Piszą, więc żyją. Pierwszych sto dni wojny

Kate­ry­na Bab­ki­na

Nie byłam na to gotowa

Jak o tym pomy­śleć, to mia­łam osiem lat. Osiem lat, żeby przy­go­to­wać się lepiej. Ale nie byłam do tego goto­wa, nie byłam goto­wa.

W 2014 roku, kie­dy zaczę­ła się woj­na w Don­ba­sie, prze­sy­ła­li­śmy sobie i publi­ko­wa­li­śmy w mediach spo­łecz­no­ścio­wych doku­ment napi­sa­ny po woj­nie w Koso­wie i po bom­bar­do­wa­niach Jugo­sła­wii. Teraz już dobrze nie pamię­tam, o co tam cho­dzi­ło. Nie zdo­ła­łam go odna­leźć – może i na szczę­ście, bo nie wiem, jak bym to teraz czy­ta­ła. Dokład­nie pamię­tam tyl­ko tyle… pisa­no tam, że pie­nią­dze już wię­cej nic nie zna­czą, że BMW, zanim skoń­czy się ben­zy­na, lepiej zamie­nić na pisto­let, że trze­ba mieć papie­ro­wą mapę z naj­mniej­szy­mi bocz­ny­mi dro­ga­mi (co cie­ka­we, dobrze pamię­tam, że pomy­śla­łam wte­dy, jakie to inne niż papie­ro­we oni mogli mieć mapy w 1992 roku), że ratu­jąc się, trze­ba omi­jać nie tyl­ko obiek­ty woj­sko­we, ale też mia­sta, a naj­le­piej i wsie – bo gdzie nie ma dzia­łań wojen­nych, tam są maru­de­rzy, a każ­dy z nich jest sam sobie panem. Przy­po­mi­nam sobie, że radzo­no, by wziąć sie­kie­rę. Pamię­tam, że wymie­nia­no nazwy jakichś sub­stan­cji, któ­re czy to odsa­la­ją, czy oczysz­cza­ją wodę, czy­niąc ją zdat­ną do picia.

Nie mia­łam sie­kie­ry. Mia­łam dwa­dzie­ścia sześć lat, mia­łam ład­ne toreb­ki, lek­kie sukien­ki, kil­ka czer­wo­nych szmi­nek i bar­dzo dużo pan­to­fli oraz bran­so­le­tek; samo­chód, któ­ry moż­na było zamie­nić na cał­kiem przy­zwo­ity pisto­let; głę­bo­ką rów­ną opa­le­ni­znę po zimie spę­dzo­nej w Taj­lan­dii, dłu­gie wło­sy, kil­ka wyda­nych ksią­żek i zna­ne­go kochan­ka. Miał trzy­dzie­ści pięć lat czy coś koło tego, wyda­wał mi się sta­ry i mądry.

A jesz­cze mia­łam wizy. Wiza do USA, wiza do UE – wte­dy one były potrzeb­ne. I jesz­cze jakieś wie­lo­let­nie wizy, w sty­lu maro­kań­skiej – praw­do­po­do­bień­stwo, że mi się przy­da­dzą, było nie­wiel­kie, ale mimo wszyst­ko zwięk­sza­ło ilu­zję opcji. Co wie­czór, wra­ca­jąc do domu, zajeż­dża­łam na sta­cję ben­zy­no­wą i tan­ko­wa­łam do peł­na. Mój kocha­nek dzwo­nił i mówił, że robię wszyst­ko jak nale­ży. Z cza­sem zmie­ni­ło się to w swe­go rodza­ju rytu­ał, coś w typie wie­czor­nej modli­twy czy skła­da­nia ofia­ry: zatan­ko­wa­łam, jestem bez­piecz­na.

Był maj. No prze­cież wie­cie, co to jest maj. Jak życie pro­si o powie­trze i wil­goć, jak słoń­ce obli­zu­je ramio­na i oboj­czy­ki. Ciem­no robi­ło się już póź­no, czę­sto wie­czo­ra­mi wra­ca­li­śmy pie­cho­tą z barów czy nie­wiel­kich restau­ra­cy­jek, gdzie dłu­go sie­dzie­li­śmy na tara­sach z moimi przy­ja­ciół­mi i mil­cze­li­śmy. Wsty­dzi­li­śmy się, że giną ludzie, a my wła­śnie pali­my papie­ro­sy, pije­my kok­taj­le, jemy pastę i jakieś sała­ty o dłu­gich nazwach oraz roz­ma­wia­my o książ­kach, arty­ku­łach, skan­da­lach. Było nam wstyd, że upra­wia­my seks, mamy jasny dom i pla­ny na lato. Było nam strasz­nie, że wszyst­ko to się odby­wa, a my nic nie może­my zro­bić.

Nie, sta­ra­li­śmy się po swo­je­mu – pisa­li­śmy, zbie­ra­li­śmy pie­nią­dze, kupo­wa­li­śmy potrzeb­ne rze­czy, przyj­mo­wa­li­śmy tych, któ­rzy stam­tąd ucie­ka­li – umiesz­cza­li­śmy ich dzie­ci w szko­łach, wspie­ra­li­śmy ich, kie­dy szu­ka­li jakiej­kol­wiek pra­cy. Obie­ca­li­śmy pamię­tać nazwi­ska pole­głych. Wyma­ga­li­śmy od rzą­du jakichś dzia­łań. Nawią­zy­wa­li­śmy kon­tak­ty z przy­ja­ciół­mi z zagra­ni­cy i wysy­ła­li­śmy ran­nych na reha­bi­li­ta­cję, a dzie­ci pole­głych – na naukę i wypo­czy­nek. Z jakie­goś powo­du bar­dzo dobrze pamię­tam, jak wszy­scy wte­dy się zasta­na­wia­li, czy moż­na, czy jed­nak nie, śpie­wać pio­sen­ki, grać kon­cer­ty i spek­ta­kle, orga­ni­zo­wać festi­wa­le lub wysta­wy, kie­dy w Don­ba­sie jest woj­na. Teraz wiem dokład­nie – dopó­ki moż­na, moż­na. Kie­dy nie będzie moż­na, spo­rów w let­nich ogród­kach i na blo­gach też już nie będzie.

Pew­ne­go wie­czo­ru bar­dzo spie­szy­łam się do kina i nie zaje­cha­łam na sta­cję. Ben­zy­ny mia­łam dużo, ale nie pełen bak. Myśląc o tym, dłu­go nie mogłam zasnąć, ale po fil­mie tro­chę wypi­łam i nie mogłam poje­chać na sta­cję. Zadzwo­ni­łam do swo­je­go kochan­ka. Spał. Napi­sa­łam mu wia­do­mość, że jest nie­czu­łym głup­kiem, i trzy dni nie pod­no­si­łam słu­chaw­ki, a potem on prze­stał dzwo­nić. Albo może nie wte­dy, tyl­ko póź­niej, ale prze­stał. Nie bar­dzo się tym przej­mo­wa­łam.

Potem był kolej­ny taki wie­czór. I jesz­cze jeden. I następ­ny. Let­nie ogród­ki zaczę­to roz­bie­rać w koń­cu wrze­śnia – a do tego cza­su każ­dy i każ­da już mie­li daw­ne­go kole­gę z kla­sy, chło­pa­ka z dzie­cię­ce­go obo­zu czy part­ne­ra z kół­ka tanecz­ne­go albo jakie­goś inne­go syna przy­ja­ciół­ki mat­ki, któ­ry tam zgi­nął. Dużo roz­ma­wia­li­śmy o tym, jakie to waż­ne nie zapo­mi­nać, że w kra­ju toczy się woj­na. Ale zda­je się, że zapo­mnie­li­śmy, co to zna­czy – nie zapo­mi­nać.

Jesz­cze przez rok czy dwa, a nawet i trzy, w mia­rę moż­li­wo­ści spro­wa­dza­li­śmy rodzi­ców, ścią­ga­li­śmy rodzi­ny cio­tecz­nych sióstr i innych krew­nych. Do peł­na osta­tecz­nie prze­sta­li­śmy tan­ko­wać wte­dy, gdy pierw­szy raz od począt­ku woj­ny roz­bie­ra­no let­nie ogród­ki. Ci, któ­rzy ruszy­li pierw­si, już stwo­rzy­li nowe biz­ne­sy i przyj­mo­wa­li następ­nych. Ser­ce prze­sta­ło się kra­jać, kie­dy jakiś nowy zna­jo­my czy nowa kole­żan­ka mówi­li, że są z Doniec­ka czy Ługań­ska – niby wszy­scy pamię­ta­li, że to ludzie, któ­rzy nie­daw­no stra­ci­li wszyst­ko, co mie­li, ale to już tak bar­dzo nie bola­ło. Z cza­sem zda­wa­ło się, że prze­sta­wa­ło tak ostro boleć nawet tych, któ­rzy stra­ci­li – a nie tyl­ko tych, któ­rzy im współ­czu­li. Teraz myślę, że jed­nak tyl­ko się zda­wa­ło.

Dru­giej nocy w kolej­ce na gra­ni­cy, kie­dy Ali­na i Sasza spo­koj­nie spa­ły w dzie­cię­cych fote­li­kach, wie­le myśla­łam o tym, jakim mar­no­traw­stwem było nie zapy­tać tych ludzi o dom, o to, co oni tam zosta­wi­li i cze­go naj­bar­dziej im bra­ko­wa­ło, co na pew­no wzię­li­by ze sobą, gdy­by sta­ło się to raz jesz­cze, cze­go naj­bar­dziej im szko­da. Bałam się, że to ich zabo­li, przy­po­mni kolej­ny raz o zmar­no­wa­nym życiu – ale to bar­dzo by mi się przy­da­ło, znacz­nie bar­dziej niż sie­kie­ra, odsa­lacz (filtr?) do wody czy pisto­let. Jed­nak z nimi z pew­no­ścią było cał­kiem ina­czej niż ze mną. Albo nie wiem. Nie wiem, jak było z nimi, i chy­ba tak­że nie wiem, jak jest ze mną.

Co praw­da przy­szło mi jechać naj­mniej­szy­mi lokal­ny­mi dro­ga­mi, z omi­nię­ciem miast i wsi – nie­któ­re z miast i głów­nych tras już były ata­ko­wa­ne z powie­trza – ale jeśli mam być szcze­ra, to omi­ja­li­śmy nie bom­bar­do­wa­nia i nie sku­pi­ska maru­de­rów, a po pro­stu kor­ki. Kor­ki sta­ły od Kijo­wa do samej gra­ni­cy. O maru­de­rach na całym tery­to­rium kra­ju od począt­ku bom­bar­do­wań, któ­re zaczę­ły się pra­wie tydzień temu, nie było sły­chać ani sło­wa – ani wśród ludzi, ani w mediach. Wodę, kra­ker­sy, papie­ro­sy, soki i ciast­ka moż­na było łatwo kupić w wiej­skich skle­pach czy na sta­cjach ben­zy­no­wych, a ben­zy­ny, to praw­da, nie było. Jecha­łam tak oszczęd­nie, jak tyl­ko mogłam. Bak przed­wczo­raj­sze­go wie­czo­ra był peł­ny – jed­nak nie za spra­wą jakiejś szcze­gól­nej prze­zor­no­ści, a po pro­stu szczę­śli­we­go przy­pad­ku. Dzie­ci były z ojcem, sko­rzy­sta­łam z tego, żeby wszyst­ko zała­twić – od mani­kiu­ru po zło­że­nie zamó­wie­nia na arty­ku­ły spo­żyw­cze na naj­bliż­sze dwa tygo­dnie – i nawet zaje­cha­łam na sta­cję. Spo­żyw­ki jesz­cze nawet nie dowieź­li. Kie­dy wró­ci­łam, pamię­tam, były mąż przy­wiózł dzie­ci i dłu­go się kłó­ci­li­śmy – pro­si­łam go, żeby na wszel­ki wypa­dek wyro­bił pozwo­le­nie na wyjazd z dzieć­mi za gra­ni­cę, a on powie­dział, że chy­ba jestem cho­ra, jeśli myślę, że w 2022 roku w środ­ku Euro­py ktoś pozwo­li na otwar­tą woj­nę, w któ­rej ucier­pi lud­ność cywil­na.

Napraw­dę, wca­le nie chcia­łam się upie­rać się przy swo­im, a gdzieś w głę­bi duszy zga­dza­łam się z nim. Jasne, to nie było moż­li­we. Myśla­łam, że to nie­moż­li­we chy­ba jesz­cze dzień, dwa po tym, jak to już się dzia­ło na moich oczach.

Wła­śnie dla­te­go nie poje­cha­li­śmy od razu, ale, mówiąc szcze­rze, i tak nic by mi to nie dało. Doku­men­ty jak zawsze mia­łam upo­rząd­ko­wa­ne i na swo­im miej­scu, a co do całej resz­ty – dzie­ciom wzię­łam pra­wie wszyst­kie ich ulu­bio­ne zabaw­ki, mar­ko­we, któ­re bez tru­du moż­na było­by odku­pić potem gdzie­kol­wiek indziej, bar­dzo dużo cie­płych zimo­wych ubrań – kom­bi­ne­zo­ny, naj­cie­plej­szą bie­li­znę, obci­słe i pucho­we spodnie, czap­ki komi­niar­ki – i jesz­cze nie wia­do­mo po co wodo­od­por­ne pian­ki do sur­fin­gu, prze­cież dla malu­chów tak trud­no było zna­leźć odpo­wied­nie, a dla sie­bie trzy pary oku­la­rów sło­necz­nych, dwa cie­płe swe­try i śpi­wór. Nie wiem, na co się szy­ko­wa­łam – kie­dy przy­je­dzie­my, będzie marzec, i we wszyst­kim tym będzie nam gorą­co, ale nie będę mia­ła ani grze­bie­nia, ani żad­ne­go waż­ne­go sen­ty­men­tal­ne­go pamiąt­ko­we­go dro­bia­zgu. Nic dro­gie­go, nic cen­ne­go, nic nie­od­wra­cal­ne­go, tyl­ko śpi­wór i kom­bi­ne­zo­ny, z któ­rych dzie­ci do następ­nej zimy już wyro­sną.

Prze­kro­czy­my gra­ni­cę po trzech dniach i trzech nocach sta­nia w mil­czą­cej kolej­ce zaku­rzo­nych samo­cho­dów, oty­łych kobiet, dzie­ci, kotów, psów i absur­dal­nych rze­czy – wiel­kich plu­szo­wych niedź­wie­dzi, różo­wych rowe­rów, ktoś będzie miał nawet kolo­ro­wy pla­żo­wy para­sol. Prze­śpie­wa­my z dzieć­mi tysią­ce razy wszyst­kie dzie­cię­ce pio­sen­ki. Zdą­żą urzą­dzić się w swo­ich fote­li­kach na tyl­nym sie­dze­niu, podzie­lić prze­strzeń i opa­no­wać ją na poważ­nie i na dłu­go. Ali­na zacznie mówić: „Daj!” i „Siądź!”, Saszy wypad­nie pierw­szy mlecz­ny ząb; i tak nie damy rady go póź­niej zna­leźć w samo­cho­dzie, więc wszyst­kie kolej­ne uro­czy­ście będzie­my wyno­sić do samo­cho­du, bo stam­tąd prze­cież zabie­ra je zębo­wa wróż­ka.

Nawet nie popro­szą mnie, żebym obu­dzi­ła dzie­ci na samej gra­ni­cy, i oczy­wi­ście nikt nie będzie pytał o pozwo­le­nie na wyjazd od ich ojca. Wszy­scy będą się dener­wo­wać, ale będą się zacho­wy­wać mak­sy­mal­nie powścią­gli­wie. Licz­ba ucie­ki­nie­rów tego dnia prze­kro­czy­ła milion, a bom­by pada­ją sześć­set kilo­me­trów stąd. W 2014 roku zda­wa­ło mi się, że sześć­set kilo­me­trów – to nie­skoń­cze­nie dale­ko, ale już tak nie myślę.

W świe­tle gra­nicz­nych latar­ni, cicho i powo­li, samo­chód w nie­koń­czą­cej się kolej­ce innych, takich samych, prze­ta­cza się z Ukra­iny do UE, z woj­ny – doni­kąd. Zatrzy­mu­ję się wte­dy i sto­ję bar­dzo dłu­go, aż kobie­ta z samo­cho­du za mną wycho­dzi i ner­wo­wo stu­ka mi w szy­bę, bo wszyst­kie wiszą­ce tu zna­ki zabra­nia­ją trą­bie­nia. Jak we mgle ruszę z miej­sca i powo­li będę jecha­ła wśród tłu­mów pie­szych z wóz­ka­mi i waliz­ka­mi, wolon­ta­riu­szy, dzien­ni­ka­rzy, omi­nę auto­bu­sy, kan­to­ry, i będę sta­ra­ła się poczuć, jak coś waż­ne­go tak samo cią­gnie się i napi­na we mnie. Drży i się rwie.

Sofia Andru­cho­wycz

Wszystko, co jest w człowieku

Zasta­na­wiam się, jak zacząć ten tekst o woj­nie, z któ­rej stro­ny do nie­go podejść. Jak zbu­do­wać opo­wieść, skąd brać jej logi­kę, jeśli wszyst­ko, co było upo­rząd­ko­wa­ne i zwy­kłe w cią­gu całe­go życia two­je­go oraz wszyst­kich dooko­ła cie­bie, bez­pow­rot­nie się zmie­ni­ło. Logi­ka nie ist­nie­je, prze­trą­co­no jej krę­go­słup.

Świa­do­mość na zawsze utra­co­ne­go zwy­kłe­go życia przy­cho­dzi strasz­li­wie powo­li: nawet kie­dy sie­dzisz w zatę­chłej piw­ni­cy ośmio­pię­tro­we­go blo­ku w Kijo­wie, w któ­rym prze­ży­łaś ostat­nich sześć lat, i słu­chasz ryku czoł­gów oraz BTR-ów, wzdry­ga­jąc się wraz z beto­no­wy­mi ścia­na­mi od wybu­chów rakiet, jakaś część cie­bie sta­ra się prze­ko­ny­wać, że to wszyst­ko jest nie­po­ro­zu­mie­niem, snem, że to nie dzie­je się napraw­dę. Że w każ­dej chwi­li możesz pójść do miesz­ka­nia, wło­żyć piża­mę i poło­żyć się do swo­je­go przy­tul­ne­go łóż­ka. Albo umó­wić się z przy­ja­ciół­ką i spo­tkać się z nią w kawiar­ni na Podo­lu. Albo zało­żyć swo­je ulu­bio­ne nie­bie­skie tramp­ki i prze­biec dwa­na­ście kilo­me­trów Nad­brze­żem Obo­łoń­skim. Albo odpro­wa­dzić cór­kę do zacisz­nej pra­cow­ni na pod­da­szu domu ukry­te­go w malow­ni­czym podwór­ku przy uli­cy Chmiel­nic­kie­go. Kie­dy ona będzie ryso­wać, przej­dziesz obok restau­ra­cji Musa­fir z tatar­sko-turec­ką kuch­nią i wzdłuż kolo­ro­wych witryn Chresz­cza­ty­ka, przez Rynek Besa­rab­ski (rzu­ciw­szy wzro­kiem na ele­ganc­ko wygię­te rzeź­by ryb pod dachem), pój­dziesz w górę uli­cą Mor­wo­wą, przez Park Maryj­ski doj­dziesz do szkla­ne­go most­ku Kłycz­ki, popa­trzysz z nie­go na wyspę Tru­cha­nów i Podo­le, a potem przez pla­ce Sofij­ski i Ope­ro­wy znów wró­cisz na podwór­ko z pra­cow­nią, skąd nie­dłu­go wyj­dzie two­ja cór­ka ze swo­imi hała­śli­wy­mi kole­żan­ka­mi, z nowym obraz­kiem w rękach. Wła­śnie zaczę­ła się uczyć malo­wać posta­ci ludzi.

Jakieś podej­rze­nia zaczy­na­ją się rodzić, kie­dy patrzysz, jak pierw­sze­go i dru­gie­go dnia po roz­po­czę­ciu ostrza­łów rakie­to­wych z wiecz­nie zabi­te­go auta­mi podwór­ka jeden po dru­gim zni­ka­ją samo­cho­dy. Kie­dy obser­wu­jesz, jak całe rodzi­ny cią­gną wali­zy i tobo­ły do bagaż­ni­ków. Kie­dy wyglą­dasz przez okno w kuch­ni i widzisz swo­je­go męża: usi­łu­je przy­go­to­wać wasz samo­chód. A tym­cza­sem zza okna sypial­ni dobie­ga­ją obce, nie­zna­ne, odra­ża­ją­ce dźwię­ki, któ­re roz­dzie­ra­ją powie­trze: ryk BTR-ów, rzę­si­ste ostrza­ły.

Two­ja przy­ja­ciół­ka gorz­ko pła­cze do słu­chaw­ki, bo ona, w sto­sun­ko­wo bez­piecz­nym miej­scu, o wie­le lepiej i szyb­ciej uświa­da­mia sobie, że prze­ciw­ko nam toczy się praw­dzi­wa woj­na, że chcą nas znisz­czyć. Uspo­ka­jasz ją, jed­no­cze­śnie mówiąc cór­ce, że nie może pójść do szko­ły. Pierw­sze­go dnia, obu­dziw­szy się od wybu­chów i od razu zro­zu­miaw­szy, co one ozna­cza­ją, mimo wszyst­ko pytasz męża, czy cór­ka pój­dzie do szko­ły.

Te usi­ło­wa­nia nało­że­nia na sie­bie, pogo­dze­nia dwóch real­no­ści, mię­dzy któ­ry­mi prze­paść powięk­sza się kar­ko­łom­nie, zada­ją ci dotkli­wy ból. Sta­rasz się chwy­cić kry poprzed­nie­go spo­koj­ne­go życia, ale ona tonie i pochła­nia ją nurt – a ty tra­cisz rów­no­wa­gę. W dzień poprze­dza­ją­cy woj­nę zdą­ży­łaś posprzą­tać miesz­ka­nie, więc teraz jest w nim czy­sto i przy­tul­nie, ale więk­szość cza­su przy­cho­dzi wam spę­dzać w schro­nie. Kie­dy nie daje się już tam wysie­dzieć na nie­wy­god­nych krze­słach, idzie­cie pie­szo na górę (korzy­sta­nie z win­dy w trak­cie ostrza­łów, wszy­scy to wie­dzą, jest skraj­nie nie­bez­piecz­ne – moż­na zna­leźć się w pułap­ce) i jecie na obiad ugo­to­wa­ny jesz­cze przed woj­ną barszcz.

Co praw­da cia­ło odma­wia jedze­nia, cia­ło odma­wia spa­nia. Trwoż­nie cze­ka na wybu­chy oraz drże­nie zie­mi i ścian, bo oka­za­ło się, że lżej je znieść w sta­nie czu­wa­nia niż we śnie. Kie­dy śpisz, sta­jesz się szcze­gól­nie bez­bron­na, a strach wni­ka w cie­bie dużo głę­biej i para­li­żu­je moc­niej, wypa­la rze­tel­niej. Dla­te­go lepiej być w pogo­to­wiu. Lepiej nie­ru­cho­mo sie­dzieć z otwar­ty­mi ocza­mi i cze­kać.

Jak opi­sać ten stan, w któ­ry popa­dasz, ten bez­ruch, wewnętrz­ny i zewnętrz­ny, tę sztyw­ność ruchów, to odrę­twie­nie w środ­ku? Nie­umie­jęt­ność pod­ję­cia naj­prost­szej decy­zji, nie­moż­ność pod­ję­cia nie­zbęd­nych kro­ków? Ten wyciek sił, ten brak ener­gii, to wymy­ka­nie się uwa­gi, roz­pa­da­nie się cało­ścio­wo­ści obra­zu? Sta­ły wil­got­ny chłód w splo­cie sło­necz­nym, gula w gar­dle, sła­bość w koń­czy­nach? Jak­by moc­ne ścia­ny two­je­go domu nagle zro­bi­ły się prze­zro­czy­ste i cien­kie, cał­kiem się roz­pu­ści­ły, otwo­rzy­ły sie­bie na pastwę wszyst­kich wia­trów. Jak­by two­ją skó­rę ście­nio­no i roz­pusz­czo­no, a orga­ny wewnętrz­ne – wywró­co­no i poroz­ry­wa­no. Nawet chwi­la w takiej wraż­li­wo­ści i bez­bron­no­ści to wąt­pli­wa przy­jem­ność. A ty spę­dzasz w nich nie­skoń­czo­ne godzi­ny, dni i noce, i koniec tego może nigdy nie nadej­dzie.

Kie­dy pierw­szy raz scho­dzisz do schro­nu na sta­cji metra, dzi­wi cię wie­le dzie­siąt­ków ludzi, któ­rzy sie­dzą i leżą na pero­nie. Nagle wszy­scy zapo­mnie­li o koro­na­wi­ru­sie. Masecz­ka na twa­rzy raczej zaska­ku­je i wywo­łu­je roz­my­tą nostal­gię za czymś, co było czę­ścią poko­jo­we­go życia.

W innym schro­nie – we wspo­mnia­nej cia­snej i dusz­nej piw­ni­cy budyn­ku – przy­cho­dzi spę­dzać dłu­gie noc­ne godzi­ny w towa­rzy­stwie kil­ku rodzin z dzieć­mi w róż­nym wie­ku, z nie­mow­lę­ta­mi włącz­nie, kil­ku psów róż­nych ras, cho­rej na cukrzy­cę kobie­ty, któ­ra zapo­mnia­ła zabrać ze sobą insu­li­nę, i kil­ku pani­ka­rek, któ­re powta­rza­ją naj­groź­niej­sze fej­ki albo sprze­cza­ją się o licz­bę sobo­wtó­rów Puti­na, kobie­ty w cią­ży i jej sied­mio­let­nie­go syna, któ­rzy mają wszyst­kie symp­to­my covi­du, kobie­ty w peru­ce, kobie­ty psy­chicz­nie cho­rej, a tak­że kobie­ty, któ­ra nagle pro­po­nu­je, że wszyst­kim poczy­ta na głos. „A co to za książ­ka?” – pyta ktoś. I ona wymie­nia nazwi­sko rosyj­skie­go auto­ra. Zapa­da cisza. Trwa i trwa, i wię­cej o czy­ta­niu na głos nikt nie wspo­mi­na.

Podej­rze­wasz, że wszyst­ko zmie­ni­ło się na zawsze, kie­dy idąc z psem, zauwa­żasz kil­ku­dzie­się­ciu ludzi w podwó­rzu szko­ły. Oni zde­cy­do­wa­nie i z dużą spraw­no­ścią czymś się zaj­mu­ją, a w słoń­cu роbły­sku­ją ścian­ki szkla­nych bute­lek. Naj­pierw bie­rzesz to za pik­nik, ale w koń­cu rozu­miesz, że robią kok­taj­le Moło­to­wa. Podej­rze­wasz to, kie­dy będąc w bez­piecz­niej­szym miej­scu, pod Kijo­wem, dostrze­gasz za oknem na czer­wo­nym strasz­nym nie­bie, że po wybu­chu pło­nie baza pali­wo­wa w Wasil­ko­wie. Rów­nież wte­dy, kie­dy wresz­cie mimo­wol­nie zaczy­nasz pła­kać, czy raczej płacz opa­no­wu­je cie­bie, a two­im cia­łem wstrzą­sa­ją dresz­cze. Dla­te­go że ono wie o nie­uchron­no­ści śmier­ci, o jej momen­tal­no­ści i wszech­obec­no­ści.

Wresz­cie po trzech dobach w baga­żo­wym busie na skła­da­nych krze­słach ty ze swo­ją rodzi­ną zatrzy­mu­jesz się w bez­piecz­niej­szym miej­scu – na zacho­dzie Ukra­iny, w mie­ście, w któ­rym się uro­dzi­łaś. Ale więk­sza część two­jej isto­ty zosta­je w schro­nie z kobie­tą w cią­ży i z sied­mio­let­nim synem: ktoś ci powie­dział, że Maria jest na skra­ju roz­pa­czy i zaczy­na gro­zić, że sama sobie zro­bi cesar­skie cię­cie. Z Oksa­ną, któ­ra krzy­czy na cie­bie do tele­fo­nu i prze­ry­wa roz­mo­wę, bo jej mąż już dru­gą dobę nie odzy­wa się ze zrów­na­nej z zie­mią Buczy. Z Woło­dią i Ołe­sią, któ­rzy w 2014 roku ucie­kli z oku­po­wa­ne­go przez Rosjan Doniec­ka i osie­dli­li się w dom­ku pod lasem, w ciszy i spo­ko­ju, któ­re są nie­zbęd­ne do pisar­skie­go sku­pie­nia. Teraz domek ze wszyst­kich stron jest oto­czo­ny, a kil­ka dni temu na ścież­kę obok nie­go spadł i roze­rwał się pocisk. Z bab­cią Zoją, któ­ra ma dzie­więć­dzie­siąt dwa lata i pamię­ta dru­gą woj­nę świa­to­wą. Uro­dzi­ła się w Kare­lii, ale więk­szą część życia prze­ży­ła na czwar­tym pię­trze w Czer­ni­ho­wie. Czer­ni­hów już dru­gi tydzień jest pod ostrza­łem, a przed­wczo­raj mię­dzy gło­wa­mi mojej ciot­ki i wuj­ka, kie­dy szli do rze­ki po wodę (bo w kra­nie jej nie ma, nie ma też prą­du ani gazu), ze świ­stem prze­le­cia­ło coś cięż­kie­go i czar­ne­go.

Tutaj, w sto­sun­ko­wo spo­koj­nym zachod­nio­ukra­iń­skim mie­ście (gdzie tyl­ko raz na kil­ka dni rakie­ta­mi ostrze­li­wu­ją lot­ni­sko), odróż­niasz tych „stam­tąd”: mar­twe spoj­rze­nie, spo­wol­nio­ne ruchy, poje­dyn­cze sło­wa, któ­re zawi­sa­ją w powie­trzu i nie zamie­nia­ją się w zda­nia, to zno­wu nacho­dzą jed­no na dru­gie, zakli­no­wu­ją się i dźwię­czą znów i znów. „Skąd pani jest?” – pytam kobie­tę, któ­ra zacze­pia mnie zroz­pa­czo­nym spoj­rze­niem. „Z Worz­la” – odpo­wia­da i wszyst­ko od razu sta­je się zro­zu­mia­łe. Worz­la, uro­cze­go zie­lo­ne­go kuror­tu pod Kijo­wem, też już nie ma. „Ale ja wyje­cha­łam jesz­cze dwu­dzie­ste­go trze­cie­go” – nagle infor­mu­je. Wyje­cha­ła na nar­ty. I po chwi­li mówi dalej: „W Worz­lu zosta­li wszy­scy moi naj­bliż­si. I byli tam pięt­na­ście dni. Nie mogłam się dodzwo­nić. Ale każ­de­go dnia, każ­de­go zosta­wa­łam z nimi”.

Tej kobie­cie uda­ło się fizycz­nie unik­nąć ter­ro­ru w Worz­lu – ale jej umysł i ser­ce prze­sią­kły doświad­cze­niem tego kosz­ma­ru, prze­ży­ła z dystan­su wszyst­ko, co dzia­ło się z jej naj­bliż­szy­mi. Uda­ło im się prze­żyć, uda­ło się wyjść z Worz­la i wyje­chać do bez­piecz­ne­go miej­sca. „Ina­czej bym teraz z panią nie roz­ma­wia­ła” – powie­dzia­ła.

Słu­cha­jąc jej, myśla­łam o ukra­iń­skich wsiach, mia­stach i mia­stecz­kach, któ­rych już nie ma. O tysią­cach zabi­tych ludzi, o tysią­cach ich strasz­li­wych śmier­ci. O Marii, któ­ra zamie­rza­ła sama sobie zro­bić cesar­kę, ale któ­rą na szczę­ście uda­ło się wywieźć za gra­ni­cę. O mojej dzie­więć­dzie­się­cio­dwu­let­niej bab­ci, któ­rej życie zaczę­ło się i koń­czy woj­na­mi, wznie­co­ny­mi przez to samo tota­li­tar­ne pań­stwo.

Wszyst­ko zmie­ni­ło się na zawsze. Życie już nigdy wię­cej nie będzie takie jak wcze­śniej. I nie moż­na prze­wi­dzieć, jakie się sta­nie. Wszyst­ko, co jest w czło­wie­ku – to zdol­ność prze­ży­wa­nia z kimś innym jego doświad­cze­nia, odwa­ga przy­ję­cia na sie­bie czy­je­goś bólu i odda­nia swo­je­go spo­ko­ju. Ta zdol­ność jest sil­niej­sza od wszyst­kich fizycz­nych ogra­ni­czeń.