432 Hz

W om, nowym tomie Joan­ny Roszak tytu­ły więk­szo­ści wier­szy to zapi­sa­ne w trans­kryp­cji san­skryc­kie nazwy asan, któ­rych pol­skie zna­cze­nia zosta­ły wyja­śnio­ne na koń­cu książ­ki. Okre­śla­ją one oś, po któ­rej odby­wa się ruch sen­sów mię­dzy tymi dwo­ma języ­ka­mi i kil­ko­ma cia­ła­mi.

Meta­fo­rycz­ny poten­cjał prak­ty­ki jogi jest istot­nie roz­le­gły, a zara­zem ryzy­kow­ny, wraz z jej rosną­cą popu­lar­no­ścią coraz sil­niej podat­ny na komer­cja­li­za­cję, może już na tyle, by szu­kać dla niej osła­nia­ją­cych nar­ra­cji, co zresz­tą w om na swój spo­sób wybrzmie­wa. Zna­czą­ce, że same nazwy poszcze­gól­nych asan mają cha­rak­ter meta­fo­rycz­ny – uru­cha­mia­ją pra­cę wyobraź­ni i pamię­ci, opie­ra­ją się na mniej lub bar­dziej czy­tel­nych sko­ja­rze­niach, są głę­bo­ko zako­twi­czo­ne w mate­rial­nej rze­czy­wi­sto­ści. Choć­by dla­te­go związ­ki jogi z poezją wyda­ją się na tle roz­ma­itych odwo­łań do niej szcze­gól­ne, może wręcz orga­nicz­ne, jako że w pierw­szej kolej­no­ści łączy je pra­ca z odde­chem, sku­pie­nie na jego ryt­mie, a wła­ści­wie ryt­mach i spo­so­bach ich regu­la­cji, decy­du­ją­cych o prze­pły­wie ener­gii, jej natę­że­niu i rodza­ju, na innym pozio­mie łączy je rów­nież wyczu­cie róż­ni­cy mię­dzy czyn­no­ścią a prak­ty­ką. Oczy­wi­ście ana­lo­gii zna­la­zło­by się znacz­nie wię­cej. Roszak nie ma jed­nak potrze­by przy­wo­ły­wać ich wprost ani pro­po­no­wać autor­skich warian­tów tych ujęć, tak czy ina­czej prze­wi­dy­wal­nych, nawet jeśli efek­tow­nych, samą prak­ty­kę tema­ty­zu­je też raczej dys­kret­nie. Joga sta­ła się nad­rzęd­nym języ­kiem tej książ­ki, ale na zasa­dach wyna­le­zio­nych wyłącz­nie dla niej.

W przy­pad­ku zbio­ru Roszak nie spraw­dzą się więc narzu­ca­ją­ce się sko­ja­rze­nia, jakie mogło­by nasu­wać wyko­rzy­sta­nie asan w tytu­łach, wier­sze bynaj­mniej nie są odpo­wia­da­ją­cy­mi im man­tra­mi, a jed­no­cze­śnie zda­rza­ją się w tej książ­ce fra­zy, któ­re moż­na by wziąć ze sobą na matę, sku­pić na nich uwa­gę i rów­no­wa­gę bądź zbu­do­wać wokół nich inten­cję prak­ty­ki, jak ta wyro­zu­mia­ła auto­per­swa­zja: „po kro­ku się do sie­bie doszpe­raj” („ustra­sa­na”) albo linij­ki zamy­ka­ją­ce pierw­szy wiersz tomu, „tala­sa­nę”: „we wszyst­kim był cały świat/ we wszyst­kim jest cały świat”, powró­cą te sło­wa wie­le stron póź­niej w nie­co innej kon­fi­gu­ra­cji, bez prze­rwy na dłuż­szy oddech: „wszyst­ko jest świa­tem jest wszyst­ko” („krau­ca­sa­na”). Nie są one zresz­tą jedy­ny­mi przę­sła­mi roz­cią­gnię­ty­mi mię­dzy tek­sta­mi tego pre­cy­zyj­nie skom­po­no­wa­ne­go tomu, ale pozo­sta­ją jego naj­moc­niej­szy­mi wią­za­nia­mi. Wska­zu­ją na wie­lo­wy­mia­ro­wą pra­cę ze sło­wem „świat” umiesz­cza­nym w róż­nych pozy­cjach w gra­ma­ty­ce języ­ka i jogi.

W om nazwy jogicz­nych pozy­cji są przy­pi­sa­ne – powiedz­my na zasa­dzie emble­ma­tu – do kon­kret­nych doświad­czeń, sta­nów emo­cjo­nal­nych czy sytu­acji zatrzy­ma­nych w wier­szach. Dobrze wobec tego pamię­tać, że każ­da asa­na peł­ni kon­kret­ne funk­cje – i tak: jed­ne będą z zało­że­nia odpo­czyn­ko­we, wytchnie­nio­we (pies z gło­wą w dole, czy­li ardha mukha sva­na­sa­na) czy wręcz medy­ta­cyj­ne (dziec­ko – bala­sa­na), inne będą wyma­gać siły, przy­no­sząc wzmoc­nie­nie (deska – kum­bha­ka­sa­na), a jesz­cze inne sprzy­ja­ją uela­stycz­nie­niu (wscho­dzą­cy księ­życ – anja­ney­asa­na) – wyko­nu­jąc je wszyst­kie, prak­ty­ku­je­my zara­zem z emo­cja­mi, pamię­cią, a blo­ka­dy w cie­le wska­zu­ją czę­sto na blo­ka­dy pocho­dzą­ce skąd­inąd. Tak­że dla­te­go poziom trud­no­ści poszcze­gól­nych pozy­cji nie jest uni­wer­sal­ny, te obiek­tyw­nie naj­ła­twiej­sze mogą zda­wać się wyma­ga­ją­ce czy nie­wy­god­ne. Nie­kie­dy kar­ko­łom­ne. Stąd napię­cia mię­dzy tytu­ła­mi a wier­sza­mi wyzna­cza­ją naj­bar­dziej intym­ne miej­sca tomu Roszak. Moż­na by go wła­ści­wie wywieść z odpo­wie­dzi na pyta­nia ana­lo­gicz­ne do tych, któ­re pada­ją we „wchła­nia­niu (innej lek­cji jogi)”: „o czym jeste­śmy w tym drzewie/ na ubi­tej ziemi// […] o czym jeste­śmy w wojowniku/ cze­go wycze­ku­je­my gdy wzrok pły­nie przez pal­ce”.

Kame­ral­ny zbiór Roszak mówi przede wszyst­kim o ukła­da­niu się ze sobą, ze świa­tem, z naj­bliż­szy­mi: ludź­mi, zwie­rzę­ta­mi, rośli­na­mi, tak­że z języ­kiem. O zado­mo­wia­niu jako pro­ce­sie zawsze nie­do­koń­czo­nym. Klu­czo­we sta­je się dla autor­ki doświad­cza­nie wspól­no­ty, cier­pli­wie budo­wa­nej w zgo­dzie ze wszyst­ki­mi jej nie­szczel­no­ścia­mi, z akcep­ta­cją pęk­nięć i rozejść („roz­łą­ka sta­je się rozrastaniem/ brak obecnością/ wycho­dze­nie wstę­po­wa­niem”; „mat­sy­asna”). Mówi, że wcho­dze­nie w rela­cje i wycho­dze­nie z nich może odby­wać się z uważ­no­ścią i łagod­no­ścią, że na koń­cu, po wszyst­kim, zosta­je jed­nak tro­ska (nawet jeśli gorz­ka), a w związ­kach, któ­re trwa­ją, liczą się mikro­ru­chy, jak prze­su­nię­cia opusz­ków pal­ców na macie, słów w wer­sie, rota­cja w uło­że­niu dwóch ciał, dwóch wraż­li­wo­ści, a bywa, że i trzech, któ­ra spra­wia, że opór i bez­dech poma­łu ustę­pu­ją: „sta­ją się oddechem/ on ona koł­dra i kot/ zbie­ga­ją się w wie­lu punk­tach” („mari­chy­asa­na b”). W tym sen­sie wier­sze są dro­bia­zgo­wy­mi stu­dia­mi asan. Bywa, że wręcz stop­klat­ka­mi. Szcze­gól­nie te zano­to­wa­ne na skra­ju i rów­no­wa­gi, i odde­chu, i nadziei przy­no­szą świa­do­mość, że świat jest więk­szy. Tom Roszak stop­nio­wo pod­da­je się tej myśli (w tym naj­wy­raź­niej widać, że książ­ka jest zapi­sem zmia­ny), ujaw­nia­jąc, jak codzien­ne gesty, prze­cho­dząc w rytu­ały i zaklę­cia, rezo­nu­ją z mową żywio­łów: doce­nia­ne, pie­lę­gno­wa­ne nabie­ra­ją mocy.

Dla­te­go tak waż­ną prak­ty­ką tych wier­szy jest uzie­mia­nie – wcho­dze­nie w kon­takt z tym, co nie­ludz­kie, ze zwie­rzę­ta­mi, rośli­na­mi, przed­mio­ta­mi, zwłasz­cza że cza­sa­mi to one zosta­ją po związ­kach z ludź­mi, po intym­no­ści – odzie­dzi­czo­ne, zde­kom­ple­to­wa­ne, wynie­sio­ne (w donicz­kach) z puste­go miesz­ka­nia po bab­ci albo ze wspól­ne­go przez chwi­lę domu. W szcze­gól­nie czu­łych tonach, w kolej­nych tek­stach, Roszak rela­cjo­nu­je nie­spiesz­ne two­rze­nie wię­zi z kotem, nie narzu­ca­jąc mu zaim­ków dzier­żaw­czych, na jego zasa­dach, w jego tem­pie, któ­re jest tem­pem wier­sza; śle­dze­nie pokre­wieństw mię­dzy nimi sta­je się zresz­tą jed­nym ze sta­łych moty­wów tomu, ory­gi­nal­nym spo­so­bem na zna­le­zie­nie się bli­żej zwie­rzę­cia, wywie­dzio­nym wła­śnie z poetyc­kie­go szu­ka­nia poro­zu­mie­nia bez koniecz­no­ści zacie­ra­nia róż­nic. Może to podo­bień­stwo kon­dy­cji czło­wie­ka i kota, na rów­ni z głę­bo­kim wej­ściem w filo­zo­fię jogi, decy­du­je o tym, jak deli­kat­nie autor­ka postę­pu­je z cia­łem wier­sza, z języ­kiem, dba, aby go nie nad­wy­rę­żać, nie roz­cią­gać ponad mia­rę, sło­wem: nie ćwi­czyć. Odzy­wa się w om nie­no­we pyta­nie o rela­cje wier­sza ze świa­tem, pomię­dzy tek­sta­mi, toczy się nar­ra­cja o tym, co zna­czy, że te są potrzeb­ne i poży­tecz­ne, że są dostęp­ne. Dla kocha­ją­cych i prze­sta­ją­cych się kochać ludzi oka­zu­ją się pierw­szym i ostat­nim języ­kiem, czy­ta­ne na głos doma­ga­ją się kwo­rum (jak w „nowiu w bara­nie”), budu­ją albo oca­la­ją bli­skość („poży­czyć poli­czal­ne wiersze/ wybra­ne zamiast zebranych/ by wszyst­ko jak oni było cza­sem”; „bala­sa­na”). Sta­ją się ich bez­piecz­ną prze­strze­nią („z pamię­ci mówi­my wiersze/ na liniach brze­go­wych”; „vrka­sa­na”).

Om jest w hin­du­izmie pod­sta­wo­wą man­trą, bywa uzna­wa­na za pierw­szy i – co istot­ne – kre­ator­ski (więc wła­ści­wie poetyc­ki) dźwięk wszech­świa­ta, śpie­wa­jąc ją, dąży­my do zestro­je­nia z nim; czę­sto to od niej roz­po­czy­na się bądź koń­czy prak­ty­kę, na zaję­ciach gru­po­wych into­na­cja Om poma­ga ich uczest­ni­kom zna­leźć wspól­ny rytm, jed­no­cze­śnie sprzy­ja wyci­sze­niu. A w dodat­ku, jako zwor­nik mie­dzy cia­łem i emo­cja­mi, dzia­ła na układ ner­wo­wy jak mru­cze­nie kota, rów­nie prze­cież wie­lo­znacz­ne, (auto)terapeutyczne. Dźwięk Om wibru­je wpraw­dzie w innej, ale podob­nie koją­cej czę­sto­tli­wo­ści 432 Hz, ucho­dzą­cej za szcze­gól­nie dogod­ną dla ludz­kie­go ucha, wła­ści­wej dla odgło­sów przy­ro­dy: desz­czu, wia­tru, brzę­cze­nia owa­dów, śpie­wu nie­któ­rych pta­ków. Tę czę­sto­tli­wość Joan­na Roszak odnaj­du­je w poezji, w róż­nych reje­strach, w nowiu i w peł­ni; oka­zu­je się odpo­wied­nia, by przy­jąć i wypo­wia­dać „baj­zel, jazgot, trans, łomot” („utka­ta­sa­na”), nicze­go przed­wcze­śnie nie wytłu­mia­jąc; a zra­zem, cza­sa­mi w ocze­ki­wa­niu aż „uzu­peł­ni się świat” („krau­ca­sa­na”), Om roz­cho­dzi się, „domy­ka­jąc dom” („cha­tu­ran­ga dan­da­sa­na”). W języ­ku fizy­ki homo­gra­ficz­ne om funk­cjo­nu­je jako jed­nost­ka rezy­sten­cji, pra­wa, któ­re wier­sze Roszak, nie potrze­bu­ją­ce prze­ła­my­wać opo­ru, intu­icyj­nie rozu­mie­ją.