 9.
[8] Tam­że, s. 9.