Margines, ale…

Pisarz w teatrze

„Mię­dzy­na­ro­do­wy dzień teatru” obcho­dzo­ny jest w roku 1974 pod hasłem „Pisarz w teatrze”. W związ­ku ze zbli­ża­ją­cym się „świę­tem” mno­żą się impre­zy, arty­ku­ły, ankie­ty i róż­ne akcje dobro­czyn­ne, jak­by ludzie chcie­li upew­nić się, że „pisarz” jesz­cze jest w teatrze. Zapra­sza się rów­nież pisa­rzy na spo­tka­nia. I ja odbie­ram od kil­ku dni tele­fo­ny i listy, w któ­rych znaj­du­ją się róż­ne ankie­ty doty­czą­ce „roli” pisa­rza w teatrze. Ponie­waż przez okrą­gły rok sły­szy się, że dra­ma­tur­gia pol­ska prze­ży­wa głę­bo­ki kry­zys, że nie ma przy­zwo­icie napi­sa­nych sztuk, że rola pisa­rza się skoń­czy­ła, więc te ozna­ki zain­te­re­so­wa­nia wzru­sza­ją. Sto­su­nek do pisa­rza „w teatrze” przy­po­mi­na sto­su­nek do upo­śle­dzo­ne­go dziec­ka. O „dra­ma­tur­gii pol­skiej” mówi się jesz­cze gorzej niż o tele­wi­zji i gastro­no­mii.

Po tym dra­ma­tycz­nym wstę­pie pozwo­lę sobie odpo­wie­dzieć na jed­ną z wie­lu ankiet. Oto pyta­nia i odpo­wie­dzi.

W jakim stop­niu teatr współ­cze­sny odzwier­cie­dla naszą rze­czy­wi­stość? Współ­cze­sny teatr jest czę­ścią naszej rze­czy­wi­sto­ści. Jest rze­czy­wi­sto­ścią, a nie zwier­cia­dłem, któ­re odbi­ja rze­czy­wi­stość. Może to być – w zależ­no­ści od twór­cy – „rze­czy­wi­stość” pozor­na, fał­szy­wa, wykrzy­wio­na, pozba­wio­na sen­su, absur­dal­na, gro­te­sko­wa… Mówiąc „teatr współ­cze­sny”, cią­gle jesz­cze myślę o teatrze i pisa­rzu. Pozwól­cie mu zostać w teatrze obok reży­se­ra, akto­ra, sce­no­gra­fa, kom­po­zy­to­ra, elek­try­ka, kraw­ca, rady zakła­do­wej, cen­zo­ra, fry­zje­ra, kie­row­ni­ka arty­stycz­ne­go… Wra­ca­jąc do pyta­nia: teatr nie odzwier­cie­dla, teatr nie jest lustrem, w któ­rym prze­glą­da się „rze­czy­wi­stość”. Teatr orga­ni­zu­je, ogni­sku­je, sku­pia i wzmac­nia rze­czy­wi­stość. Inte­gru­je. „Rze­czy­wi­stość” bez teatru jest nie­peł­na. Teatr nie odzwier­cie­dla, ale prze­mie­nia rze­czy­wi­stość, jest „wyż­szą” rze­czy­wi­sto­ścią. Poeta Ril­ke – usta­mi Mal­te­go – tak mówi w chwi­li jasno­wi­dze­nia: „Ta oto godzi­na, poj­mu­ję teraz, na zawsze odgro­dzi­ła mnie od naszych teatrów. Co mnie do nich?… To jest ta sama nie­do­go­to­wa­na rze­czy­wi­stość, któ­ra po uli­cach leży i po domach, tyl­ko że tam wię­cej jej się gro­ma­dzi, niż mie­ści się w jed­nym wie­czo­rze”… N i e d o g o t o w a n a   r z e c z y w i s t o ś ć. Świet­ne okre­śle­nie. Dosko­na­ły tytuł sztu­ki w sty­lu „Wit­ka­ce­go”.

Jesz­cze raz powtó­rzy­my pyta­nie: W jakim stop­niu współ­cze­sny teatr odzwier­cie­dla naszą rze­czy­wi­stość? „N a s z a    r z e c z y w i s t o ś ć”… to zbyt pro­ste. I dla­te­go trud­no jest odpo­wie­dzieć, chy­ba że slo­ga­nem pła­ci się za slo­gan, fra­ze­sem za fra­zes, pusto­sło­wiem za pusto­sło­wie. Być może, trze­ba było zapy­tać: Czy i w jakim stop­niu współ­cze­sny teatr i współ­cze­sna dra­ma­tur­gia odzwier­cie­dla­ją rze­czy­wi­stość PRL, Euro­py, świa­ta… „Teatr współ­cze­sny” to bukiet zło­żo­ny ze stu kwia­tów (i nie tyl­ko kwia­tów). Jest to olbrzy­mi, cią­gle roz­ra­sta­ją­cy się orga­nizm; w skład tego orga­ni­zmu wcho­dzi teatr Gro­tow­skie­go obok teatru Kan­to­ra, teatr „STU” z Kra­ko­wa obok teatru Szaj­ny, teatr jed­ne­go akto­ra obok „teatru muzycz­ne­go”, mamy też teatry reży­se­rów: teatr Jaroc­kie­go, teatr Hanusz­kie­wi­cza, teatr Swi­nar­skie­go, teatr Brau­na, mamy teatry stu­denc­kie i ama­tor­skie, mamy szczę­śli­wy (bo pozba­wio­ny gada­ni­ny) teatr pan­to­mi­my Toma­szew­skie­go, mamy teatr lal­ki i akto­ra… a potem idą teatry poszcze­gól­nych pisa­rzy: Sza­niaw­skie­go i Krucz­kow­skie­go, Gom­bro­wi­cza i Mroż­ka… sto teatrów, sto nazwisk, sto twa­rzy. Mię­dzy „teatra­mi” ist­nie­ją obec­nie więk­sze róż­ni­ce niż mię­dzy zega­rem i nie­do­go­to­wa­ną woło­wi­ną, mię­dzy sone­tem Ril­ke­go i rekla­mą mar­ga­ry­ny. A prócz tego z głę­bi histo­rii teatru wydo­by­wa­ją się na powierzch­nię gło­sy daw­nych wiel­kich pro­ro­ków i męczen­ni­ków teatru. Artaud:

Jak dżu­ma, teatr jest cza­sem zła, trium­fu czar­nych mocy, któ­re potęż­niej­sza niż one siła oży­wia – aż wyga­sną… Moż­li­we, że jad teatru zaszcze­pio­ny w cie­le spo­łe­czeń­stwa roz­kła­da je, jak mówi świę­ty Augu­styn… Powsta­je teraz pyta­nie, czy w świe­cie, któ­ry się sta­cza, któ­ry nie­świa­do­mie popeł­nia samo­bój­stwo, znaj­dzie się zwią­zek, co utwo­rzo­ny z ludzi zdol­nych narzu­cić spo­łecz­no­ści wyż­sze poję­cie teatru – da nam wszyst­kim natu­ral­ny, magicz­ny odpo­wied­nik dogma­tów, w któ­re prze­sta­li­śmy wie­rzyć… Teatr współ­cze­sny upa­da, ponie­waż stra­cił poczu­cie powa­gi z jed­nej, śmie­chu z dru­giej stro­ny… dla­te­go że zerwał z duchem głę­bo­kiej anar­chii, któ­ry jest fun­da­men­tem wszel­kiej poezji… Nasz lite­rac­ki podziw dla Rim­bau­da, Jar­ry­’e­go, Lau­tréa­mon­ta i kil­ku innych, któ­ry pchnął dwóch ludzi do samo­bój­stwa, ale któ­ry spro­wa­dza się dla pozo­sta­łych do kawiar­nia­nej papla­ni­ny, jest cząst­ką poję­cia poezji lite­rac­kiej, sztu­ki ode­rwa­nej, obo­jęt­nej dzia­łal­no­ści ducho­wej, któ­ra nic nie robi i nie two­rzy.

Wróć­my jed­nak z tych podzie­lo­nych regio­nów na nasz śmiet­nik (to prze­no­śnia, pano­wie dono­si­cie­le, este­tycz­ni i inni!), do naszej „ankie­ty”. Jakie jest miej­sce i rola adap­ta­cji lite­rac­kiej w reper­tu­arze teatral­nym? W zasa­dzie jest to rola zastęp­cza. Bie­rze się adap­ta­cję powie­ści lub opo­wia­da­nia, kie­dy brak dobrej sztu­ki teatral­nej. Inna spra­wa, że czę­sto adap­ta­cja zmie­nia się w sztu­kę teatral­ną, któ­ra jest lep­szym teatrem od teatru opar­te­go na „praw­dzi­wej sztu­ce”. To zale­ży od kom­pe­ten­cji, od stop­nia „stę­że­nia” mate­rii dra­ma­tycz­nej (i teatral­nej) w tym nowym dzie­le, któ­re powsta­ło „na pod­sta­wie” powie­ści, nowe­li, poema­tu… Tak zwa­ny teatr fak­tu – czy­li róż­ne mon­ta­że i zesta­wie­nia akt sądo­wych, zeznań, frag­men­tów pamięt­ni­ków, doku­men­tów, gazet – rów­nież nie jest ani teatrem, ani dra­ma­tem, jest zale­d­wie a d a p t a c j ą (do tego typu zali­czam róż­ne wido­wi­ska typu Żoł­nie­rze, Pro­ces Oppen­he­ime­ra, „sztu­ki” spi­sa­ne na sali sądo­wej itp.). Uwa­żam, że tego typu   w i d o w i s k a   mówio­ne nie mogą zastą­pić sztuk teatral­nych. Dra­ma­tów, kome­dii… a to dla­te­go, że sztu­ka teatral­na, dra­mat żywi się przede wszyst­kim auto­rem, jego wyobraź­nią, jego języ­kiem („sty­lem”), wresz­cie jego życiem (tak to, tak). Adap­ta­cja w reper­tu­arze teatral­nym będzie odgry­wa­ła tym więk­szą rolę, im mniej będzie dobrych, współ­cze­snych sztuk teatral­nych. Ale ponie­waż teatr nie jest iden­tycz­ny z tek­sta­mi dra­ma­tycz­ny­mi, może on prze­ży­wać roz­kwit w okre­sie „kry­zy­su” dra­ma­tur­gii pisa­nej, może też być odwrot­nie. Moim zda­niem w tej chwi­li teatr może ist­nieć i roz­wi­jać się bez pisa­rza. Mogą też ist­nieć sztu­ki i pisa­rze bez reali­za­cji teatral­nej. Nato­miast teatr nie może ist­nieć bez akto­ra i bez publicz­no­ści.

Jak dale­ko może się­gać inge­ren­cja reży­se­ra w tekst lite­rac­ki? Się­gnę tutaj do zamierz­chłych cza­sów. Tade­usz Peiper (któ­ry nb. cie­ka­wiej pisał o teatrze niż dla teatru) opa­tru­je swo­ją sztu­kę Szó­sta! Szó­sta! taką uwa­gą: „Utwór nie posia­dał­by peł­ni cha­rak­te­ru teatral­ne­go, gdy­by rola reży­se­ra nie była w nim uję­ta zgod­nie z duchem cało­ści”. W Szó­sta! Szó­sta! reży­ser poja­wia się jako współ­twór­ca dzie­ła teatral­ne­go w cał­ko­wi­tym zna­cze­niu wyra­zu „współ­two­rze­nie”. Instruk­cja do jed­nej z nie­mych scen zbio­ro­wych brzmi: „O ile by uzy­ska­nie wła­ści­wych kre­acji sce­nicz­nych wyma­ga­ło w pew­nych miej­scach wykrzy­ków, słów, zdań lub pie­śni, dotwa­rza je reży­ser”. Oczy­wi­ście nale­ży się domy­ślać, że reży­ser owe „sło­wa, wykrzy­ki, zda­nia lub pie­śni” uzgod­ni z auto­rem. Zauważ­my jed­nak, że „instruk­cja” Peipe­ra doty­czy „jed­nej z    n i e m y c h   scen zbio­ro­wych”. Jeśli o mnie cho­dzi, to uwa­żam, że inge­ren­cja reży­se­ra w tekst lite­rac­ki jest koniecz­na, jeśli z tego tek­stu ma powstać spek­takl teatral­ny. Oczy­wi­ście nie jest to inge­ren­cja cen­zo­ra lub przed­się­bior­cy, księ­dza lub przed­sta­wi­cie­la stra­ży pożar­nej. Jest to inge­ren­cja twór­cza. Są takie tek­sty, takie „cha­ły” ple­cio­ne z róż­nych „widzi­mi­się”, że tyl­ko inge­ren­cja reży­se­ra może ura­to­wać auto­ra. Oczy­wi­ście waż­ne jest,   k t o   w   c o   inge­ru­je. Jeśli inge­ru­je głu­piec, to naro­bi głupstw (zresz­tą zawsze znaj­dzie adwo­ka­tów swo­jej bzdu­ry). Cho­ciaż na „uży­tek domo­wy” wszy­scy są genial­ni (albo od bie­dy „ory­gi­nal­ni”), to prze­cież wbrew całej tej gada­ni­nie moż­na odróż­nić bla­gie­ra od uczci­we­go arty­sty, a nawet głu­pie­go od mądre­go. Mądry reży­ser wie, gdzie leżą gra­ni­ce jego inge­ren­cji w tekst lite­rac­ki. Cięż­kim grze­chem w sto­sun­ku do auto­ra jest fał­szo­wa­nie, prze­krę­ca­nie idei sztu­ki (przy pomo­cy róż­nych zabie­gów, np. nie­zgod­ne­go z inten­cja­mi auto­ra roz­kła­da­nia „akcen­tów”), ale tu już wkra­cza­my w dzie­dzi­nę nie „teatro­lo­gii”, jeno „kry­mi­no­lo­gii”.

Kilka słów o noweli „Moja córeczka”

Opo­wia­da­nie „Moja córecz­ka” – pisa­ne w roku 1964 – było pier­wot­nie „nowe­lą fil­mo­wą”, a wła­ści­wie sce­na­riu­szem fil­mo­wym. W tym cza­sie inten­syw­nie współ­pra­co­wa­łem z fil­mem i z reży­se­rem fil­mo­wym Sta­ni­sła­wem Róże­wi­czem, moim bra­tem, któ­ry zre­ali­zo­wał kil­ka fil­mów na pod­sta­wie moich opo­wia­dań i sce­na­riu­szy. Naj­wy­bit­niej­szym fil­mem z począt­ków naszej współ­pra­cy był film o losach dzie­ci w okre­sie woj­ny pt. Świa­dec­two uro­dze­nia, a ostat­nim film Opa­dły liście z drzew, o mło­dym czło­wie­ku wal­czą­cym w sze­re­gach pol­skiej par­ty­zant­ki (w latach 1943–1944). „Moja córecz­ka” była zresz­tą prze­zna­czo­na dla inne­go reży­se­ra, któ­ry nie sko­rzy­stał z pro­po­zy­cji. Zmie­ni­ła kształt i z nowe­li fil­mo­wej zamie­ni­ła się w opo­wieść o losach mło­dej dziew­czy­ny i star­sze­go czło­wie­ka, o losach cór­ki i ojca. O sto­sun­ku mię­dzy poko­le­niem ludzi, któ­rych mło­dość przy­pa­dła na lata 1939–1945, a ich dzieć­mi…

Po woj­nie, wraz ze zmia­na­mi poli­tycz­ny­mi, eko­no­micz­ny­mi, socjal­ny­mi, nastę­po­wa­ły zmia­ny w losach milio­nów ludzi. Wiel­kie mia­sta zaczę­ły się roz­ra­stać, a małe mia­sta i wsie zaczę­ły się wylud­niać. Milio­no­we masy chło­pów prze­su­wać się zaczę­ły ze wsi do ośrod­ków miej­skich – przede wszyst­kim prze­my­sło­wych.

Ludzie tra­ci­li zwią­zek z zie­mią. Z kra­jo­bra­za­mi. Z drze­wa­mi, zwie­rzę­ta­mi i całą przy­ro­dą, z desz­czem, śnie­giem, bło­tem, suszą… z doj­rze­wa­niem owo­ców i wzro­stem zbóż. Tra­ci­li korze­nie. Zamie­nia­li się w tak zwa­nych chło­po­ro­bot­ni­ków… ale nie byli ani chło­pa­mi, ani robot­ni­ka­mi. Ich dzie­ci nie nale­ża­ły więc ani do rodzin robot­ni­czych o tra­dy­cjach pro­le­ta­riac­kich, ani do rodzin chłop­skich o tra­dy­cjach chłop­skich… nie były też dzieć­mi inte­li­genc­kich rodzin o tra­dy­cjach inte­li­genc­kich.

Życie i wycho­wa­nie sta­wa­ło się powierz­chow­ne i cha­otycz­ne. Nie­ste­ty, ani par­tia, ani Kościół nie mia­ły dość siły, aby stwo­rzyć nowe wzo­ry moral­ne, etycz­ne, este­tycz­ne dla tych mło­dych ludzi, któ­rzy doj­rze­wa­li jak­by w pust­ce wypeł­nia­nej fra­ze­sa­mi i „tra­wą-mową”. Miesz­kań­cy wiel­kich miast, a szcze­gól­nie mło­dzież szu­ka­ła darem­nie auto­ry­te­tów, źró­deł odno­wy. Dopro­wa­dzi­ło to póź­niej do „rewol­ty” mło­dzie­ży w Euro­pie i Ame­ry­ce. Rodzi­ce nie mie­li wizji przy­szło­ści ani argu­men­tów. Wiel­kie mia­sta zaczę­ły wytwa­rzać w swo­ich orga­ni­zmach cho­ro­by i tru­ci­zny, któ­rym naj­ła­twiej pod­da­wa­ły się mło­de i sła­be orga­ni­zmy i indy­wi­du­al­no­ści. Poro­zu­mie­nie mię­dzy „mło­dy­mi” i „sta­ry­mi” było coraz trud­niej­sze…

W takich warun­kach zna­la­zła się boha­ter­ka opo­wia­da­nia „Moja córecz­ka”. Z rodzin­ne­go domu – w któ­rym spę­dzi­ła dzie­ciń­stwo i mło­dość – wyje­cha­ła do wiel­kie­go mia­sta. Naj­pierw stu­dio­wa­ła, potem tra­fi­ła w złe towa­rzy­stwo nie­ro­bów, lum­pów, pija­ków, kry­mi­na­li­stów i pro­sty­tu­tek. Tra­ci­ła więź z rodzin­nym domem, z ojcem. Świat sztucz­ny, świat pozo­rów, świat wiel­kie­go mia­sta znisz­czył naj­pierw psy­chi­kę i cha­rak­ter, a potem życie mło­dej dziew­czy­ny. Cynizm oto­cze­nia, pseu­do­ar­ty­stycz­ny beł­kot, okru­cień­stwo połą­czo­ne z bła­zeń­stwem… Wiel­kie mia­sto mia­ło zawsze w sobie coś z wiel­kie­go teatru, ope­ry, cyr­ku: świa­tła, ruch, pośpiech. Wszy­scy gdzieś spie­szą… jed­nost­ka jest ano­ni­mo­wa. Ano­ni­mo­we jest też cier­pie­nie. Pisa­rza – w prze­ci­wień­stwie do poli­ty­ka – inte­re­su­ją losy jed­no­stek, psy­chi­ka jed­no­stek. Poli­tyk myśli o masach ludz­kich, pisarz myśli o jed­nost­kach. Jest jesz­cze jeden pro­blem: miłość rodzi­ciel­ska. W tym wypad­ku miłość ojca do cór­ki oka­za­ła się bez­rad­na. Cór­ka w imię złej i fał­szy­wej miło­ści ode­szła od miło­ści praw­dzi­wej.

W tym opo­wia­da­niu śmierć zwy­cię­ży­ła miłość. Pro­ble­mom życia w wiel­kim mie­ście poświę­ci­łem wie­le utwo­rów. Poema­ty „Spa­da­nie”, „Et in Arca­dia ego”, „Non stop show” i pisa­ny w latach 1959–1960 poemat „Zie­lo­na róża” oraz wier­sze „W świe­tle dzien­nym”, „Kasa pan­cer­na” i wie­le, wie­le innych. Te wier­sze i poema­ty są naj­lep­szym komen­ta­rzem do opo­wia­da­nia „Moja córecz­ka” i sta­no­wią wła­ści­wie jed­ną całość. Opo­wia­da­nie Moja córecz­ka nie jest sądem, jest opo­wia­da­niem. Sąd pozo­sta­wio­ny jest    u w a ż n e m u   c z y t e l n i k o w i. To on jest sędzią, nie pisarz. Pisarz był tu tyl­ko świad­kiem. A zatem moż­na powie­dzieć, że „Moja córecz­ka” jest opo­wia­da­niem o klę­sce miło­ści rodzi­ciel­skiej. Miło­ści ojcow­skiej.

Poeci, pasztet i katedra

Dnia 15 wrze­śnia 1829 roku nasz poeta Adam Mic­kie­wicz z mło­dym przy­ja­cie­lem Edwar­dem Odyń­cem zna­leź­li się w Stras­bur­gu. W liście do kra­ju Ody­niec pisał: „Stras­burg dwie­ma rze­cza­mi sła­wi się u świa­ta: kate­drą i pasz­te­tem…”, a że łatwiej dobrać się do pasz­te­tu niż do kate­dry (enta­mer le pâtéque la cathédra­le) więc naj­pierw Ody­niec opi­sał pasz­tet i jego pro­duk­cję, gęsie wątrób­ki i tru­fle… Ody­niec opi­su­je kar­mie­nie gęsi i męczar­nie gęsi… wresz­cie smak pasz­te­tu. W dru­giej czę­ści listu Ody­niec opi­su­je kate­drę, a przede wszyst­kim – wie­żę: „wyso­kość jej jest 490 stóp, a jej pierw­szy archi­tekt nazy­wał się Erwin von Ste­in­bach…”.

Nie będę stresz­czał całe­go listu Odyń­ca z 1829 roku. Muszę wtrą­cić parę słów o sobie. Przed wie­lu laty i ja byłem w Stras­bur­gu, byłem krót­ko, może dzień, może trzy dni… wiem, że byłem w kate­drze i w koście­le św. Toma­sza, i na sta­rym mie­ście. Na wie­żę nie wspią­łem się, choć wie­dzia­łem, że sam Goethe wypró­bo­wał na niej swo­ją odwa­gę, prze­zwy­cię­ża­jąc lęk przed utra­tą rów­no­wa­gi, lęk przed upad­kiem. Nie wiem, czy nie ma tam teraz wygod­nej win­dy dla tury­stów… zresz­tą Pań­stwo macie moż­li­wość to spraw­dzić… Jeśli moż­na się zako­chać w wie­ży – to i ja zako­cha­łem się w tej wie­ży… jako wiel­bi­ciel i czci­ciel dwóch naj­więk­szych poetów roman­tycz­nych Euro­py. Wyznam nato­miast, że wsty­dzę się, że nie pró­bo­wa­łem, nie jadłem, nie sma­ko­wa­łem pasz­te­tu stras­bur­skie­go z wątró­bek udrę­czo­nych i umę­czo­nych gęsi… ze wsty­dem też przy­zna­ję, że nie widzia­łem nigdy i nie pró­bo­wa­łem tru­fli, choć wiem, że prze­pa­da­ją za nimi ludzie wyso­kiej kul­tu­ry i poli­ty­ki…

Misty­ka i meta­fi­zy­ka kuch­ni, meta­fi­zy­ka i misty­ka poezji i archi­tek­tu­ry są w ducho­wym jadło­spi­sie współ­cze­sne­go czło­wie­ka i poety – bo poeta też jest czło­wie­kiem – rów­no­upraw­nio­ne. Bodaj sta­ry nie­miec­ko-pol­ski szlach­cic i filo­zof Fry­de­ryk Nie­tz­sche powie­dział, że filo­zo­fia i myśle­nie zale­żą od tego, co się je… Ina­czej myśli i filo­zo­fu­je ktoś, kto je kaszan­kę z kapu­stą do piwa, a ina­czej sma­kosz, kon­su­ment pasz­te­tu z gęsich wątró­bek i tru­fli… do szam­pa­na! Co jest zdrow­sze dla poetów, tego nie wiem, bo w ostat­nich latach XX wie­ku stra­ci­łem ape­tyt… przy­szedł wiek XXI – docze­ka­łem cza­sów, w któ­rych Har­ry Pot­ter wypie­ra z głów i serc Home­ra, King-Kon­ga, Apol­li­na… Mawia­ło się w daw­nych cza­sach, że poeta jest kapła­nem i bła­znem. Nie­tz­sche gdzieś powie­dział: Nur Narr, nur Rich­ter… i tak dalej, i tak dalej… Zaczą­łem 87. rok życia, piszę wier­sze od 70 lat… i nie wiem, kim jest poeta… ale wiem, że nie jestem kapła­nem ani bła­znem. Jestem czło­wie­kiem, czło­wie­kiem, któ­ry pisze wier­sze.
Stras­burg, 1 mar­ca 2008
[Stras­bur­ska mowa poety z oka­zji przy­zna­nia mu Euro­pej­skiej Nagro­dy Lite­ra­tu­ry]
„Kwar­tal­nik Arty­stycz­ny” nr 3/2008

Wiersz szuka domu

Rafał Dut­kie­wicz: Bar­dzo mnie Pan zain­try­go­wał tymi miej­sca­mi magicz­ny­mi, o któ­rych Pan wspo­mniał…

Tade­usz Róże­wicz: Teraz jest moda na magię, moda na magicz­ne miej­sca, są ludzie zwa­ni maga­mi, czy­li cza­ro­dzie­ja­mi, ale są ludzie zwa­ni magi­ka­mi, i to jest zupeł­nie co inne­go, a miej­sca magicz­ne to są miej­sca cza­ro­dziej­skie wła­śnie. Na samym Dol­nym Ślą­sku jest w tej chwi­li zapew­ne przy­naj­mniej kil­ka­set miejsc magicz­nych. Wie Pan, na przy­kład uli­ca Gli­nia­na może być miej­scem magicz­nym.

Może dla­te­go, że Pan tam miesz­kał?

Miesz­ka­łem. A obok za ścia­ną mia­łem pra­cow­nię den­ty­stycz­ną dla dzie­ci i mło­dzie­ży. To może być kie­dyś miej­sce magicz­ne.

W wie­kach śred­nich zna­no i upra­wia­no bia­łą magię, i to upra­wia­no jaw­nie. Była ona siłą korzy­sta­ją­cą z sił pozy­tyw­nych, z sił boskich nawet. I nie była kara­na przez żad­ne insty­tu­cje, przez Kościół, przez żad­ną inkwi­zy­cję, przez niko­go. Ale była w tym samym cza­sie czar­na magia, ucie­ka­ją­ca się do pomo­cy dia­bła, czy­li siły nie­czy­stej. I takich magów już czę­sto palo­no nawet na sto­sach.

Jest jed­nak jesz­cze jed­na magia: nie­zwy­kła siła oddzia­ły­wa­nia na ludzi przy pomo­cy słów. Reto­ry­ka, sło­wo wywie­ra wpływ na innych ludzi… Taką magią z jed­nej stro­ny posłu­gi­wa­li się Hitler i Sta­lin, ale z dru­giej… powiedz­my Chur­chill i de Gaul­le. W róż­nych celach. I wywie­ra­li na ludzi sło­wem wpływ magicz­ny.

Więc magicz­ny jest na Dol­nym Ślą­sku rów­nież Wro­cław. Nie mówię tego w związ­ku z mistrzo­stwa­mi Euro­py w pił­ce noż­nej, bo na razie wie Pan, jak to wyglą­da. Magicz­nym miał być Wro­cław w 2012, a pro­ro­kiem miał być Been­hak­ker.

Ale jak wie­my po meczu ze Sło­we­nią…

Widział Pan jego twarz? I innych magi­ków od pił­ki noż­nej? No, ale oczy­wi­ście Kra­ków, to samo przez się rozu­mie, zawsze był magicz­ny – od kró­lo­wej Wan­dy i smo­ka wawel­skie­go, aż do dzi­siej­sze­go dnia. W Kra­ko­wie wszyst­ko jest magicz­ne, ale co zro­bić z Radom­skiem? Magicz­ny jest na pew­no Rzym, Jero­zo­li­ma. Ale na swój spo­sób magicz­na jest oczy­wi­ście też i Moskwa, i Paryż, i Wene­cja, i Flo­ren­cja, i Asyż – wspa­nia­ły, nie­zwy­kły. Nie ze wzglę­du nawet na zabyt­ki, na bazy­li­ki, fre­ski. Ale ze wzglę­du na świę­te­go Fran­cisz­ka…

A czy to są ziem­skie zja­wi­ska, czy tam jest taka dziu­ra w nie­bie?

To jest dziu­ra w zie­mi raczej, ale nie wia­do­mo, na któ­rą stro­nę. Jed­na dziu­ra pro­wa­dzi praw­do­po­dob­nie do Hade­su, do pie­kła, a dru­ga do nie­ba. No, po dro­dze jest czy­ściec, ale jest to bar­dzo, naj­bar­dziej ziem­skie miej­sce mię­dzy pie­kłem a nie­bem. Czy­ściec jest bar­dzo ziem­ski, jak Pan Pre­zy­dent wie. Magicz­nym napraw­dę jest mia­sto, mia­stecz­ko, wieś, wła­ści­wie każ­da miej­sco­wość, gdzie czło­wiek przy­szedł na świat. Od tego zaczę­ło się jego życie, gdzie odej­dzie nie wia­do­mo, i kie­dy. Ale odej­ście nie jest już tak magicz­ne… Takie miej­sce jest napraw­dę magicz­ne. Dla mnie to jest Radom­sko. Dla kogoś z Pary­ża czy War­sza­wy Radom­sko to miej­sce nie­zna­ne. I podob­nie jest z Wado­wi­ca­mi póź­niej­sze­go papie­ża Woj­ty­ły. Wado­wi­ce nie były magicz­nym miej­scem, kie­dy Papież był, powiedz­my, uczniem w szko­le powszech­nej, gim­na­zjum…

A co to jest magia?

I teatr, i ope­ra, i Szek­spir, i Wagner; muzy­ka, malar­stwo i poezja to sztu­ki magicz­ne. Dla­cze­go tak? Nie mogę tego roz­wi­jać, bo trze­ba by było, żeby­śmy prze­sie­dzie­li razem kil­ka mie­się­cy, a może pół roku. Zabrał­bym Panu czas, mia­sto prze­sta­ło­by się roz­wi­jać, i nie było­by magicz­ne… Ale np. teatr to bar­dzo magicz­na sztu­ka – zamie­nia­ją­ca życie w sen, a sen w życie. Teatr kla­sycz­ny i teatr jar­marcz­ny, teatr zero. Kan­tor bodaj nazy­wał swój teatr „zero”, od śmier­ci. Teatr Anto­ni­na Artau­da to był teatr okru­cień­stwa. A ostat­nio zaist­niał rów­nież, dla wygo­dy moż­na go nazwać – teatr dwóch zer, w któ­rym akcja roz­gry­wa się czę­sto na sede­sie.

Aż tak?

Tak, tak… Bal­la­dy­na sie­dzi na sede­sie, Ham­let wygła­sza mono­log w pisu­arze i tam toczą się dia­lo­gi. Romans Romea i Julii może toczyć się pod wodą, w wodzie i tak dalej.

A mia­sta magicz­ne?

Jest jed­na pod­sta­wo­wa rzecz… to nie miej­sca magicz­ne two­rzy­ły i two­rzą ludzi. Ludzi wybit­nych i tak zwa­nych zwy­kłych, któ­rych trud­no cza­sem odróż­nić od sie­bie. Ale ludzie wybit­ni i zwy­kli, nor­mal­ni – tak zwa­ni sza­rzy, two­rzy­li miej­sca magicz­ne. Miej­scem magicz­nym we Wro­cła­wiu jest ośro­dek Gro­tow­skie­go, przy Ryn­ku bodaj… Byłem tam tyl­ko raz czy dwa w życiu. Byłem na tym przed­sta­wie­niu słyn­nym jego…

W Teatrze Labo­ra­to­rium?

Tak. Jak się to nazy­wa­ło? No, naj­słyn­niej­sze jego przed­sta­wie­nie… Tak jak Kan­to­ra „Umar­ła kla­sa”, tak jego był…

Zaraz nam się przy­po­mni…

To wszy­scy wie­dzą we Wro­cła­wiu, tyl­ko myśmy zapo­mnie­li, to jest cie­ka­we bar­dzo.

I Gro­tow­ski zacza­ro­wał Pana?

Myśmy się zna­li – mało, ale dość dobrze. Ośro­dek Gro­tow­skie­go przy Ryn­ku – ten duży, obszer­ny pokój, dość dusz­ny, bez wen­ty­la­cji, stał się w tej chwi­li miej­scem magicz­nym na ska­lę euro­pej­ską. A był zwy­kłą, dusz­ną, taką nie­zbyt wiel­ką salą, do któ­rej ja raczej rzad­ko cho­dzi­łem, bo nie było dobrej wen­ty­la­cji. A ja lubię oddy­chać.

Wpi­su­ję A‑po-cal-yp-sis…

…cum figu­ris.

Zoba­czy­my, co mi ten kom­pu­ter powie.

Powie tak…

Powie, któ­ry rok. Już szu­kam. „Tade­usz Róże­wicz, ‘Apo­ca­lyp­sis cum figu­ris’ w Labo­ra­to­rium Jerze­go Gro­tow­skie­go”, to mi poka­zu­je inter­net.

A bo ja byłem na przed­sta­wie­niu.

Ale napi­sał Pan coś?

Napi­sa­łem…

„Miste­rium zgro­zy i urze­cze­nia”…

… i o moich sto­sun­kach z maestro Gro­tow­skim napi­sa­łem i jego pro­ro­kiem Ludwi­kiem Fla­sze­nem.

To cha­rak­te­ry­stycz­ne, że gdy zapy­ta­łem o „Apo­ca­lyp­sis” i o Gro­tow­skie­go, to inter­net poka­zał mi Róże­wi­cza.

Tyl­ko dwie sztu­ki zosta­ły wymie­nio­ne przez pry­ma­sa Wyszyń­skie­go, zresz­tą obie nega­tyw­nie. Wła­śnie „Apo­ca­lyp­sis cum figu­ris” i moje nie­szczę­sne „Bia­łe mał­żeń­stwo”, któ­re było baj­ką dla dzie­ci, snem o płci.

Czy kar­dy­nał Wyszyń­ski zaj­mo­wał się teatrem?

Ktoś widocz­nie Kar­dy­na­ło­wi pode­słał „Dia­log”, żeby mi przy­słu­gę zro­bić. W każ­dym razie byłem razem z Gro­tow­skim przez Kar­dy­na­ła wymie­nio­ny w kaza­niu na Skał­ce, któ­ra ze wzglę­du na ludzi tam pocho­wa­nych jest na pew­no miej­scem magicz­nym. Wyspiań­ski tam leży. A ostat­ni jest Miłosz, praw­da?

Tak jest.

Ale naj­pierw w tej dość dusz­nej izbie była pra­ca, pra­ca, pra­ca i jesz­cze raz pra­ca, Gro­tow­skie­go, Fla­sze­na i całe­go ich zespo­łu. Dopie­ro potem tam się zro­bi­ła magia, wie­le lat potem, ale ten pro­ces musi trwać. I naj­pierw uczeń, aktor, kon­spi­ra­tor, robot­nik, i dopie­ro potem – jak Karol Woj­ty­ła został Janem Paw­łem II – Wado­wi­ce, któ­rych w Pol­sce są set­ki, tak jak Radom­sków czy Przed­bo­rzy, czy Piotr­ko­wów, sta­ły się mia­stem na jakiś spo­sób magicz­nym. Nawet kre­mów­ka z Wado­wic może uzy­skać sta­tus cudow­ne­go ciast­ka, pod­czas kie­dy moja kre­mów­ka, któ­rą kupo­wa­łem – ja i mój młod­szy brat Sta­sio – w cukier­ni Gro­sman­ki w Radom­sku praw­do­po­dob­nie nigdy nie uzy­ska ani sta­tu­tu, ani sma­ku magicz­ne­go. Pozo­sta­nie taką napo­le­on­ką za 20 gro­szy.

To jest cie­ka­we na przy­kła­dach bar­dzo małych rze­czy. Muszą ist­nieć rze­czy, dooko­ła któ­rych dzie­je się magia. Musi być naczy­nie, dusza musi mieć naczy­nie, a tym naczy­niem jest cia­ło ludz­kie.

Każ­da treść musi być ubra­na w for­mę.

Musi, ale for­ma w pew­nym momen­cie sta­je się tre­ścią, a treść for­mą.

Wróć­my może do Wro­cła­wia.

Przy­jeż­dża­ją do mnie tłu­ma­cze z róż­nych kra­jów, od Chin i Ame­ry­ki począw­szy, z róż­nych miast, i z Bar­ce­lo­ny, i z Lizbo­ny, i z Pary­ża, ale rów­nież i z War­sza­wy, i z Kra­ko­wa. Mówią o tym naszym mie­ście Wro­cła­wiu jak o jakimś pięk­nym, nie­zwy­kle pięk­nym i magicz­nym mie­ście. To już nie są żar­ty, są jacyś zachwy­ce­ni czy zauro­cze­ni, nie wiem. Czy archi­tek­tu­rą, czy atmos­fe­rą, mówią o tym…

…ale też ludź­mi, Panie Tade­uszu.

Dla nich Wro­cław jest mia­stem pra­wie magicz­nym. Dla mnie przy­znam się, jest to przede wszyst­kim miej­sce zamiesz­ka­nia, a magicz­nym mia­stem jest Radom­sko. Tak jak, w pew­nym sen­sie, pępek jest „magicz­nym” miej­scem na cie­le czło­wie­ka. Bar­dziej magicz­nym niż te naj­bar­dziej popu­lar­ne, eks­po­no­wa­ne teraz czę­ści cia­ła. Pępek, któ­ry łączy płód z życiem.

Ponie­waż on jest począt­kiem.

Nie­zwy­kłym mia­stem sta­je się Wro­cław. Ale Wro­cław nie powstał po woj­nie z popio­łów jak mitycz­ny ptak Feniks. Wro­cław stał się tym mia­stem dzię­ki wie­lu pra­cow­ni­kom, wie­lu swo­im pre­zy­den­tom (czy daw­niej bur­mi­strzom?). Ten Feniks z popio­łów do życia powstał dzię­ki wytę­żo­nej pra­cy wie­lu uczo­nych, robot­ni­ków, naukow­ców, ta pra­ca nie była pra­cą mitycz­ną, cza­ro­dziej­ską, była cięż­ką pra­cą milio­nów ludzi, któ­rzy pra­co­wa­li nad kształ­tem – lep­szym albo gor­szym – tego mia­sta już od roku ’45 do dnia dzi­siej­sze­go.

Dzię­ki tym, któ­rzy odtwo­rzy­li tu Osso­li­neum, aka­de­mie, uni­wer­sy­te­ty. Nie zro­bi­li tego ludzie, któ­rzy żyli i pra­co­wa­li na przy­mu­so­wej lub dobro­wol­nej emi­gra­cji, tyl­ko ci, któ­rzy tu zosta­li, tu żyli, tu umie­ra­li. TU, bez wzglę­du na to, jakie pono­si­li ofia­ry.

A miej­sca „magicz­ne” we Wro­cła­wiu?

Takim miej­scem dla mnie jest Ogród Bota­nicz­ny, gdzie jest dobry, mądry, pra­co­wi­ty gospo­darz, czło­wiek na swo­im miej­scu. Jest Muzeum Naro­do­we Her­mans­dor­fe­ra, któ­ry też nie stwo­rzył sam tego muzeum, tyl­ko przed nim byli poprzed­ni­cy, któ­rzy swo­ją cegieł­kę dokła­da­li. Czy Muzeum Miej­skie Łagiew­skie­go w Ratu­szu, a teraz w pała­cu Fry­de­ry­ka II bodaj­że, zna­ne­go z tego, że to był strasz­ny drań. A on grał na fle­cie i był dla nie­któ­rych Niem­ców kom­po­zy­to­rem, fle­ci­stą, filo­zo­fem, przy­ja­cie­lem Wol­te­ra i tak dalej, praw­da?

Praw­da!

A nawet nasze­go bisku­pa Kra­sic­kie­go.

Tego nie wie­dzia­łem.

Tak, tak. Bisku­pa War­miń­skie­go. Wro­cław… Musiał­bym przez kil­ka nocy i dni wymie­niać wszyst­kie insty­tu­cje, nazwi­ska, redak­cje, szpi­ta­le. A prze­cież to my wła­śnie wszy­scy stwo­rzy­li­śmy i two­rzy­my, z dnia na dzień, z godzi­ny na godzi­nę – to „magicz­ne” mia­sto.

A czy Ostrów Tum­ski jest magicz­ny?

Jest – już jako „ostrów”. W samym sło­wie jest coś osob­ne­go. Wyspa. W Wied­niu, czy­li Vin­do­bo­nie rzym­skiej, sta­cjo­no­wał legion i na ryn­ku są śla­dy po – odko­pa­nych – rzym­skich fun­da­men­tach. Pro­szę Pana, ze swo­jej natu­ry powi­nie­nem być peda­go­giem. Bo jed­nak Marek Aure­liusz umarł w Vin­do­bo­nie. W Wied­niu.

Marek Aure­liusz umarł w Wied­niu?

W Wied­niu, bo to była jego ostat­nia wypra­wa na jakichś bar­ba­rzyń­ców, po któ­rej już zapa­no­wał pokój.

Skąd Pan to wszyst­ko wie, Panie Tade­uszu?

No ja się tro­chę przy­go­to­wy­wa­łem na spo­tka­nie z Panem, i mówię z gło­wy, nie z dys­kiet­ki, jest Pan świad­kiem, no a mam swo­je lata, nie będę mówił ile.

Domy­ślam się… nawet wiem.

Jeden z komen­ta­to­rów naszej teki, moje­go dzie­ła z mie­dzio­ryt­ni­kiem, czy­li z rze­mieśl­ni­kiem Getem-Stan­kie­wi­czem (jest taka teka, gdzie połą­czy­li­śmy wier­sze i rysun­ki; wier­sze jak­by szu­ka­ją miej­sca zamiesz­ka­nia, bez­dom­ne wier­sze muszą gdzieś zamiesz­kać, gdzieś zaist­nieć, tak jak obraz)… No więc jeden z komen­ta­to­rów tej teki, bar­dzo zresz­tą mądry nauko­wiec, myślę, że tro­chę mistyk, pisze o magicz­nych wła­ści­wo­ściach Wro­cła­wia i miej­sca, w któ­rym stoi domek mie­dzio­ryt­ni­ka.

Tuż obok Ryn­ku.

Tuż obok kościo­ła św. Elż­bie­ty, praw­da?

Św. Elż­bie­ty, tak.

Ten kościół się spa­lił i został odbu­do­wa­ny.

Tych orga­nów, któ­re się spa­li­ły, słu­chał Cho­pin, prze­by­wa­jąc we Wro­cła­wiu.

Nie wie­dzia­łem… dzię­ku­ję.

Będzie­my je odbu­do­wy­wać, Panie Tade­uszu.

Nie wiem, jakie Cho­pin wyniósł wra­że­nie z Wro­cła­wia. Ale mój star­szy brat Janusz napi­sał pięk­ny wiersz o tym, jak Sło­wac­ki z Wro­cła­wia pisze list do swo­jej mamy.

Pięk­ne to są listy, te z Wro­cła­wia do mat­ki. Krót­kie, ale bar­dzo pięk­ne.

Sło­wac­ki „grał” podob­no zna­ko­mi­cie na gieł­dzie, ale przede wszyst­kim był geniu­szem.

I świet­nie tań­czył wal­ca.

Tego nie wie­dzia­łem. W prze­ci­wień­stwie do mnie: ja byłem naj­gor­szym tan­ce­rzem w gim­na­zjum, o czym mówię tyl­ko Panu. Nie chcę sobie psuć „mar­ki”. No więc ten filo­log w komen­ta­rzu do teki, o któ­rej mówi­łem, pisze, że współ­cze­sny Wro­cław jest niczym sta­ro­żyt­ny Balch, miej­sce uro­dzin Rumie­go. Przy­znam się ze wsty­dem, Panie Pre­zy­den­cie, że nie wiem, gdzie leży Balch, jak wyglą­dał Balch. No bo powiedz­my, o Jero­zo­li­mie to wie­my, o Bal­chu nie… czy Balch albo Bag­dad to był Babi­lon?

Nie!

Nie?

Moim zda­niem nie.

A moim zda­niem tak.

Mam spraw­dzić w inter­ne­cie? To dru­ga rzecz, któ­rą spraw­dzam, Panie Tade­uszu, w inter­ne­cie, szyb­ko to spraw­dzam. Już szu­kam Ba-gdad. Pro­szę mówić, a inter­net szu­ka.

Wła­śnie ten filo­log w komen­ta­rzu mówi, że współ­cze­sny Wro­cław niczym sta­ro­żyt­ny Balch jest miej­scem szcze­gól­nym… Czy Pan słu­cha?

Tak, słu­cham.

Punk­ci­kiem na mapie, a zara­zem kom­plet­nym uni­wer­sum. Mia­stem-kosmo­sem, ukła­dem luster odbi­ja­ją­cym wszyst­kie inne miej­sca.

Może tak jak ów Balch, ma Wro­cław do speł­nie­nia jakąś misję, o któ­rej z naszej per­spek­ty­wy jesz­cze nic nie wie­my. Tak jak ja nic nie wiem o Bal­chu, a miesz­kań­cy Kra­ko­wa nic nie wie­dzą o Radom­sku i Oszmia­nie.

Gdzie się uro­dził Get.

Tak. Tak jak nikt nie wie­dział o Wado­wi­cach, Nowo­gród­ku czy Sosnow­cu, zanim nie uro­dzi­li się tam ludzie, któ­rzy stwo­rzy­li mit tych magicz­nych miast i mia­ste­czek. Tak jak nikt nie wie­dział­by o „pod­łych” i „nie-pod­łych” mia­stach Naza­re­cie czy Betle­jem, póki nie naro­dził się w nich Bóg, Syn Czło­wie­czy.

Czy­tam o Bag­da­dzie: Bag­dad został zało­żo­ny w 762 r. przez dru­gie­go kali­fa z dyna­stii Abba­sy­dów, został usy­tu­owa­ny w zako­lu Tygry­su, pier­wot­na nazwa: Madi­nat Assa­la – Mia­sto Spo­ko­ju. Czy­li to nie jest Babi­lon. Panie Tade­uszu, jest Pan magiem sło­wa?

Bywam cza­sem, bywam.

Poprzez sło­wo ist­nie­je Pan w gło­wach milio­nów ludzi.

Oczy­wi­ście chcę mieć „publicz­ność”, ale nie za dużo. Lubię mieć bez­po­śred­ni kon­takt z twa­rza­mi, z ludź­mi. Ale to nie ja ist­nie­ję w ich gło­wach, to sło­wa, wier­sze ist­nie­ją. Po napi­sa­niu wiersz żyje swo­im życiem, a potem poeta, jego twór­ca swo­im… „samo­swo­im”.

Tak żyje wiersz?

Tak, wiersz zro­dzo­ny ze mnie jest albo lep­szy, albo gor­szy, albo ja go uzna­ję, albo on mnie. Pro­wa­dzi życie oddziel­ne. Wiersz nie musi być na utrzy­ma­niu poety, a poeta jest na utrzy­ma­niu wier­sza. Wie Pan, kie­dyś jak Pan będzie na eme­ry­tu­rze i się spo­tka­my, i jak Pan zacznie pró­bo­wać wier­sze pisać…

Panie Tade­uszu, to prze­czy­tam Panu tłu­ma­cze­nie pew­ne­go wier­sza Goethe­go, któ­re zro­bi­łem, ale naj­pierw, jeśli Pan się nie pognie­wa, powiem Panu wiersz. Kaza­li mi go kie­dyś napi­sać. To taka czę­sto­chow­ska rymo­wan­ka.

To dla mnie miła nie­spo­dzian­ka, cho­ciaż…

Kaza­li mi napi­sać wiersz pod tytu­łem „Tram­pek”.

To od sło­wa „tramp”?

Tram­pek, tram­pek, żeby było tram­pek.

A co to jest tram­pek? Bo tramp to taki wędro­wiec, łazę­ga…

A buty spor­to­we to są tramp­ki.

Aha, tramp­ki.

Tak, i jeden taki but to jest tram­pek.

Był tram­waj, co zawsze jeź­dził pro­sto,
nigdy nigdzie nie skrę­ca­jąc,
jak w świa­tłach syren­ki Bosto,
ucie­ka­ją­cy dro­gą zając,
frasz­ka ta nic nie zna­czy -
tram­waj zwy­czaj­nie nie miał miga­czy,
taki tram­waj bez lam­pek,
w skró­cie po pro­stu: tram­pek

A pamię­ta Pan ten wiersz „Über allen Gip­feln”: „über allen Gip­feln / Ist Ruh. / In allen Wip­feln / Spürest du / Keinen Hauch; / Die Vögle­in schwe­igen im Wal­de! / War­te nur, bal­de / Ruhest du auch”? Staff to tłu­ma­czył, ja to tłu­ma­czy­łem.

Staff go tłu­ma­czył, pięk­nie:

Wierz­choł­ki wzgórz
Spo­wi­te w ciszę;
Drzew żaden już
Wiew nie koły­sze;
Śpi las
I ptac­two w gęstwi­nie -
I tobie ninie
Spo­cząć już czas.

A ja go prze­tłu­ma­czy­łem tak:

Ponad wszel­kim szczy­tem jest Bóg,
w górach nie masz już trwóg,
trwa ciszy smak i pta­ków nie sły­chać śpie­wu,
cze­kasz bez gnie­wu, przy­szedł Twój czas

Ale musi­my koń­czyć, bo Pan się zmę­czył, Panie Tade­uszu.

Wie­sła­wę na chwil­kę popro­szę. Mali­ny dzię­ki Wie­sła­wie wyro­sły na tej jało­wej zie­mi obok kwia­tów. To wła­śnie jest magia…

Lubię mali­ny. Zmę­czy­łem Pana, Panie Tade­uszu, mam wyrzu­ty sumie­nia.

Ku chwa­le Ojczy­zny i nasze­go magicz­ne­go Gro­du nad magicz­ną Odrą. Zaczę­li­śmy, Panie Pre­zy­den­cie, od malin i koń­czy­my na mali­nach – one nie są tru­ją­ce! Wra­ca Bal­la­dy­na!