Wycieczka do muzeum

Wycieczka do muzeum

[frag­ment]

Od dwor­ca szła gru­pa ludzi. Męż­czyź­ni w kam­gar­no­wych płasz­czach, dziew­czę­ta w kolo­ro­wych swe­ter­kach i obci­słych spodniach, kobie­ty z mały­mi dzieć­mi. Nie­sio­no koszycz­ki z jedze­niem, tecz­ki z żół­tej świń­skiej skó­ry, apa­ra­ty foto­gra­ficz­ne. Męż­czyź­ni mie­li na nogach ozdob­ne pół­bu­ty na gru­bych pode­szwach, szy­te bia­ły­mi nić­mi. Nie­bo paź­dzier­ni­ko­we było pogod­ne, po zie­mi lecia­ły liście suche, rdza­we. Mija­li wiel­kie blo­ki; wszyst­kie okna były otwar­te, w pia­skow­ni­cach bawi­ły się dzie­ci, dzie­ci jeź­dzi­ły na rower­kach, huś­ta­ły się na huś­taw­kach, bie­ga­ły. Dalej sta­ło kil­ka stra­ga­nów z owo­ca­mi. Tabli­ca z napi­sem „Par­king strze­żo­ny”. Od stro­ny mia­sta nad­je­chał czer­wo­ny auto­bus, wypeł­nio­ny ludź­mi. Przez drze­wa widać było już zabu­do­wa­nia muzeum. Przed muzeum jest zie­le­niec. Kolo­ro­we ław­ki sto­ją pod topo­la­mi, wśród pociem­nia­łych już traw palą się czer­wo­ne kwia­ty. Przez krze­wy widać sze­re­gi jed­no­pię­tro­wych cegla­nych domów. Domy oto­czo­ne są dru­ta­mi. Pod topo­lą stoi sto­lik. Sie­dzi przy nim star­sza kobie­ta. Na sto­le leżą prze­wod­ni­ki po muzeum, książ­ki, albu­mi­ki z repro­duk­cja­mi.

- To cie­ka­we czy­ta­nie, kup pani, to moż­na czy­tać a czy­tać. Wszyst­ko tu jest: wywóz­ka, przy­wóz­ka i męki, i ciał spa­le­nie. Wszyst­kie opi­sy. War­te kupie­nia. – Kobie­ci­na zachwa­la­ła swój towar, ale jakoś nikt się nie kwa­pił z kupo­wa­niem.

Na pra­wo od pierw­sze­go blo­ku jest pla­cyk. Na pla­cy­ku sie­dzą ludzie, jedzą śliw­ki, kanap­ki, opa­la­ją się w słoń­cu. Pod gablot­ką z foto­gra­fia­mi opraw­ców.

- Pani, a gdzie jest ta szu­bie­ni­ca?… – Widzisz, tu jest ta szu­bie­ni­ca, gdzie go powie­si­li, a tam stał ten pałac, co on miesz­kał… – Zatrzy­ma­no się obok szu­bie­ni­cy. Była to drew­nia­na wiel­ka skrzy­nia z pokry­wą zło­żo­ną z dwóch czę­ści. Teraz pokry­wa była unie­sio­na i dwa jej skrzy­dła zwie­sza­ły się na zardze­wia­łych zawia­sach. Nad skrzy­nią na słu­pach umo­co­wa­na była poprzecz­na bel­ka, w bel­ce tkwił zakrzy­wio­ny hak. Doro­śli i dzie­ci zaglą­da­li do wnę­trza drew­nia­nej skrzy­ni, na zie­mi pokry­tej chwa­sta­mi leża­ły papier­ki, ogryz­ki owo­ców, pudeł­ka od papie­ro­sów. Męż­czy­zna, któ­ry stał za grup­ką dzie­ci, powie­dział dono­śnym gło­sem ni to do sie­bie, ni do całe­go świa­ta: – Ja bym go wie­szał pięć razy i ury­wał, zanim­bym go nie powie­sił. – Chodź­my stąd, powie­dzia­ła kobie­ta w sza­rych spodniach, bo już się zaczy­na kino. Otwar­ły się drzwi blo­ku i ludzie zaczę­li się prze­py­chać wąskim kory­ta­rzem do wnę­trza.

- War­to tam iść? – War­to. – A co poka­zu­ją? – A, róż­ne rze­czy. Daj­cie nam, ludzie, wyjść. Że też ludzie się tak pcha­ją. – A panie­necz­ka się nie pcha? – spy­tał męż­czy­zna. Sal­ka, w któ­rej wyświe­tla­ne są fil­my, jest mała. Mię­dzy krze­sła­mi krę­cą się dzie­ci. Doro­śli zasła­nia­ją im obraz… – Nic nie widzisz? – pyta chłop­ca zatro­ska­ny ojciec. – Nic tu nie będziesz widział, idź do przo­du, do bab­ci. – Na oknach zie­lo­ne zasłon­ki. Już na ekra­nie uka­zu­ją się pierw­sze czar­no-bia­łe obra­zy. Więź­nio­wie. Tru­py. Pie­lę­gniar­ki. Żywe tru­py. I znów całe sto­sy tru­pów. Dzie­ci, pie­lę­gniar­ki. Leka­rze. Żoł­nie­rze radziec­cy. Obra­zy drga­ją. Film się koń­czy. Drzwi blo­ku otwie­ra­ją się i ludzie mru­ga­jąc ocza­mi, wycho­dzą na świa­tło. Idą pusty­mi alej­ka­mi. Prze­wod­ni­cy opro­wa­dza­ją po obo­zie nową gru­pę zwie­dza­ją­cych. Ludzie ota­cza­ją prze­wod­ni­ka, któ­ry mówi: – Muszę powie­dzieć, że czę­sto gru­py zacho­wu­ją się tak, że trze­ba wręcz upo­mi­nać. Jesz­cze, jeśli cho­dzi o płeć żeń­ską, to zacho­wu­je się grzecz­nie, ale jeśli cho­dzi o płeć męską, to tak się zacho­wu­ją, że wręcz trze­ba wymy­ślać. Po pro­stu się bawią i śmie­ją. Lecz taka jest mło­dzież, gdyż nie wie, co to jest woj­na. Pro­szę sta­nąć tu, bli­żej. – Gdzie są te wło­sy, mówi­li, że tu są wło­sy, a ja tu żad­nych wło­sów nie widzę. Igna­siu, czy nie wiesz, gdzie są te pro­te­zy i wło­sy? – A na co ci pro­te­zy i wło­sy? Jak ja tu byłem przed dzie­się­ciu laty, to wszyst­ko tu było. Wszę­dzie tego było peł­no. – To oni tu sta­li, a ta bud­ka to pew­nie war­tow­nia. Chodź­my, zoba­czy­my, gdzie jest ta szu­bie­ni­ca. – Chło­piec w gra­na­to­wym ubran­ku szedł za mat­ką skrzy­wio­ny. – Mamo, tu nic nie ma, takie muzeum, ja już chcę iść, kie­dy poje­dzie­my? – Widzi­cie, sza­now­ni pań­stwo – mówił prze­wod­nik – tu jest szu­bie­ni­ca zbio­ro­wa, gdzie wie­sza­no naraz dzie­się­ciu więź­niów, pew­ne­go razu wie­sza­no tu mło­de­go czło­wie­ka, któ­ry urwał się ze sznu­ra, jed­nak wie­sza­no go dru­gi raz i znów się urwał, lecz go powie­szo­no, mimo że, jak wia­do­mo, ist­nie­je pra­wo sza­no­wa­ne przez wszyst­kie naro­dy, iż urwa­ne­mu z szu­bie­ni­cy daru­je się życie, to jed­nak hitle­row­cy powie­si­li tego męż­czy­znę po raz trze­ci, wbrew pra­wom ludz­ko­ści, gdyż trze­ba znać pod­stęp­ność i cha­rak­ter Krzy­ża­ków, co tak pięk­nie opi­sał Sien­kie­wicz w Krzy­ża­kach i Kra­szew­ski w Sta­rej baśni, a teraz przejdź­my dalej…

Prze­wod­nik pro­wa­dził dalej swo­ją gro­mad­kę i mówił: – Cza­sem wie­czo­ra­mi zamy­ślam się, pro­szę pań­stwa, i robię róż­ne obli­cze­nia, zgła­dzo­no tu czte­ry milio­ny ludzi, więc obli­czam, gdy­by usta­wić jed­ne­go czło­wie­ka na dru­gim, te czte­ry milio­ny, to utwo­rzy­ło­by to wyso­kość się­ga­ją­cą do ciał nie­bie­skich, a gdy­by ich usta­wić koło sie­bie… – Cicho być, słu­chaj, co pan mówi… – pój­dzie­my teraz przez bra­mę i obej­dzie­my całe muzeum, wszyst­ko zoba­czy­my i wszyst­ko opo­wiem… wszyst­ko będzie, wszyst­ko, choć tu zosta­ły tyl­ko nie­wiel­kie ilo­ści i są one jak­by sym­bo­lem… a więc powiedz­my, wiszą w tej sali modli­tew­ne sza­ty żydow­skie, star­si ludzie to wie­dzą, jak Żydzi wyglą­da­li, gdy się modli­li, sza­ty te zakła­da­li na gło­wę, jak wie­my, Żydów wymor­do­wał Hitler i w Pol­sce pra­wie ich nie ma, mło­dzi więc tych rze­czy nie mogą wie­dzieć… na pra­wo będzie barak tu posta­wio­ny, podob­ny do tych, jakie były w kobie­cym obo­zie w Brze­zin­ce, gdzie rów­nież póź­niej pój­dzie­my i wszyst­ko obej­rzy­my, a teraz pro­szę za mną kolej­no…

- Gra­żyn­ko, Gra­żyn­ko, chodź tu do mamu­si. Pani, chodź­my do tam­te­go blo­ku, mój sta­ry już był i mówi, że tam jest wszyst­ko. – No to idź pani. – Kie­dy samej to tak nie­mi­ło i nawet się boję. Gra­żyn­ko, chodź tu z mamu­sią. Chcesz cze­ko­lad­kę? Upa­pra­łaś się. – Mamo, a gdzie to kino? – Kino będzie póź­niej. Panie Józe­fie, niech nam pan opo­wie, bo ten prze­wod­nik to tyl­ko jak z książ­ki, a pan to wszyst­ko widział i wie.

- Cóż ja tu pani opo­wiem, tych drzew tu nie było jesz­cze wte­dy, gład­ko było. Przy­cho­dził trans­port, to gład­ko, grzecz­nie przyj­mo­wa­no. Dzie­ci ja tu żad­nych nie widzia­łem. Tu dzie­ci nie było. Nie wiem, czy tu było zło­to. Jak ktoś przy­cho­dził, to wszyst­ko odda­wał i wszyst­ko było zapi­sa­ne, przy wyj­ściu wszyst­ko otrzy­my­wał. Ubra­nie, koszu­lę i rze­czy. Nawet było upra­ne i upra­so­wa­ne. No, ale jak kto nie wycho­dził, to wszyst­ko tu zosta­wa­ło. No tak. Pani, kto tam zdję­cia robił. Nikt tu zdjęć takich nie robił. To wszyst­ko teraz tak urzą­dzo­ne. Umarł, a potem zdję­cia mu robi­li czy jak? – Mówi­li, panie Józe­fie, że tu są wło­sy po kobie­tach, a tu nic nie ma. – I cóż pani po tych wło­sach, na pew­no gdzieś są.

- Pro­szę pań­stwa – mówił prze­wod­nik – jak wie­my, hitle­row­cy nisz­czy­li też kale­ki i inwa­li­dów pozo­sta­łych z pierw­szej woj­ny świa­to­wej, a to dla­te­go, żeby im nie wypła­cać ren­ty. Byli oni cię­ża­rem, ponie­waż nie pra­co­wa­li. Więc tyl­ko u nas spa­lo­no ich szes­na­ście tysię­cy.

- Igna­siu, tu chodź, chodź­że prę­dzej, tu są te pro­te­zy. Mój Boże! Jak­że czło­wiek taką szy­nę nosił. – A tu cał­kiem zgrab­na nóż­ka dam­ska – mówi figlar­nie pan Ignaś. – Chodź­że dalej. – Mamu­siu, a dla­cze­go tu tyle pro­te­zów? Co one tu robią? A czy­je to są nogi? – Głu­pie dziec­ko!

Prze­wod­nik, były wię­zień obo­zu, ma naj­lep­szą wolę. Rze­czo­we infor­ma­cje, cyfry, kilo­gra­my odzie­ży, wło­sów kobie­cych, tysią­ce pędz­li do gole­nia, szczo­tek i misek, milio­ny spa­lo­nych ciał prze­pla­ta uwa­ga­mi moral­ny­mi, filo­zo­ficz­ny­mi, afo­ry­zma­mi wła­sne­go wyro­bu, cyta­ta­mi z lek­tu­ry i tak dalej. Chce zbli­żyć zwie­dza­ją­cych do tego „pie­kła”, któ­re otwie­ra­ło się za bra­mą muzeum. Cią­gle pod­kre­śla, jak­by się zresz­tą tłu­ma­cząc przed zwie­dza­ją­cy­mi, że to wszyst­ko, co się teraz w muzeum znaj­du­je, jest tyl­ko cząst­ką i nie moż­na tego opi­sać, co się tu dzia­ło. Pie­kło. – To prze­cho­dzi ludz­ką wyobraź­nię i nie moż­na tego opi­sać sło­wa­mi, więc musi­cie sobie sami wyobra­zić.

- A kie­dy pój­dzie­my do Brze­zin­ki? Dale­ko to? – Będzie dwa kilo­me­try. Tam to dopie­ro było. W Brze­zin­ce nie ma kom­plet­nie nic. Nic a nic. Nie wiem, czy war­to cho­dzić. – Na te ubran­ka dzie­ci to nie mogę patrzeć, ale smocz­ki to, myślę, póź­niej poło­żo­no jako deko­ra­cję. Już mnie nikt nie powie, że te smocz­ki leżą tyle lat. Prze­cież smo­czek z gumy, to się popsu­je. A to tak urzą­dzo­ne, żeby czło­wiek mógł sobie wyobra­zić. Na waliz­kach dużo nie­miec­kich napi­sów. Nie­miec­kie nazwi­ska. Widzia­łeś, Igna­siu? Niem­ców tu przy­wo­zi­li. A te koszycz­ki jesz­cze jak nowe. Pawi­lon węgier­ski jest bar­dzo skrom­ny.

(…)

Ta stara cholera

Cze­mu obcą mi wio­skę z zwy­kłych lip gro­ma­dą
Wspo­mi­nam, jak dostęp­ną nie­gdyś tajem­ni­cę,
Gdzie owiec zna­ko­wa­nych natło­czo­ne sta­do
Napeł­ni­ło – już zni­kłą na zawsze uli­cę?…
Bole­sław Leśmian

Kobie­ta pod­pie­ra się laską i wspi­na w górę, pokrzy­ku­je na kro­wy. Jesz­cze wyglą­da jak worek wypcha­ny szma­ta­mi. Ale już widzę twarz kolo­ru razo­we­go chle­ba i małe jak kwiat­ki lnu oczy. War­gi zwię­dłe, wessa­ne do wnę­trza. Przy­sta­je, roz­glą­da się, jak­by szu­ka­ła grzy­bów. Zatrzy­mu­je się o krok przede mną. Mówi ni to do sie­bie, ni to do mnie. Na nogach ma czar­ne poń­czo­chy i pół­bu­ty na żół­tej „sło­ni­nie”. Zaczy­na się roz­mo­wa o pogo­dzie, o grzy­bach, o wczo­raj­szym desz­czu. Kobie­ta przy­sia­da bokiem na wytar­tej gra­na­to­wej kurt­ce. Mówi. Jej sło­wa łączą się, docie­ra­ją do mnie. Zaczy­na­ją we mnie żyć. Zosta­ną.

- …bez laski wio­sną trzy razy upa­dłam, a raz tak moc­no, że nie wsta­łam, aż mi samo prze­szło, patrzę, czy jakie­go grzyb­ka nie znaj­dę. W tym roku grzy­bów nie ma, tro­chę sinia­ków i pod­pie­niek, a wie pan, tu na łąkę przy­cho­dził taki jeden, to musiał być nie z Pol­ski, tyl­ko z zagra­ni­cy. On tu na kocu leżał roze­bra­ny i gaze­tę czy­tał. A tu, panie, też jeden chłop, sąsiad, ma kro­wy i dwa cie­lę­ta. Tam­ten leżał na tym słoń­cu i pew­nie spał, bo jak te cie­lę­ta do nie­go pode­szły, to się nie ruszał. To te cie­lę­ta pode­szły do nie­go bli­sko i zaczę­ły go tam łba­mi trą­cać, to się zerwał i zaczął odga­niać gaze­tą. To te cie­la­ki chcia­ły mu tę gaze­tę zjeść i do nie­go… zła­pał ubra­nie i w las… to tak ucie­kał! a ja od śmie­chu o mało nie sko­na­łam… A pan to na wcza­sach czy pry­wat­nie?
– Ani tak, ani tak…
– To pan pew­nie w tym domu za mostem miesz­ka… ale żeby pan widział, jak one chcia­ły mu gaze­tę wyrwać, a on zaczął ucie­kać, to się tak śmia­łam, musi być z zagra­ni­cy… Iza­be­la! Iza­be­la, wróć!! Gdzie to leci, ścier­wo!… Widzę, że ma pan jesz­cze strup od tej ospy… Ja to się szcze­pi­łam pierw­szy raz sześć­dzie­siąt lat temu nazad. A teraz też się szcze­pi­łam, jed­na pani zna­jo­ma, co ma dwóch synów, to też tak jak pan, mówi, że u synów już śla­du nie ma, a ona cią­gle nosi strup. Wie pan, oglą­da­łam wczo­raj w tele­wi­zji te ospe we Wro­cła­wiu. Poka­za­li wczo­raj mia­sto, i szpi­ta­le, i tych cho­rych. To mówię panu, że strasz­nie patrzeć. Jeden to miał całą twarz w dzio­bach, a ple­cy to jak­by gro­chu nasy­pał, albo taki chłop­czyk, sie­dem może lat, to te stru­py miał aż pod ocza­mi i krew się z tego lała… jak Pan Bóg coś dopu­ści, to nic i nikt nie pomo­że… praw­da, panie?
– Gdzie by tam Pan Bóg ludzi ospą zara­żał…
– To jak pan uwa­ża?
– Każ­dy rozu­mu­je po swo­je­mu, ale Pan Bóg na pew­no ludzi ospą nie zara­ża ani nie wywo­łu­je wojen…
– Pew­nie. Wie pan, ja mam już sześć­dzie­siąt dzie­więć lat, ale pamię­tam, jak mia­łam osiem lat, to moja ciot­ka jecha­ła z odpu­stu, to jom popro­si­łam, żeby mnie ze sobą zabra­ła, bo ciot­ka była moją chrzest­ną, ale ona była nie­chęt­na, bo powia­da, że u nich na wsi ospa. Ale tak ją pro­si­łam, aż mnie zabra­ła. To tam na tej wsi widzia­łam jed­ną kobie­tę. Cho­rą. Była to trzy­dzie­sto­let­nia kobie­ta, jesz­cze mło­da. To ją tam, panie, zoba­czy­łam na łóż­ku. Cała była poskle­ja­na. Jak jeden strup. Cała twarz. I usta zale­pio­ne. Jak księ­dza wezwa­li, to zapy­tał: „Po cóże­ście mnie tu wezwa­li, czy nie widzi­cie, że ust nie otwie­ra”. Bo to wte­dy ludzie byli głup­sze i nie szcze­pi­li się, choć już wte­dy było szcze­pie­nie, bo ja się szcze­pi­łam… Iza­be­la! Iza­be­la, zga­go, gdzie idziesz! Pić pew­nie chce… Ja przed woj­ną to prze­pra­co­wa­łam dwa­dzie­ścia lat we dwo­rze, a potem jesz­cze dzie­sięć w dru­gim, u pana Niwiń­skie­go.
Ja tam nie mówię, jak to teraz inne ludzie, że tu przy­szli ze swo­ich wil­lów, co mie­li tam. My pra­co­wa­li we dwo­rze. Jak ta dru­ga woj­na wybu­chła, to sprze­da­li my kro­wę, mąż konia doku­pił i dora­biał po ludziach. Niem­cy go wzię­li w roku 1942 na pod­wo­dę i zgi­nął bez śla­du. Pisał dwa listy z dro­gi, jeden zza Buga, a dru­gi gdzieś z Kijo­wa, a potem nic. Pisa­łam do tego puł­ku, to mi odpi­sa­li, że mąż zgi­nął. O ren­tę się sta­ra­łam, to mi powie­dzie­li, że trze­ba było wcze­śniej i w miej­scu zamiesz­ka­nia się sta­rać. A co to czło­wiek sam wie. Teraz jestem u syna. A jak­by tak do Gomuł­ki napi­sać, jak pan myśli? A u tego syna mi źle. Syno­wa zła. Cały­mi lata­mi się nie ode­zwie, tyl­ko cza­sem „ty sta­ra cho­le­ro!” i drzwia­mi trza­śnie. Prze­cie za dar­mo chle­ba nie jem. Choć­by te kro­wy. Od świ­tu pasę i od czwar­tej do ósmej wie­czo­rem. Rano wydo­ję. A to coś upio­rę, to wnu­kom śnia­da­nie przy­go­tu­ję, cały czas w koło­wro­cie, jak to w domu. Ta star­sza wnucz­ka to nawet szko­łę skoń­czy­ła, a teraz sie­dzi w domu i nic nie robi. Pal­ce se uma­lo­wa­ła lakie­rem czer­wo­nym i teraz buty na śpil­kach za czte­ry­sta zło­tych kupi­ła, ale żeby tu przy­szła do tych krów, to nigdy, a ja już mam sześć­dzie­siąt dzie­więć lat. Ten wnuk, młod­szy, to ma dobre ser­ce i mówi „nic się, bab­ciu, nie martw, jak szko­łę skoń­czę, to się z domu wypro­wa­dzę i cie­bie zabio­rę”. Bo o to się mar­twię, żeby dłu­go nie leżeć, jak zacho­ru­ję. A syn też się zmie­nił pod wpły­wem tej syno­wej i do mnie źle się odno­si. Syno­wa jest ze wsi, ale pięć lat była we War­sza­wie. Przy ludziach potra­fi mu tak odpo­wie­dzieć, prze­pra­szam za wyra­że­nie, pod­nie­sie kiec­kie i prze­pra­szam za wyra­że­nie, mówi… ty… tu mnie w… poca­łuj… tak, panie. Cza­sem rano wycho­dzę, żeby sobie tro­chę gru­szek uzbie­rać, co spad­ną, to ona zawo­ła dzie­ci, grusz­ki każe otrzęść i wszyst­ko w poko­ju zamknie. Nigdy nic moje­go nie upie­rze, choć­by tej chust­ki z gło­wy. Jak pie­rze, to moje nogą odgar­nie i sama muszę prać. A mam teraz w poło­wie cia­ła rema­tyzm… Widzi pan, jak to na tych moto­rach jeż­dżą, ludzie mają teraz tych moto­rów a mają. Czy­ta­łam w gaze­cie, że jeden się zabił… Iza­be­la! Iza­be­la, gdzie idziesz!! Wróć… czy­ta­łam w gaze­cie, że razem ludzi wię­cej od tych jazd zgi­nę­ło jak śmier­cią praw­dzi­wą. Kie­dy to? Wczo­raj spadł samo­lot i wszyst­kie ludzie, czter­dzie­ści chy­ba, zgi­nę­ło. Ano takie cza­sy. źle mi u syna, ale mia­łam lepiej, to sobie zmie­ni­łam, a teraz żału­ję, ale wstyd się wra­cać. Jak mnie raz syn po pija­ne­mu wygnał, to się zabra­łam i wyje­cha­łam do mia­sta, do krew­nia­ków. A im się dobrze powo­dzi, jest ich tyl­ko dwo­je. On to robi trum­ny. Ma swój zakład. I swo­je wień­ce, krzy­że i kara­wan. Wszyst­ko. W domu było tyl­ko ich dwo­je, pies, tro­chę kur i ja. Robo­ty nie­wie­le, a dobrzy byli. Czy to jakiś owoc był w domu, czy mię­so, to się pyta­li, „a co cio­cia lubi, a co cio­cia woli”, albo jak była ryba goto­wa­na czy wędzo­na, albo jak się zacze­ny wino­gro­na… wszyst­ko dla mnie było, nigdy nie cho­wa­li przede mną. Cza­sem umy­łam kara­wan, to on wycią­gnął sto zło­tych i mówi, „niech cio­cia weź­mie, cio­cia kara­wan umy­ła”, a jak ona zoba­czy­ła, to też do mnie leci i mówi, „a co to, on lep­szy ode mnie, cio­cia kara­wan umy­ła, niech cio­cia weź­mie ode mnie też pięć­dzie­siąt zło­tych…”, a ten ich pies to mnie tak polu­bił, że wszę­dzie za mną latał i raz wyle­ciał na uli­cę, to go auto­bus prze­je­chał. Ale wyje­cha­łam od nich, a teraz żału­ję. Wie pan, jak to mat­ka. Syn kie­dyś nogi poła­mał, to zaraz do mnie tele­gram przy­szedł: „przy­jedź, bab­ciu kocha­na, natych­miast, wszy­scy pro­si­my”, no to przy­je­cha­łam. Tam­ci nie chcie­li mnie puścić. Aż się pognie­wa­li. Mówi­li „damy ci na dro­gę, jedź tam i wróć, a rze­czy nie zabie­raj, tyl­ko tyle, ile trze­ba”, ale ja, jak to mat­ka, rzu­ci­łam wszyst­ko i wyje­cha­łam. A teraz wstyd mi tam wra­cać. Sie­dzę tu, ale mi tu źle. A syno­wa nigdy ina­czej się nie ode­zwie tyl­ko „ty sta­ra cho­le­ro”. I tak już ze dwa­dzie­ścia lat. Przez dwa mie­sią­ce, na począt­ku, to była tro­chę lep­sza, raz mnie nawet cukier­ka­mi poczę­sto­wa­ła. Syn też się przy niej zmie­nił i czę­sto do mat­ki cho­le­ru­je, „a bo sta­ry nie czło­wiek…” powia­da do mnie… „ryba to nie mię­so, a sta­ry czło­wiek to nie czło­wiek…”, a ja mu na to, „żebyś ty sta­ry nie był! Jak się tam, na zam­ku, powie­sisz, to nie będziesz sta­ry!”. Jak go ten wóz przy­wa­lił, to tele­gram po mnie przy­sła­li. Wnucz­ki im wycho­wa­łam. Do szko­ły zawsze poszy­ko­wa­łam. Ten młod­szy ma lep­sze ser­ce, cza­sem mi coś przy­nie­sie. Jak leża­łam cho­ra, to mi zawsze coś do picia przy­niósł. A potem to leża­łam i cze­ka­łam. Cał­kiem opusz­czo­na. – Kobie­ta odwi­nę­ła rękaw kafta­na i poka­za­ła ramię pokry­te bia­ły­mi cęt­ka­mi.
– Widzi pan, jesz­cze śla­dy noszę, bo jak ta star­sza prze­sta­ła ssać pierś, to nie chcia­ła spać, tyl­ko pła­ka­ła. I tak paznok­cia­mi szczy­pa­ła skó­rę, to mat­ka ją wali­ła i dziew­czy­na się dar­ła. Ser­ce mnie bola­ło, to ją do sie­bie do łóż­ka zabie­ra­łam. To mnie przed zaśnię­ciem tak paznok­cia­mi szczy­pa­ła, aż skó­ra pęka­ła i do tej pory noszę śla­dy. Ten pie­sek, co pan wid
zi, to lada­co, nie pomo­że naga­niać, bo od małe­go nie przy­uczo­ny. Nie rozu­mi, jak się do nie­go mówi. Cza­sem leci, ale nie słu­cha. Iza­be­la! Iza­be­la, ścier­wo, gdzie idziesz!! Muszę przy­siąść, bom się zmę­czy­ła. Tak, panie, myślę tyl­ko o tym, żeby dłu­go nie leżeć, jak zacho­ru­ję. Raz to mnie syn wypę­dził, bom go nie posłu­cha­ła. Przy­szedł wte­dy pija­ny i kazał dać konio­wi siecz­ki. Ale ja cały dzień cho­dzi­łam i siły nie mia­łam, to mówię, „jestem taka zmę­czo­na, niech Zby­siu pod­rzu­ci”, a on jak nie wrza­śnie, „siedź! bab­ka pój­dzie!”, a ja: „nie pój­dę, bo sił nie mam, cały dzień cho­dzi­łam”, i tak od sło­wa do sło­wa, aż mnie zła­pał za kaftan pod szy­ją i zaczął potrzą­sać, a ja mia­łam laskę w ręce i mówię, „puść, syn­ku, bo cię ude­rzę”, i potrą­ci­łam go w nogę, to on się wte­dy wściek, poła­mał laskę i wrzesz­czy „won, ścier­wo!”. Wypę­dził mnie z domu. To poszłam. Jesz­cze mia­łam gdzie iść. A ten wypa­dek miał potem i pro­si­li. To znów wró­ci­łam. Tak, panie… a pan tu sie­dzi i się uczy?
– Czy­tam.
– A co to pan ma za książ­kę?
– To bar­dzo cie­ka­wa książ­ka, o Mistrzu Spra­wie­dli­wo­ści. O takim nauczy­cie­lu, co żył sto lat przed naro­dze­niem Jezu­sa.
– A ja w zeszłym roku czy­ta­łam książ­kę o jed­nym zakon­ni­ku.
– Jaki mia­ła tytuł? Kto ją napi­sał?
– Nie pamię­tam, bo pamięć mam na sta­rość gor­szą. Jakoś tak się nazy­wał. Książ­ka ta nazy­wa­ła się Grze­chy czy jakoś tak. Też zapo­mnia­łam. Ale co tam się dzia­ło, dobrze pamię­tam. Jesie­nią i zimą jest wię­cej cza­su, to i poczy­tać moż­na. Prze­czy­ta­łam tę książ­kę i bar­dzo mi się spodo­ba­ła. Ten zakon­nik był bar­dzo dobry dla ludzi. Dla ludzi, co gło­do­wa­li, wyno­sił kawa­łek chle­ba albo sło­ni­ny, dla dzie­ci miał zawsze cukier­ki, to lata­ły za nim cały­mi chma­ra­mi. Aż go oskar­ży­li, że ma dia­bła. Panie, com się uśmia­ła! Bo mu tak dowo­dzi­li, że dia­bła ma w brzu­chu, co mu tak tam kru­czy. Iza­be­la! Iza­be­la!! Gdzie to lezie, zara­za… muszę zagnać, bo w zagaj­nik pój­dzie… Widzi pan, jak to na tych moto­rach wary­ju­ją, ist­ne wary­ja­ty! Ale widać pie­nią­dze mają, jak kupu­ją. Ale tam­to trze­ba po kolei opo­wie­dzieć. Jak było. Cie­ka­wa książ­ka. Wnu­czek mi przy­niósł, z biblio­te­ki. Czy­ta­łam i śmia­łam się, i pła­ka­łam. Cie­ka­wie napi­sa­ne. Takem się, panie, uśmia­ła, jak tam jeden w tym zako­nie miał klu­cze, to go wzie­ni za świę­te­go Pio­tra, a znów dru­gie­go za świę­te­go Jana. Aż się pobi­li… Hej! Gdzie to poszła!

Kobie­ta pod­no­si się z zie­mi… Stoi przede mną, wycie­ra rogiem chust­ki jasne, nie­bie­skie jak kwiat­ki lnu oczy.

Nowa szkoła filozoficzna

[frag­ment]

Był koniec paź­dzier­ni­ka, a może koniec listo­pa­da 1945 roku. Zastu­ka­łem do bia­łych drzwi. Ode­zwa­ło się za drzwia­mi jak­by mru­cze­nie, pochrzą­ki­wa­nie gru­be­go zwie­rza. Wsze­dłem do gabi­ne­tu filo­zo­fa. Był to naj­wy­bit­niej­szy pol­ski filo­zof współ­cze­sny, zda­je się, uczeń Hus­ser­la.

Zapi­sa­łem się jesie­nią na uni­wer­sy­tet. Pro­fe­sor wykła­dał na naszym roku: wstęp do teo­rii pozna­nia. Pło­nę­ła we mnie dziw­na ambi­cja, aby pomi­ja­jąc wszel­kie pośred­nie stop­nie wta­jem­ni­cze­nia nauko­we­go, zapi­sać się na semi­na­rium.

Ukło­ni­łem się filo­zo­fo­wi, obja­śni­łem krót­ko, kim jestem, skąd się wzią­łem w jego gabi­ne­cie, i popro­si­łem o przy­ję­cie na semi­na­rium. Pro­fe­sor uśmiech­nął się. Chra­pli­wym, cie­płym gło­sem wyja­śnił, że muszę przed­tem zapi­sać się na pro­se­mi­na­rium. Skrzy­wi­łem się. Pro­fe­sor przyj­rzał mi się uważ­niej i powie­dział: „No cóż, pro­szę pana, co pan czy­tał z filo­zo­fów, co pan zna? Pro­szę mi opo­wie­dzieć”. Zaczą­łem sobie gorącz­ko­wo przy­po­mi­nać.

Bar­dzo mi się podo­ba­ła pięk­na gło­wa uczo­ne­go. Była to pre­cy­zyj­na maszy­na, skon­stru­owa­na przed pięć­dzie­się­ciu chy­ba laty w sław­nych uczel­niach nie­miec­kich. Mimo znisz­czeń wojen­nych pra­co­wa­ła świet­nie. Było to nie­zwy­kłe zja­wi­sko. Cza­sem tyl­ko w cza­sie wykła­du pro­fe­sor spo­glą­dał w okno i mil­czał chwi­lę. Za oknem był kawa­łek muru, listo­pa­do­we nie­bo.

Sta­łem przed nim w saper­kach przy­nie­sio­nych „z lasu” i przy­po­mi­na­łem sobie filo­zo­fów.
– Czy­ta­łem Sokra­te­sa – powie­dzia­łem sta­now­czo i zamil­kłem.
Pro­fe­sor uśmiech­nął się i prze­chy­lił gło­wę.
– Wła­ści­wie nie Sokra­te­sa, tyl­ko Pla­to­na o Sokra­te­sie – popra­wi­łem się. – Czy­ta­łem Pla­to­na, Nie­tz­sche­go…
Pro­fe­sor znów się życz­li­wie uśmiech­nął.
– Czy­ta­łem też Ewo­lu­cję twór­czą Berg­so­na – dorzu­ci­łem z dumą. Nie mogłem sobie przy­po­mnieć wię­cej nazwisk ani ksią­żek, a pro­fe­sor jak­by na coś jesz­cze cze­kał… Powo­li zaczę­ły mi się przy­po­mi­nać jakieś nazwi­ska ze sztu­bac­kich cza­sów. Nazwi­ska „filo­zo­fów” i kole­gów, z któ­ry­mi mówi­ło się o sen­sie życia, o celu naszych dzia­łań, o Bogu.
– Czy­ta­łem jesz­cze Spen­ce­ra i Dra­pe­ra – oba te nazwi­ska wymó­wi­łem nie­zbyt pew­nie, bo już nie pamię­ta­łem, o czym oni pisa­li. Jed­nak jed­ne­go z nich czy­ta­li­śmy ze Zbysz­kiem w par­ku. Na rok przed wybu­chem woj­ny. Była to książ­ka, a raczej bro­szu­ra, w podar­tej zie­lo­nej okład­ce. Była napi­sa­na przez Spen­ce­ra albo przez Dra­pe­ra. W tej chwi­li nie pamię­ta­łem jed­nak ani tytu­łu książ­ki, ani jej tre­ści. Zapo­mnia­łem w cza­sie oku­pa­cji hitle­row­skiej. Może zresz­tą książ­kę napi­sał ktoś inny. Teraz przy­po­mnia­łem sobie jeden frag­ment, była tam mowa o dogma­tach wia­ry kato­lic­kiej i autor zapy­ty­wał uszczy­pli­wie: „Czy ktoś widział palec Ducha Świę­te­go?”. Pamię­ta­łem o tym pal­cu, ale nie wie­dzia­łem, o co cho­dzi­ło tam­te­mu filo­zo­fo­wi, więc dałem spo­kój i nic o tym wszyst­kim pro­fe­so­ro­wi nie mówi­łem. Po chwi­li mil­cze­nia znów wymie­ni­łem nazwi­sko: Freud. Pro­fe­sor poru­szył się. Tu dziw­nie wyraź­nie pamię­ta­łem jakieś żar­ty na temat pew­ne­go snu, w któ­rym śpią­cy otwie­rał dol­ną szu­fla­dę komo­dy i zała­twiał się do tej szu­fla­dy; mia­ło to ozna­czać stłu­mio­ną w dzie­ciń­stwie chęć sto­sun­ku płcio­we­go z nia­nią. Ale to były żar­ty. Nato­miast jeśli cho­dzi o nogę, to byłem pewien, że czy­ta­łem o roli nogi w życiu sek­su­al­nym w książ­ce Freu­da. Wywo­dy uczo­ne­go wyda­ły nam się takie śmiesz­ne, że wyuczy­li­śmy się ich ze Zbysz­kiem na pamięć. Jesz­cze w tej chwi­li mogłem wyre­cy­to­wać pro­fe­so­ro­wi frag­men­ty doty­czą­ce nogi: „Noga jest odwiecz­nym sym­bo­lem płcio­wym już w mitach, odpo­wied­nio do tego but lub pan­to­fel jest sym­bo­lem nie­wie­ścich czę­ści płcio­wych; sto­sow­nie do tego w per­wer­sji odpo­wia­da­ją­cej fety­szy­zmo­wi tyl­ko brud­na i nie­mi­le wonie­ją­ca noga jest przed­mio­tem płcio­wym… Noga jest poj­mo­wa­na w miej­sce człon­ka u kobie­ty, któ­re­go brak przez dzie­ci bywa sil­nie odczu­wa­ny…”. Oczy­wi­ście pew­ne logicz­ne czło­ny tych nauko­wych wywo­dów były przez nas opusz­czo­ne i wycho­dzi­ły z tego takie idio­tycz­ne histo­rie, że pęka­li­śmy ze śmie­chu.

Pro­fe­sor pochy­lo­ny w moją stro­nę cze­kał jak­by na nowe nazwi­ska. Nie­ste­ty, wymie­ni­łem pra­wie wszyst­kie zna­ne mi pozy­cje z filo­zo­fii. Wspo­mnia­łem o pesy­mi­ście Scho­pen­hau­erze. Z wiel­kiej jak­by ciem­no­ści, z głę­bo­kiej stud­ni, z mgły dzie­ciń­stwa wydo­by­ło się jesz­cze jed­no nazwi­sko. Ale nie powie­dzia­łem tego nazwi­ska pro­fe­so­ro­wi. Nazwi­sko mia­ło obce brzmie­nie i nigdzie już o nim nie czy­ta­łem od cza­su, jak wysze­dłem z dzie­ciń­stwa: Mul­ford. Tak nazy­wał się ten tajem­ni­czy filo­zof. Mul­for­da nie czy­ta­łem, bo nie zna­łem jesz­cze wte­dy liter alfa­be­tu, czy­tał go w dębo­wym łożu sta­rzec, któ­ry miał żonę z czar­ny­mi, palą­cy­mi ocza­mi. Nie­ste­ty, o Mul­for­dzie wie­dzia­łem bar­dzo mało. Nie pamię­ta­łem już, czy pisał o hip­no­ty­zmie, czy o higie­nie, może pisał o hipo­po­ta­mach, a może o haszy­szu. W każ­dym razie był on praw­do­po­dob­nie Angli­kiem.

Było to ostat­nie nazwi­sko, jakie wymie­ni­łem, a wła­ści­wie pomy­śla­łem. Mul­ford mylił mi się zresz­tą z muflo­nem. Ale nigdy nie byłem zupeł­nie pewien, jak wyglą­da muflon. Gdzie to zwie­rzę żyło i czym się żywi­ło? Jed­nak co do muflo­na mia­łem jakąś pew­ność, że ma zakrę­co­ne rogi i dłu­gą, weł­ni­stą sierść. Być może, daje mle­ko. Ale to są już domy­sły. O Mul­for­dzie nie wie­dzia­łem nic.

Oczy­wi­ście sły­sza­ło się też i o Kan­cie, ale tyl­ko w żar­tach. Podob­no Kant powie­dział: „Nie­bo gwiaź­dzi­ste nade mną, pra­wo moral­ne we mnie”. To było chy­ba wszyst­ko. Cze­ka­łem teraz, co mi powie pro­fe­sor.

Sza­re oczy pro­fe­so­ra zapa­li­ły się na chwi­lę i zga­sły. Był znu­żo­ny, ale chy­ba w środ­ku bawił się dosko­na­le; a może był tyl­ko zmę­czo­ny i zdzi­wio­ny.
– Wy wal­czy­li­ście z bro­nią w ręku, my chro­ni­li­śmy myśl ludz­ką. Wy w lesie, my, gdzie się dało… jest pan przy­ję­ty do mnie na pro­se­mi­na­rium. Czy­ta­my tam teraz Hume­’a Trak­tat o natu­rze ludz­kiej. – Podał mi rękę. Ukło­ni­łem się i wysze­dłem z gabi­ne­tu filo­zo­fa. Po tej roz­mo­wie posze­dłem na obiad do sto­łów­ki aka­de­mic­kiej. Sta­łem za krze­słem jakie­goś stu­den­ta i cze­ka­łem, aż zje swo­ją por­cję, pobrzę­ku­jąc łyż­ką o bla­sza­ną miskę. Wszy­scy jedli tutaj bar­dzo pręd­ko, bo nad ich gło­wa­mi sta­li z kwit­kiem albo z łyż­ką w ręce inni głod­ni. Gwar i zaduch był tu wiel­ki.

Do domu wró­ci­łem po połu­dniu. Poło­ży­łem się na łóż­ku i patrzy­łem w sufit. Przy­my­ka­łem powie­ki. Myśla­łem. Mówi­łem do sie­bie o spra­wach podob­no naj­waż­niej­szych w życiu czło­wie­ka. Stwier­dzi­łem jesz­cze raz: „To wszyst­ko nie ma sen­su”. Wszyst­ko. Życie. Czy moż­na do tego coś dodać? Już przed kil­ko­ma mie­sią­ca­mi wyzna­czy­łem sobie datę. Dzień, w któ­rym popeł­nię samo­bój­stwo. Dokład­ne ozna­cze­nie roku, mie­sią­ca, dnia, a nawet godzi­ny spra­wi­ło mi jakąś ulgę. Zda­wa­ło mi się, że takie postę­po­wa­nie roz­wią­zu­je mi ręce w sto­sun­ku do ludzi i daje swo­bod­ne postę­po­wa­nie. Mówi­łem sobie: „Nie jestem z nikim zwią­za­ny, nic mnie nie obcho­dzi”.

Przede wszyst­kim nie cier­pię ludzi. Brak życz­li­wo­ści do innych osob­ni­ków tego same­go gatun­ku jest pew­nie cechą czło­wie­ka współ­cze­sne­go. Jesz­cze kie­dy wszyst­kim jest wygod­nie, to się uśmie­cha­ją, ale wystar­czy wleźć do natło­czo­ne­go auto­bu­su… Patrzą na sie­bie z wście­kło­ścią i obrzy­dze­niem. Tyl­ko idio­ci żar­tu­ją i robią pogod­ne miny. Resz­ta patrzy z tępą obo­jęt­no­ścią w brud­ne szy­by. W chwi­lach złe­go humo­ru uwa­żam ludzi za kupę żywe­go gno­ju. Oczy­wi­ście, sie­bie nie wyróż­niam. Ponie­waż sie­bie mam za nic i patrzę na sie­bie czę­sto z nie­na­wi­ścią, więc dla­cze­go mam powa­żać i kochać innych ludzi?
Nie są gor­si ode mnie, nie są też lep­si.

Te uczu­cia nie wpły­wa­ją jed­nak na moje postę­po­wa­nie. Nie potra­fię kop­nąć małe­go dziec­ka, choć wiem, że w pobli­żu nie ma ludzi. Wypeł­nio­ny naj­gor­szy­mi wyra­za­mi i wstrę­tem, pochy­lam się, aby pod­nieść ręka­wicz­kę, któ­rą upu­ści­ła na pod­ło­gę jakaś śmier­dzą­ca per­fu­ma­mi baba. Są jed­nak w czło­wie­ku ukry­te moż­li­wo­ści, wobec któ­rych czyn Raskol­ni­ko­wa wyglą­da jak grzech sła­be­go, dobre­go chłop­ca, co roz­bił donicz­kę z kwia­tem. Zresz­tą cza­sy, kie­dy ludzie byli demo­na­mi, minę­ły. Teraz naj­więk­si zbrod­nia­rze oka­zu­ją się nędz­ny­mi szma­ta­mi i twier­dzą, że tyl­ko zbieg oko­licz­no­ści stwo­rzył z nich mor­der­ców. Rudolf Höss, komen­dant Oświę­ci­mia, pisze w swo­jej auto­bio­gra­fii:

„Pro­szę jed­nak przy wyko­rzy­sty­wa­niu tych nota­tek nie wycią­gać na widok publicz­ny tego, co wią­że się z moją żoną i moją rodzi­ną, wszyst­kich moich odru­chów łagod­no­ści i naj­skryt­szych wąt­pli­wo­ści. Niech opi­nia publicz­na widzi we mnie nadal krwio­żer­czą bestię, okrut­ne­go sady­stę, mor­der­cę milio­nów. Ina­czej bowiem sze­ro­kie rze­sze nie mogą sobie wyobra­zić komen­dan­ta Oświę­ci­mia. Nigdy tego nie zro­zu­mie­ją, że on tak­że miał ser­ce, że nie był zły”.

Uwa­żam, że te sło­wa są naj­strasz­niej­szym oskar­że­niem czło­wie­ka współ­cze­sne­go. Ręce opa­da­ją. On tak­że miał ser­ce. To jest praw­da. Ale wra­caj­my do naszych małych, powsze­dnich, tro­chę nud­nych spraw.

Zada­ję sobie pew­ne pyta­nia i udzie­lam szcze­rych odpo­wie­dzi. Może te roz­my­śla­nia stu­den­ta wydzia­łu huma­ni­stycz­ne­go pozwo­lą róż­nym psy­cho­lo­gom, socjo­lo­gom, teo­lo­gom i innym uczo­nym dokład­niej zorien­to­wać się w świe­cie, w któ­rym teraz żyje­my. Jestem jed­nym z was, jestem też czło­wie­kiem. Mówiąc zresz­tą szcze­rze, zetkną­łem się z róż­ny­mi ludź­mi, któ­rzy byli gor­si ode mnie. Jestem prze­cięt­nym mło­dym czło­wie­kiem, któ­ry miał osiem­na­ście lat, kie­dy wybu­chła dru­ga woj­na świa­to­wa.

Teraz leża­łem u sie­bie w poko­ju na łóż­ku i myśla­łem. Myśla­łem o tym, że gdy­by usta­wio­no w odle­gło­ści stu metrów tłum ludzi, w tym „star­ców, kobie­ty i dzie­ci”, gdy­by mi dano kara­bin maszy­no­wy i kaza­no tych ludzi wystrze­lać, zro­bił­bym to, nie pyta­jąc o nic. Wystar­czy­ło­by mi, że pole­ce­nie wydał prze­ło­żo­ny. Że ma na sobie mun­dur. Mnie się zda­je, że hitle­row­cy byli mor­der­ca­mi, ale i my, ich ofia­ry, z opo­rem i bez wła­snej woli, zamie­nia­li­śmy się w mor­der­ców.

Posiał­bym więc kil­ka dłu­gich serii po tych „star­cach, kobie­tach, dzie­ciach” i koniec. Myślę, że z więk­szej odle­gło­ści moż­na wybić masę ludzi bez mdło­ści i zawro­tów gło­wy… Lot­ni­cy, któ­rzy wygnia­ta­li całe mia­sta, odzna­cza­li się prze­cież wśród innych żoł­nie­rzy pew­ną ele­gan­cją i rycer­sko­ścią. Jest to więc w pew­nym sen­sie pro­blem odle­gło­ści opraw­cy od ofia­ry. Cho­dzi o to, aby krew nie obry­zga­ła rąk i żeby nasze nogi nie plą­ta­ły się we wnętrz­no­ściach ofia­ry. Są to raczej pro­ble­my este­tycz­ne, higie­nicz­ne. Oczy­wi­ście nie każ­dy jest zdol­ny do wal­ki na bagne­ty, do zada­wa­nia tor­tur. Ale każ­dy nor­mal­ny męż­czy­zna jest zdol­ny do zada­wa­nia śmier­ci z pew­nej odle­gło­ści. Roz­dzie­ra­nie wła­sno­ręcz­nie małe­go dziec­ka to zupeł­nie co inne­go niż strzał z odle­gło­ści kil­ku­set metrów. Zresz­tą w naj­bar­dziej poko­jo­wych cza­sach żony ćwiar­tu­ją mężów i roz­no­szą ich poćwiar­to­wa­ne cia­ła w waliz­kach po dwor­cach kole­jo­wych, pocze­kal­niach i kinach. Więc może i z tą woj­ną nie nale­ży prze­sa­dzać. Może w tym wszyst­kim cho­dzi o litość, nie o jakość.

Teraz mogę dalej opo­wia­dać o sobie. Leża­łem w ubra­niu na łóż­ku i myśla­łem o tym, że tu sto­ją róż­ne meble, leżą książ­ki, wiszą obra­zy, ale to wszyst­ko nie ma sen­su. Ja też tu leżę i też nie mam sen­su. Jak tyl­ko prze­sta­nę jeść, myć się, czy­tać, roz­ma­wiać, kupo­wać, to co mam ze sobą robić? Szko­da, że nie potra­fię tego wyra­zić jaśniej. Może z dal­sze­go opo­wia­da­nia to wszyst­ko samo wynik­nie.

(…)