Teksty odzyskane

 Borem, lasem…

Oddział posu­wał się szyb­kim mar­szem. Chmu­ra kurzu zasnu­ła masze­ru­ją­cych i tyl­ko mia­ro­wy odgłos świad­czył o tym, że peł­za­ją­cy obłok ma sto kil­ka­dzie­siąt pod­ku­tych gwoź­dzia­mi koń­czyn. Znu­żo­na, splą­ta­na dro­ga roz­wi­ja­ła się mozol­nie pod noga­mi pie­chu­rów. Wie­lo­go­dzin­ny marsz osia­dał oło­wiem w całym cie­le, usztyw­nio­ne nogi grze­ba­ły w syp­kim, miał­kim pia­chu i mie­si­ły go na cia­sto. Ludzie masze­ro­wa­li przy­gar­bie­ni, na grzbie­tach nie­śli ple­ca­ki, tor­ni­stry albo zgo­ła zwy­kłe par­cia­ne wor­ki, na poślad­kach kole­ba­ły się chle­ba­ki, tor­by z amu­ni­cją, kwi­li­ły meta­licz­nie manier­ki, brzę­cza­ły łopat­ki, bagne­ty. Słoń­ce na nie­bie roz­pa­la­ło się coraz moc­niej, jak­by ktoś pod­rzu­cał nie­zmor­do­wa­nie pali­wa. Od fali gorą­ca spły­wa­ją­cej z nie­ba schła zie­mia, tra­wy mdla­ły i kła­dły się czar­ne w przy­droż­nych rowach. Po dro­dze nie było wsi, spa­lo­ne­go kra­jo­bra­zu nie prze­ci­nał żaden stru­mień, świat czuć było w ustach jak garść miał­kie­go, suche­go i gorz­kie­go pie­przu.

– Łączyć… Łączyć… Maru­de­rzy! Łączyć do czo­ła!

– Do cho­le­ry!… Ćwierć nie­sie­cie w por­t­kach?

Kapral Kozio­łek krzy­czał ochry­płym, przy­tłu­mio­nym gło­sem i dyr­dał od czo­ła na koniec oddzia­łu.

– Łączyć… Łączyć… Porzą­dek musi być… – Prze­bie­rał krót­ki­mi nóż­ka­mi, wier­cił wypię­tym kuper­kiem i popę­dzał swój oddzia­łek jak owcza­rek sta­do.

Roz­krę­co­ny oddział pod gło­sem kapral­skim znów się skrę­cał, ście­śniał, łączył do czo­ła i masze­ro­wał, masze­ro­wał. Nagle pła­ski krąg pól zamknął się przed zmę­czo­ny­mi ocza­mi w czar­ną klam­rę lasów. Ta czar­na fala zbli­ża­ła się i szedł od niej słod­ki cień i chłód. Oddział zanu­rzył we wnę­trzu tajem­nym czuj­ne, dłu­gie mac­ki szpe­ra­czy i dopie­ro na znak umó­wio­ny ruszył w kie­run­ku skra­ju lasu. Teraz mac­ki szpe­ra­czy skur­czy­ły się i przy­war­ły do czo­ła i boków oddzia­łu. Oddział zanu­rzył się głę­biej w las, a lek­kim nagle nogom zaczę­ła tward­nieć leśna sze­ro­ka ścież­ka.

Słoń­ce scho­dzi­ło na dru­gą poło­wę nie­ba, sko­śne dłu­gie pro­mie­nie prze­bi­ja­ły gęstą, zie­lo­ną chmu­rę nad gło­wa­mi masze­ru­ją­cych i fru­nę­ły jak lek­kie, świe­tli­ste moty­le, przy­sia­da­jąc na mchach i czer­wo­nych pniach sosen. Z gęstej porę­by, z ciem­ne­go, nie­zgłę­bio­ne­go łona, z pach­ną­cych żywi­cą pier­si lasu, zaczę­ła się sączyć przej­rzy­stą, czy­stą stru­gą nuta jakie­goś leśne­go pta­ka. Śpiew to wzbi­jał się wyso­ko, to znów opa­dał jak cudow­na srebr­na sieć na gło­wy, drżał na gałąz­kach smu­kłych jasnych brzó­zek, wsią­kał w zie­mię.

Chłop­cy przy­sia­da­li w mar­szu na mgnie­nie i szyb­ki­mi pal­ca­mi dar­li czar­ne jago­dy i czer­wo­ne kwa­śne borów­ki.

– Łączyć… Łączyć… – leciał od czo­ła głos Kozioł­ka.

Dowód­ca dał znak: „Oddział stój”. Odpo­czy­nek.

– Siad, siad! Odpo­czy­wej­ta! Tyl­ko jed­nym pół­dup­kiem sie­dzieć, bo „wil­ka” któ­ry zła­pie – krzy­czał Kozio­łek.

Ale ludzie nie słu­cha­li, wali­li się na zie­mię jak cięż­kie kło­dy drze­wa. Śnię­ci, zasy­pa­ni sza­rym kurzem leże­li w peł­nym opo­rzą­dze­niu z kara­bi­nem w dło­ni, jak mar­twe, prze­wró­co­ne na grzbiet chra­bąsz­cze. Z miej­sca zasy­pia­li, Gustaw pod­ło­żył chra­pią­ce­mu Heń­ko­wi zro­lo­wa­ny koc pod gło­wę i usiadł pod krze­wem jakimś, gęstym, peł­nym jak naczy­nie chłod­ne­go cie­nia, wsa­dził sobie pod tyłek chle­bak przed „wil­kiem” i zabrał się do opa­try­wa­nia nóg. Buci­ska miał wiel­kie, o dwa albo trzy nume­ry za duże, poła­ta­ne z wierz­chu przy­szczyp­ka­mi, zelów­ki nale­ża­ły do świet­nej prze­szło­ści. Gustaw szyb­ko ścią­gnął kamasz­ki i onu­ce i zaczął tro­skli­wie oglą­dać zmal­tre­to­wa­ne nogi, ten „skarb pie­chu­ra”, jak mawiał Kozio­łek. Wiatr roz­wie­wał śmier­dzą­cy pot i chło­dził cudow­nie spa­rzo­ną skó­rę. Pod pal­ca­mi powy­ska­ki­wa­ły bia­łe, mięk­kie bąble, peł­ne wody.

– Na tydzień nogi do d…y – zakon­klu­do­wał Gustaw.

– Może posto­imy tu dłu­żej, trze­ba poprze­ci­nać i zajo­dy­no­wać.

Wyrzu­cił z kamasz­ków prze­po­co­ne i star­te na siecz­kę wie­chet­ki sło­my. W sło­mie noga ma sucho i nie lata po całym bucie. Zawsze Gustaw nosił te wie­chet­ki w chle­ba­ku, na zapas.

– Te! Hra­bia – mówi­li chłop­cy – koniom owies wędzi, a babom sło­mę z sien­ni­ka wycią­ga.

Zanu­rzył pło­ną­cą gło­wę w chłod­ny krzak, któ­ry przy­jął go drżą­cą piesz­czo­tą tysią­ca list­ków.

– Masze­ro­wać! Masze­ro­wać!

Kozio­łek latał już od grup­ki do grup­ki, od drze­wa do drze­wa – i krzy­czał. Ludzie zry­wa­li się i usta­wia­li, nie­któ­rzy klę­li i maru­dzi­li, kil­ku chra­pa­ło.

– Wsta­waj! Wsta­waj, byku! Widzi­cie go, jak się roz­wa­lił. No dalej, jesz­cze sto metrów.

Ale trzech czy czte­rech nie ruszy­ło się wca­le.

– Cho­le­ra z nimi, zabrać tyl­ko kara­bi­ny i jaz­da, jutro dołą­czą sami.

Oddział prze­cią­gnął się przez wiel­ki las i zanu­rzył w sosno­wą porę­bę. Ogar­nę­ła ludzi chmu­ra kłu­ją­ca, roz­pa­lo­na, gęsta, gałąz­ki biły po oczach i twa­rzy, na gło­wy opa­da­ły srebr­ne, dłu­gie nici paję­czyn i sypał z góry pył sosno­wy zmie­sza­ny z zapa­chem zło­ci­stym słoń­ca. Zie­mia zaplą­ta­na w krze­wy i wrzo­sy zaczę­ła opa­dać ku doło­wi. Sosny roz­bie­ga­ły się, prze­pla­ta­ne teraz bia­ły­mi brzo­za­mi i olcha­mi sza­ro­zie­lo­ny­mi. Wresz­cie oczy ujrza­ły wiel­ką, zie­lo­ną pola­nę; w zie­le­ni błysz­cza­ły dwa sta­wy, jak nie­spo­dzie­wa­ne na zie­mi zja­wi­sko, peł­ne obło­ków i nie­ba.

Oddział roz­ło­żył się w porę­bie. Na skra­ju, od stro­ny wiel­kie­go boru wysta­wio­no poste­run­ki alar­mo­we.

– Kto chce jaj­ka prze­płu­kać, jaz­da do wody! – krzy­czał Kozio­łek.

– Cygan, konie wyprzę­gaj, żeby mi bydlę­ta nie cier­pia­ły, bo ja cie­bie zacznę sia­nem kar­mić, boża krów­ko! Te, Kostrze­wa, gdzie lecisz, widzie­li go, jak się roz­bry­kał! Dalej, dru­ży­nę służ­bo­wą i do kuch­ni, galo­pem! Oj służ­ba, służ­ba! – mru­czał i ocie­rał ręka­wem czo­ło.

Żoł­nie­rze zwa­la­li z ple­ców gar­by; te wszyst­kie ple­ca­ki, tor­ni­stry, chle­ba­ki, koce, wor­ki, tor­by i sto innych nie­zbęd­nych rze­czy i lecie­li swo­bod­nie nad wodę. Sta­tecz­ni leże­li pod drze­wa­mi i pali­li. Wia­do­mo, woda nie zając. Gustaw pobiegł z inny­mi nad sta­wy. Zanu­rzo­ny w zie­lo­ny szum szu­wa­rów bro­dził w płyt­kiej, cie­płej wodzie i szu­kał miej­sca, wresz­cie usiadł na jakiejś such­szej kępie, jak ptak na gnieź­dzie.

Słoń­ce scho­dzi­ło coraz niżej ku dru­gie­mu sta­wo­wi, roz­pusz­cza­jąc różo­we smu­gi po nie­bie. Na dłu­gich sito­wiach koły­sa­ły się waż­ki, jak­by waży­ły swój zni­kli­wy, ulot­ny cię­żar, w zie­lo­nej przy­brzeż­nej wodzie grze­ba­ły się żaby z nadę­ty­mi gar­dła­mi i płu­ka­ły różo­wy zachód swym mono­ton­nym recho­tem.

Gustaw zdjął szyb­ko mun­dur i bie­li­znę. Potem zabrał się z nie­zwy­kłą pil­no­ścią do prze­glą­du swej „jado­wi­tej” gar­de­ro­by. Jak dzię­cioł, docie­rał do wszyst­kich zaka­mar­ków ubra­nia i wybie­rał wszy. Dużo tego było, małe i wiel­kie, czar­ne i żół­te. Wybie­rał to złe nasie­nie ziarn­ko po ziarn­ku i pusz­czał nie­dba­łym ruchem na wodę, pły­wa­ły sobie gęsto jak żół­te jagły. Jaja i gni­dy trza­ska­ły pod paznok­cia­mi. Inni też prze­trzą­sa­li z zapa­łem swo­je „ciu­chy” w poszu­ki­wa­niu „czoł­gów”. Nadzy, mie­dzia­ni i różo­wi w zacho­dzą­cym słoń­cu powie­wa­li koszu­la­mi i gacia­mi jak sztan­da­ra­mi. Po dru­giej stro­nie gro­bli tabo­ry­ci pła­wi­li konie. Brzeg tam był pła­ski, od wrzo­sów kwit­ną­cych lilio­wy, tam i sam wystrze­la­ły zie­lo­ne wodo­try­ski trzcin. Na tę lilio­wą płasz­czy­znę wypa­dły nagle z gęstej ciem­nej porę­by roz­tań­czo­ne cen­tau­ry. Od tyłu zad koń­ski wra­stał w bia­ły, ludz­ki tors, cen­tau­ry uskrzy­dlo­ne srebr­ny­mi bry­zga­mi wody nio­sły się tanecz­nie po pła­skim brze­gu i zapa­da­ły nagle z kwi­kiem i śmie­chem w czar­ną toń. Wycią­gnię­te w górę ramio­na wień­czy­ły zie­lo­ny­mi gałę­zia­mi kra­jo­braz, przez wzbu­rzo­ną falę pły­nę­ły mie­dzia­no-różo­we tor­sy cen­tau­rów.

– Jaz­da, chło­pa­ki, koniec zaba­wy! – krzy­czał służ­bo­wo Kozio­łek. Cen­tau­ry od tabo­rów, jak­by wywo­ła­ne gło­sem kapra­la, wynu­rza­ły się z fali i prze­stra­szo­ne galo­po­wa­ły dzi­ko po bło­niu, aż wresz­cie ginę­ły w gore­ją­cym na wid­no­krę­gu słoń­cu, jak w ogni­stej cze­lu­ści pie­ca. Za nimi wszy­scy ruszy­li do obo­zu, na prze­łaj.

Las roz­ta­piał w sobie coraz wię­cej wie­czor­nej bar­wy mro­ku, zie­leń zmierz­cha­ła. Sosny scho­dzi­ły, sku­pia­ły i zbi­ja­ły się w czar­ną, nie­prze­nik­nio­ną masę. Mała porę­ba była cicha, mrocz­na; pło­nął w niej nie­wiel­ki, przy­ga­szo­ny ogień, jak­by czer­wo­ne jądro w smo­li­stej masie pla­zmy. Od ognia pły­nął zni­kli­wy blask i oświe­tlał swym chwiej­nym, nie­pew­nym skrzy­dłem gru­pę żoł­nie­rzy. Kucharz Mały krę­cił się w tym jasno­ru­dym, przy­ćmio­nym pło­mie­niu jak dia­beł z dzie­cin­nej baj­ki.

– Te, kucharz, co tak dłu­go? Może pode­szwy gotu­jesz? A może szysz­ki będzie­my gryź­li, świń­ski cyc­ku! – doga­dy­wa­li zgłod­nia­li chłop­cy.

Mały mil­czał i ćmił faj­kę, w czer­wo­nym bla­sku faj­ki wscho­dzi­ła jego okrą­gła, tłu­sta twarz jak różo­wy księ­życ i znów tonę­ła w mro­ku. Wresz­cie zaczął gadać.

– Te, Niedź­wiedź, jużeś tu jest, a men­dy wszyst­kie cho­ciaż uto­pi­łeś, co? Kola­cja! Już pro­szę pań­stwa jadzie, już sie nakry­wa! Sie­ro­ty zapie­przo­ne! Kola­cje! Małe wam jesz­cze jaja wsta­wi­li, prze­cie her­ba­te moż­na by zago­to­wać!

– Jaz­da, usta­wiać się w kolej­ce! – krzyk­nął wresz­cie i sta­nął nad kotłem jak kapłan przy ołta­rzu. Ludzie sior­pa­li gorą­cą kawę z misek, manie­rek, gar­nusz­ków pozbie­ra­nych tu i tam, parzy­li sobie war­gi i język. Gustaw wypił kawę, rzu­cił miskę pod jakiś krzak i rozej­rzał się za noc­le­giem. Zna­lazł zagłę­bie­nie w zie­mi, mię­dzy dwie­ma sosen­ka­mi, wygar­nął paty­ki i kamie­nie i uło­żył się tam do snu. Pod gło­wę wsa­dził chle­bak, żeby było wyżej, zwi­nął się i leżał w ciem­no­ściach nocy, w szu­mią­cym łagod­nie łonie lasu. Było mu coraz cie­plej, ale zaczę­ła swę­dzieć i piec skó­ra, naj­pierw pod pacha­mi, a potem na udach, brzu­chu i poślad­kach. To świerzb. Wier­cił się i prze­wra­cał z boku na bok, wresz­cie odrzu­cił koc i leżał pogrą­żo­ny w chłod­nej fali wia­tru. Ugnia­ta­ło go coś w gło­wę.

– Pew­nie znów ten Król-Duch – pomy­ślał – trze­ba go wsa­dzić pod szma­ty, cięż­kie to i twar­de, i tyle z tego pożyt­ku! Wyso­ko się lata­ło, niby do obo­zu nio­sło się w ple­ca­ku Kró­la-Ducha i Sło­wo o ban­do­sie. Król-Duch leżał przez kil­ka mie­się­cy mię­dzy paku­ła­mi, onu­ca­mi i wie­chet­ka­mi do butów – trze­ba go wyrzu­cić, tyl­ko cię­ży w mar­szu. Przez te kil­ka mie­się­cy par­ty­zant­ki te wszyst­kie gór­ne i chmur­ne rze­czy tak tward­nia­ły, zamie­nia­ły się w cię­żar nie­po­trzeb­ny, trza było cią­gle coś odrzu­cać.

Gustaw leżał i myślał, że to wszyst­ko jest teraz takie sza­re i zwy­czaj­ne, że opi­sze kie­dyś wszyst­ko i będzie z tego dłu­ga i nie­cie­ka­wa histo­ria. Tak jak było, nie moż­na pisać, będą o tym róż­nie pisa­li i róż­ne histo­rie z tego powy­cho­dzą, „pier­dół­ki inte­li­genc­kie”, jak mówił szef.

W oddzia­le nikt nie uży­wał wiel­kich słów, jak­by nie ist­nia­ły. Nie było tu boha­te­rów, pola chwa­ły, obo­wiąz­ku oby­wa­tel­skie­go, zaszczyt­nej służ­by, bra­kło ołta­rza ojczy­zny – jeśli ktoś zaczy­nał w ten deseń, brac­two robi­ło „śmi­chu­jasz­ki”, a Kozio­łek, jeśli był w pobli­żu, mówił: – Ale bo, dupe­re­le, dupe­re­le! Może słusz­nie. Bo jakie tu i boha­ter­stwo! Marsz, marsz, marsz, tro­chę strze­la­ni­ny i kogoś tam zabi­ją. Czy­ści się kara­bin, obie­ra kar­to­fle, goni się Niem­ców, gnie­cie wszy, pie­rze gacie, gubi się świerz­ba, masze­ru­je się, strze­la, żre świ­ni­nę – to jak­by już wszyst­ko, boha­ter­stwo, a może to wła­śnie! A ojczy­zna taka ogrom­na i jest wszę­dzie, nie myśli się o niej i nie nazy­wa…

Gustaw owi­nął się w koc, zro­bi­ło mu się znów cie­pło. Wko­ło chra­pa­li i świ­sta­li śpią­cy, nie­kie­dy ktoś krzyk­nął ostrym, obcym gło­sem przez sen i znów zapa­dał w mrok, nie­wie­dzę. Zie­mia roz­grza­na słoń­cem tchnę­ła z sie­bie teraz cie­płym odde­chem, pły­nę­ła i falo­wa­ła pod zmę­czo­nym cia­łem jak żywy, ruchli­wy brzuch kobie­cy; cia­ło nie­sio­ne tą falą spły­wa­ło w gęst­nie­ją­cą ciszę, lecia­ło w otchłań.

Z nie­ba sypał sre­brzy­sty pach­ną­cy miał gwiezd­ny na oczy, usta i myśli, wiatr grał na czar­nych pisz­czał­kach sosen jakieś melo­die sen­ne, zie­mia kole­ba­ła na swym łonie do snu. Gustaw pode­rwał się sprę­żo­ny, spę­ta­ny trwo­gą i po chwi­li już chra­pał z inny­mi… Otwo­rzył oczy…

Fala jasne­go dra­pież­ne­go świa­tła roz­dar­ła powie­ki. Bola­ły go krę­gi, szy­ja i wszyst­kie kości… Obok, na kocu sie­dział Heniek i czy­ścił „pepe­szę”. Gustaw obej­rzał się fra­so­bli­wie na swo­ją „luśnię” zawie­szo­ną na sęku, nad gło­wą.

– Trze­ba będzie prze­czy­ścić lufę, bo świa­ta boże­go nie widać – mruk­nął. Heniek pod­niósł gło­wę.

– Gutek, masz obia­dek, przy­nio­słem ci, stoi pod krzacz­kiem, gro­chów­ka gęsta, ale za to podasz se w „gnyk” kawał świń­skie­go tru­po­sza. – Gustaw prze­tarł oczy i zabrał się do jedze­nia. Kozio­łek przy­sta­nął z boku i zaczął się kiwać jak szka­pa doroż­kar­ska.

– Widzi­ta go! Oczę­ta prze­tarł, Heniuś mu papu przy­niósł. Patrz­ta no, jak pogłę­bia kul­tu­rę ducho­wą, redak­tor!

Gustaw wypluł jakiś twar­dy groch i zwró­cił się uprzej­mie do kapra­la:

– Odskocz pępek, bo oplu­je!

Kozio­łek poki­wał jesz­cze gło­wą i koły­sząc się god­nie jak kaczor, poniósł dalej swój krą­gły, wypię­ty służ­bo­wo kupe­rek.

Gustaw skoń­czył obiad, zła­pał chle­bak i pobiegł do wody. Umył się i wyczy­ścił zęby, o zęby bar­dzo dbał, bo mu się tu w obo­zie kie­dyś zaczę­ły ruszać w gębie, obluź­nio­ne z osła­bie­nia czy cze­goś tam, pamię­tał, że mu mat­ka cią­gle mówi­ła o zębach, bo miał ślicz­ne, bia­łe, czy­ścił pil­nie rano i wie­czór, choć chłop­cy mówi­li: „I tak do zie­mi, i tak do zie­mi!”.

Wyprał potem raz-dwa try­ko­to­wą koszu­lę, wykrę­cił i pobiegł z powro­tem do obo­zu. Roz­ło­żył koc koło Heń­ko­we­go i wywa­lił z ple­ca­ka i chle­ba­ka wszyst­kie wnętrz­no­ści. Z desz­czem meta­lo­wych, zło­ci­stych łusek, mię­dzy brud­ny­mi onu­ca­mi i tłu­sty­mi szmat­ka­mi do czysz­cze­nia bro­ni, wypa­dła książ­ka śred­nie­go for­ma­tu, w brą­zo­wej twar­dej okład­ce z wytło­czo­nym czar­nym tytu­łem: Król-Duch. Gustaw wziął książ­kę i ważył ją w dło­ni, jak­by obli­czał cię­żar, wresz­cie wstał i poszedł w stro­nę kuch­ni. W popie­le tli­ły jesz­cze rude głow­nie. Obok ognia stał z ron­del­kiem Oset. Gustaw otwo­rzył książ­kę i wydarł dwa­na­ście kart pierw­sze­go rap­so­du.

– Co tam tak liczysz i medy­tu­jesz, Gustaw!

– A nic! Bo to tyl­ko zawa­dza…

– Daj no, bra­cie, tro­chę tego papie­ru, jak ci zawa­dza, prze­cie i d…ie sprzy­krzy­ło się to ucie­ra­nie list­ka­mi i ściół­ką!

Gustaw się nie ode­zwał, Z roz­ma­chem cisnął w ogni­sko książ­kę; pole­cia­ła jak ptak, roz­kła­da­jąc w locie brą­zo­we okład­ki. Za chwi­lę z popio­łu buch­nął jasny, weso­ły pło­mień. Oset kuc­nął przy ogniu z ron­del­kiem, wbił trzy jaja i zaczął mie­szać łyż­ką jajecz­ni­cę, przy­śpie­wu­jąc:

Sta­ry dzia­duś
z siwą bród­ką
wlazł na kozę
trzę­sie d…ą…

– posu­nął książ­kę dalej w ogień, kar­ty zwi­ja­ły się, skrę­ca­ły czar­ne i roz­pa­da­ły. Oset pod­niósł gło­wę do góry.

– Ech, Gustaw, bra­cie, znasz, to: „Nie czas żało­wać róż, kie­dy pło­ną lasy”?… To też – Jego.

Po chwi­li znów pod­śpie­wy­wał i mie­szał jajecz­ni­cę. Z popio­łu strze­lał w górę jasny, rado­sny pło­mień.

 [„Odro­dze­nie” 1945, nr 43 (23 wrze­śnia 1945), s. 3; prze­druk – z licz­ny­mi skró­ta­mi, pod tytu­łem Cię­żar – w: T. Róże­wicz, Opa­dły liście z drzew, War­sza­wa 1955, PIW, s. 15–21].

Gąb­ka i kamień 

(notat­ka z czerw­ca 1965)

Tym razem czy­tam nie tyl­ko goły tekst Ham­le­ta, ale i „aneks”. W „anek­sie” obok Goethe­go, Wyspiań­skie­go, Matla­kow­skie­go znaj­du­ją się frag­men­ty z recen­zji Jana Kot­ta dru­ko­wa­nej w roku 1959 po przed­sta­wie­niu w Teatrze Powszech­nym. W prze­ci­wień­stwie do innych wypo­wie­dzi Kot­ta, ta recen­zja jest raczej banal­na i nie­efek­tow­na. Jed­nak myśli Jana Kot­ta inte­re­su­ją mnie dziś bar­dziej (może tyl­ko dziś) niż tam­tych. Może dla­te­go, że jest moim współ­cze­snym. Chciał­bym się przy­cze­pić do jed­ne­go powie­dze­nia Kot­ta, a raczej do stwier­dze­nia: „Ham­let jest jak gąb­ka. Jeśli go tyl­ko nie sty­li­zo­wać i nie grać anty­kwa­rycz­nie, wchła­nia w sie­bie od razu całą współ­cze­sność”.

Ham­let jest jak gąb­ka? Być może. Ale to nie­bez­piecz­na suge­stia dla naszych reży­se­rów, akto­rów, a nawet… recen­zen­tów i widzów. Gąb­ka może napęcz­nieć do kary­ka­tu­ral­nych roz­mia­rów, wchła­nia­jąc w sie­bie zbyt wie­le aktu­al­nych kon­cep­cji i prze­my­śleń, zbyt wie­le pseu­do­fi­lo­zo­ficz­nej wody. Oto mamy akto­ra, któ­ry zagra Ham­le­ta z kawiar­ni war­szaw­skiej (z jakie­goś „Spa­ti­fu”), inny znów zagra Ham­le­ta z kawiar­ni kra­kow­skiej (a prze­cież mamy też kawiar­nie i w Pozna­niu, i Zie­lo­nej Górze, i w Szcze­ci­nie). Jakiś reży­ser napoi gąb­kę tre­ścia­mi zwią­za­ny­mi z okre­sem „kul­tu jed­nost­ki”, a inny tre­ścia­mi zaczerp­nię­ty­mi z wła­snej bio­gra­fii. Stwo­rzy Ham­le­ta, któ­ry będzie mru­gał do oso­bi­sto­ści sie­dzą­cych w pierw­szym rzę­dzie, albo takie­go, co będzie mru­gał do osób sie­dzą­cych w ostat­nich rzę­dach. Gąb­ką taką moż­na zama­zy­wać nie tyl­ko „filo­zo­fię”, ale i treść Ham­le­ta. Tym­cza­sem Ham­let (Szek­spir) mówi wyraź­nie do Pierw­sze­go Akto­ra: „Zasto­suj akcję do słów, a sło­wa do akcji, mając przede wszyst­kim to na wzglę­dzie, abyś nie prze­kro­czył gra­nic natu­ry; wszyst­ko bowiem, co prze­sa­dzo­ne, prze­ciw­ne jest inten­cjom teatru…”.

Tym­cza­sem nasi akto­rzy, reży­se­rzy, a nawet sce­no­gra­fo­wie są jak­by opę­ta­ni jed­ną myślą: wszyst­ko nale­ży zak­tu­ali­zo­wać, wzbo­ga­cić, zin­ter­pre­to­wać, pogłę­bić…, czy­li, jak to się mówi potocz­nie, „odczy­tać na nowo”. A jak już brak­nie kon­cep­tu, bodaj trze­ba udziw­nić. Jeśli nie przy pomo­cy mon­ta­żu, to przy pomo­cy kostiu­mów, deko­ra­cji i muzy­ki. Co tam (sobie) autor myślał w roku pań­skim 1602, to jego spra­wa pry­wat­na – powia­da reży­ser – waż­ne jest to, co ja myślę w roku 1949, 1956 albo co będę myślał w roku 1968. Rów­nie waż­ne jest, co będą myśleć recen­zen­ci o tym, co ja myślę na temat tej sztu­ki. Mamy całą kome­dię pomy­łek współ­cze­sne­go teatru pol­skie­go. Trze­ba pamię­tać, że Szek­spir to nie Wyspiań­ski. „Mniej u nie­go wer­ba­li­zmu, wię­cej rze­czy­wi­sto­ści” – powie­dział o Szek­spi­rze T.S. Eliot.

Tym­cza­sem nasi spe­cja­li­ści od „nowe­go odczy­ty­wa­nia” (nie tyl­ko Szek­spi­ra, ale rów­nież Bałuc­kie­go) mają w swo­im reper­tu­arze nie­zli­czo­ną licz­bę kom­bi­na­cji, a wszyst­kie one zwią­za­ne są z aktu­al­ną sytu­acją poli­tycz­ną w Danii, Pol­sce, Ame­ry­ce, Cze­cho­sło­wa­cji itd. itp. Gorzej, czę­sto są one zwią­za­ne z aktu­al­ną sytu­acją towa­rzy­ską dane­go reży­se­ra. „Hamlet jest jak gąb­ka”. A więc moż­na go napo­ić każ­dą alu­zją, każ­dą bzdu­rą, któ­ra wylę­gnie się z piąt­ku na sobo­tę w gło­wie jakie­goś Pana. Ponie­waż Ham­let jest jak gąb­ka, w związ­ku z tym mamy moż­ność oglą­dać wąt­pli­wo­ści „filo­zo­ficz­ne” i „poli­tycz­ne” panów X, Y, Z…, ale, nie­ste­ty, jeste­śmy pozba­wie­ni obra­zu i cier­pień Ham­le­ta Szek­spi­ra. Nie wie­rzę bły­sko­tli­we­mu kry­ty­ko­wi. Ham­let nie jest jak gąb­ka. Zapa­no­wa­ła w naszych sto­łecz­nych (a nawet powia­to­wych) teatrach moda na trak­to­wa­nie sztuk i posta­ci, jak­by to były gąb­ki. Oglą­da­my Ham­le­ta, w któ­rym Ofe­lia ma cechy Anto­nie­go Sło­nim­skie­go, a For­tyn­bras Brat­ne­go, gdzie Polo­niusz zacho­wu­je się jak Wło­dzi­mierz Sokor­ski, a Kró­lo­wa jak Jaro­sław Iwasz­kie­wicz. Oczy­wi­ście porów­na­nia te są przy­pad­ko­we, żar­to­bli­we. Wszyst­ko może być odwrot­nie. Moż­na zagrać Zemstę, jak­by to była sztu­ka roz­ra­chun­ko­wa z minio­nym okre­sem w budow­nic­twie komu­nal­nym. Moż­na wszyst­ko. Ale nie trze­ba. Lepiej jed­nak słu­chać Ham­le­ta, a nie Kot­ta: „Tym zaś, co u was gra­ją bła­znów, zakaż­cie jak naj­su­ro­wiej pra­wić co bądź wię­cej nad to, co stoi w ich roli…”. Nasi „bła­zno­wie” oczy­wi­ście nie pra­wią „wię­cej nad to, co stoi w ich roli”, ale za to gra­ją z takim olbrzy­mim domia­rem wła­snych prze­my­śleń i inwen­cji (pseu­do­fi­lo­zo­ficz­nej), że po dro­dze gubią albo zama­zu­ją rolę. Oczy­wi­ście robią to czę­sto z dobrej woli i z oba­wy, że autor (i jego posta­cie sce­nicz­ne) są zbyt płyt­kie, pry­mi­tyw­ne, ubo­gie jak na wyma­ga­nia recen­zen­tów i publicz­no­ści z roku 1965. Czę­sto więc widzi­my na sce­nie pana X, Y, Z, któ­ry tyl­ko przy­pad­ko­wo zna­lazł się w roli Ham­le­ta – a któ­ry tak na serio to odkry­wa przed zdu­mio­ną publicz­no­ścią i zachwy­co­ny­mi recen­zen­ta­mi swój wła­sny mini-dra­mat. Pano­wie ci (w sto­li­cy i na pro­win­cji) tak dłu­go kopią, wier­cą, dłu­bią w tek­ście, tak „aran­żu­ją” ten tekst, że wresz­cie bla­skiem swej indy­wi­du­al­no­ści zaćmie­wa­ją i zasła­nia­ją posta­cie sztuk.

Nie cho­dzi tu o jakiś poszcze­gól­ny przy­pa­dek, ale o zja­wi­sko dość powszech­ne w naszym teatrze. W ten spo­sób widzi­my czę­sto, jak z talen­tem cier­pi pan X, ale nie widzi­my, jak cier­pi g r a n y p r z e z  n i e g o  b o h a t e r. A pan X cier­pi jesz­cze głę­biej niż Ham­let, Kon­rad, Kor­dian, bo cier­pi aktu­al­nie. I dopraw­dy czło­wiek cie­szy się, że pan X chce jesz­cze mówić tekst sztu­ki. Czło­wiek widząc „aran­ża­cję” tek­stu, cze­ka, że pan X za chwi­lę zacznie impro­wi­zo­wać. Jesz­cze chwi­la, a obok „dzieł autor­skich” nasze­go fil­mu będzie­my mie­li sztu­ki teatral­ne. Jesz­cze chwi­la, a jakieś panie zaczną pisać sztu­ki „osnu­te na pomy­słach” Szek­spi­ra, Dosto­jew­skie­go, Cze­cho­wa… – trud­niej będzie z Wit­ka­cym. On się ubez­pie­czył od takich wypad­ków.

Dla­cze­go tak się roz­pi­sa­łem na temat raczej luź­no zwią­za­ny z recen­zją Jana Kot­ta? Bo nie cho­dzi mi o recen­zję, ale o pew­ne ogól­niej­sze zja­wi­ska. Nie dość, że okrop­nie „aran­żu­ją” pio­sen­ki, to zaczy­na­ją aran­żo­wać poezję. Mamy wąt­pli­wą przy­jem­ność oglą­da­nia pro­gra­mów poetyc­kich w „aran­ża­cji” pana X lub pani Z. Przy­po­mi­na­ją mi się żywo moje cza­sy gim­na­zjal­ne, kie­dy do naszej szko­ły przy­jeż­dża­ła z „kon­cer­tem” zasłu­żo­na Kazi­mie­ra Rich­te­rów­na. Przy­po­mnij­my sobie sło­wa Ham­le­ta do Pierw­sze­go Akto­ra: „wszyst­ko bowiem, co prze­sa­dzo­ne, prze­ciw­ne jest inten­cjom teatru”. A prze­cież pra­wie cały nasz zawo­do­wy teatr jest „prze­sa­dzo­ny”. (Piszę: pra­wie). Nie tyl­ko teatr, ale i film. Cała tzw. szko­ła pol­ska to szko­ła „prze­sa­dy”, czę­sto świad­czą­ca tyl­ko o złym sma­ku, a nie o fał­szy­wych ide­ach arty­stycz­nych. Zły smak mie­li sami twór­cy, a fał­szy­wych i głu­pich idei dostar­cza­li im recen­zen­ci fil­mo­wi. Prze­sa­dza­li przez całe lata sce­no­gra­fo­wie i nie chcie­li słu­chać nie­licz­nych gło­sów nawo­łu­ją­cych ich do umia­ru i rze­czo­wo­ści. Kry­ty­cy i recen­zen­ci zachwy­ca­li się oczy­wi­ście nie­by­wa­ły­mi osią­gnię­cia­mi rodzi­mej sce­no­gra­fii, któ­ra zaczę­ła poże­rać teatr. Być może, że sama w sobie była wspa­nia­ła, ale zaczę­ła zasła­niać na sce­nie sztu­kę i akto­ra. Zamie­ni­ła się na naszych oczach we wspa­nia­ły balast. Ale tego nasi recen­zen­ci nie widzie­li. Tak kadzo­no naszym deko­ra­to­rom, że ci zapo­mnie­li o tym, że pra­cu­ją dla teatru, a nie dla wła­snej chwa­ły. Prze­sa­dzi­li. Nie tyl­ko pro­fe­so­ro­wie, ale byle dzie­wu­cha sta­wia­ła albo wie­sza­ła na sce­nie „byle co”, opa­tru­jąc to „byle co” filo­zo­ficz­nym komen­ta­rzem.

Ta „prze­sa­da” dotknę­ła rów­nież nasz afisz. Nie­gdyś rze­czo­wy, czy­tel­ny, dyna­micz­ny, teraz niby to lirycz­ny i malar­ski, ale w rze­czy­wi­sto­ści męt­ny, zama­za­ny, nie­czy­tel­ny. Ta sama cho­ro­ba dotknę­ła poezję lirycz­ną, ale to już osob­ny wiel­ki roz­dział. Zbyt dale­ko odsze­dłem od Ham­le­ta i Kot­ta.

Czas więc wró­cić. Kusi mnie jed­nak, aby na zakoń­cze­nie powie­dzieć, że Ham­let to nie gąb­ka – Ham­let to kamień, któ­ry co jakiś czas ludzie teatru i fil­mu ciska­ją do sto­ją­cej wody.

Inny jest efekt, kie­dy do wody ciska­my kamień, a inny, kie­dy gąb­kę.

[„Odra” 1968, nr 11, s. 83–84]

Sta­re mło­de ser­ce 

Po dro­dze jesteś dziec­kiem mło­dzień­cem doj­rza­łym czło­wie­kiem sta­rym czło­wie­kiem… Na wid­no­krę­gu nic nie widzisz… cho­ciaż cza­sem?

Rano posze­dłem na spa­cer. Idę brze­giem morza po wil­got­nym pia­sku, morze jest sza­re, roz­mi­go­ta­ne srebr­ną łuską, przy­sta­ję obra­cam twarz do słoń­ca uśmie­cham się do sie­bie otwie­ram oczy! w moją stro­nę idzie mło­da kobie­ta. Ciem­ne wło­sy, przy­cze­sa­ne gład­ko, uśmie­cha się do mnie przy­jaź­nie, patrzy mi w oczy, mówi „dzień dobry” i prze­cho­dzi dalej sprę­ży­stym kro­kiem… odpo­wia­dam, oglą­dam się za nią. Patrzę na jej kształt­ną gło­wę, moc­ne ramio­na… przez chwi­lę zda­wa­ło mi się, że to zna­jo­ma twarz. Ale nie mogłem sobie przy­po­mnieć, skąd ją znam. Może z teatru, może z tele­wi­zji. Odda­la­ła się, ciem­nia­ła. Sze­dłem powo­li, zatrzy­my­wa­łem się. Spo­glą­da­łem na syl­wet­ki stat­ków i kutrów, przy­sta­wa­łem, przy­glą­da­łem się muszel­kom, pia­sko­wi, wodo­ro­stom, odpry­skom roz­bi­tych (przez mło­dych dzi­ku­sów) bute­lek… Nagle zbu­dzi­ła się we mnie tęsk­no­ta… do tej kobie­ty, któ­ra minę­ła mnie, ode­zwa­ła się do mnie, spoj­rza­ła mi w oczy i powie­dzia­ła „dzień dobry” przy­spie­szy­łem kro­ku, gdzieś w zako­lu zato­ki zerwa­ły się mewy, chcia­łem ją dogo­nić i… powie­dzieć… chcia­łem się zapy­tać, czy mogę z nią iść, czy mogę iść obok niej i czy mogę ją zapy­tać, jak ma na imię, jak się nazy­wa… widzia­łem ją jesz­cze: ciem­ną male­ją­cą figur­kę na jasnym pia­sku, może się pochy­li­ła, chy­ba tak, zatrzy­ma­ła się, zdję­ła san­da­ły i szła boso… zwal­nia­łem kro­ku, zatrzy­ma­łem się, sta­łem, mija­łem, mówi­łem do niej, że jestem sam, że chciał­bym z nią poroz­ma­wiać, usiąść na ław­ce, tam na brze­gu, wśród buków, kasz­ta­nów, chcia­łem z nią mówić, chcia­łem do niej mówić, uśmie­chać się, byłem smut­ny, przy­cho­dzi­łem po cho­ro­bie do sił, ale kobie­ty już nie było… w odda­li małe figur­ki ludzi… ona szła dalej, tęsk­no­ta rosła we mnie, cze­mu nie pod­sze­dłem do niej, kie­dy uśmie­cha­jąc się, wypo­wie­dzia­ła do mnie dwa sło­wa… teraz bym za nią pobiegł i wytłu­ma­czył, jak bar­dzo chcę z nią iść roz­ma­wiać, a może tyl­ko uśmie­chać się i mil­czeć… ser­ce biło mi coraz moc­niej… wie­dzia­łem, że odcho­dzi na zawsze… smu­tek ogar­nął całą moją isto­tę… więc nigdy się nie spo­tka­my. Nigdy. Tu na nią pocze­kam. Usią­dę na tej ław­ce i będę cze­kał, może będzie wra­ca­ła, prze­pro­szę ją i powiem, że czu­ję się samot­ny, że chcę z nią poroz­ma­wiać, a jeśli nie ma ocho­ty na roz­mo­wę, może­my posie­dzieć na ław­ce… ser­ce bije mi coraz moc­niej „wali mło­tem”, tak było w mło­do­ści kie­dy sze­dłem na umó­wio­ne spo­tka­nie z dziew­czy­ną tyl­ko wte­dy zna­łem imię a teraz nie wiem nic poza tym uśmie­chem jesz­cze nie wszyst­ko stra­co­ne dogo­nię ją ale idę coraz wol­niej już jej nie widzę i nigdy nie zoba­czę szan­sa jed­na na milion sto milio­nów Boże miły zawsze byłem gapą zawsze mia­łem ten spóź­nio­ny „refleks” już jej nie dogo­nię i nic nie powiem może będzie wra­ca­ła górą ścież­ką mię­dzy buka­mi i brzo­za­mi sta­rze­ję się ale nie jestem sta­ry ser­ce mi tak bije muszę tu pocze­kać ludzie idą­cy brze­giem morza pra­wie zawsze wra­ca­ją jeśli mie­li słoń­ce na ple­cach w dro­dze powrot­nej chcą iść z twa­rzą w słoń­cu cze­mu nie pod­sze­dłem wiem to się bie­rze z sza­cun­ku dla ludz­kiej samot­no­ści i oso­by /może naj­więk­szą dla niej rado­ścią był wła­śnie samot­ny spa­cer idąc myśla­ła uśmie­cha­ła się do kogoś/ nie opusz­czaj mnie nie zosta­wiaj same­go na tym brze­gu zapo­mi­nam idąc rysy two­jej twa­rzy wiesz to jest bar­dzo naiw­ne uczniow­skie może śmiesz­ne ale cze­mu mi się chce pła­kać wca­le nie jesteś obcą kobie­tą obcym czło­wie­kiem jesteś mi bar­dzo bli­ska tak odda­la­jąc się i zni­ka­jąc tyle więc musia­ło minąć lat miast drzew chmur fil­mów obra­zów muzy­ki żebym zro­zu­miał? ale co ja zro­zu­mia­łem? zda­je mi się że zro­zu­mia­łem czym może być uśmiech kobie­ty któ­ra nas mija odcho­dzi – zatrzy­ma­łem się patrzę na sto­ją­ce i prze­pły­wa­ją­ce stat­ki teraz kie­dy jestem u sie­bie w poko­ju jesz­cze napeł­nio­ny teraz budzi się reflek­sja try­wial­na i bar­dzo reali­stycz­na budzi się w zwie­rzę­cej natu­rze poety ale spra­wia mi tym razem ból nie mogę się z tym zgo­dzić że jestem zwy­czaj­nie wygło­dzo­ny spra­gnio­ny kobie­ty nie zga­dzam się z tym gło­sem któ­ry pod­no­si się do moje­go ser­ca gar­dła i ust. Będę bro­nił obro­nię to śmiesz­ne uczu­cie… tam bar­dzo dale­ko gdzie zie­mia łączy się z morzem widać było łabę­dzie a może bia­łe pia­ny przy­sia­dłem na pniu drze­wa i nie myśla­łem /przecież nie myśli się całą powierzch­nią cia­ła cze­mu nie pobie­głem? prze­cież ona nie jest obca/: jest wie­czór słu­cham muzy­ki i myślę że muzy­ka jest w swo­jej isto­cie bli­ska kobie­cie któ­ra odcho­dzi w obce dla nas stro­ny…

[„Odra” 1994, nr 3, s. 56–57]

Cho­dzę i zbie­ram kasz­ta­ny

Lau­re­at tego­rocz­nej Nagro­dy Nike[1] Tade­usz Róże­wicz spę­dza jesień z mał­żon­ką Wie­sła­wą w sana­to­rium na Dol­nym Ślą­sku.

Nie zdra­dzi­my w któ­rym, bo pro­sił, by mu nie prze­szka­dzać.

Co robię? Cho­dzę na spa­ce­ry, takie mam hob­by, ponie­waż nie jeż­dżę kon­no ani samo­cho­dem i nie wio­słu­ję. Naj­bar­dziej lubię spa­ce­ry na małych odcin­kach, od punk­tu do punk­tu, tam i z powro­tem robię kil­ka kilo­me­trów. Cza­sem ludzie cho­dzą tak od ścia­ny do ścia­ny, sześć kro­ków w jed­ną, sześć w dru­gą stro­nę, ale niech pani nie pisze, że czu­ję się jak ci zamknię­ci w celi, bo zaraz ktoś wymy­śli jakąś nad­in­ter­pre­ta­cję.

Ja po pro­stu cho­dzę, bo to mi spra­wia radość. Idę i zbie­ram kasz­ta­ny i żołę­dzie, jesie­nią nie mogę się oprzeć cza­ro­wi kasz­ta­nów. Może to ata­wizm z dzie­ciń­stwa, gdy z kasz­ta­nów i żołę­dzi robi­ło się zabaw­ki, usta­wia­ło się jak sze­re­gi woj­ska.

Co jesz­cze spra­wia mi radość? Cie­szę się, gdy ktoś coś dobrze napi­sze. Powie­dzia­łem przy­ja­cie­lo­wi z Nie­miec: „Dobre wier­sze są wła­sno­ścią wszyst­kich. Jeśli napi­szesz dobry wiersz – to jest on tak­że moim wier­szem”. Gdy czy­tam ulu­bio­ne utwo­ry Kocha­now­skie­go, Mic­kie­wi­cza, Nor­wi­da – one są moje. Wier­sze banal­ne, epi­goń­skie i złe są tyl­ko wła­sno­ścią tego, kto je napi­sał.

Moim jed­nym z pierw­szych nauczy­cie­li lite­rac­kich był Bole­sław Prus, kocha­łem Żerom­skie­go w mło­do­ści, ale czy­tam tak­że Nie­tz­sche­go, co nie zna­czy, że wyzna­ję jego poglą­dy raso­we. I jak czy­tam Dosto­jew­skie­go, wca­le nie czu­ję się Raskol­ni­ko­wem i nie noszę sie­kie­ry na sta­rusz­ki. Pro­szę mi nie przy­le­piać ety­kiet, dobrze?

Wysłu­cha­ła Anna Żebrow­ska

[„Gaze­ta Wybor­cza” 2000, nr 231, s. 1]

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mini­stra Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go pocho­dzą­cych z Fun­du­szu Pro­mo­cji Kul­tu­ry – pań­stwo­we­go fun­du­szu celo­we­go