A imię jego nieprzewidywalność

Mam wresz­cie odpo­wiedź na pyta­nie o waż­ny debiut poetyc­ki ostat­nich kil­ku lat. Przede mną Radio­wid­mo Agniesz­ki Mira­hi­ny. Tom moc­ny, soczy­sty i nie­ła­twy. Trud­no pisze się o wier­szach, któ­re wypie­ra­ją się sie­bie. Utwo­ry Mira­hi­ny są ści­śle zwią­za­ne z pew­nym „ja”, choć­by nie wia­do­mo jak zni­kli­wym i nie­ru­cho­mym. Bo to poezja oso­bi­sta na wspak.

Szu­my i sygna­ły

Moje pierw­sze spo­strze­że­nie: meta­fo­ry­ka zwią­za­na z radiem (w tym przy­pad­ku chy­ba istot­na – poet­ka opu­bli­ko­wa­ła wcze­śniej arkusz Wszyst­kie radio­sta­cje związ­ku radziec­kie­go) jest odzwier­cie­dle­niem pew­ne­go sta­nu świa­do­mo­ści. Ktoś mógł­by go nazwać pono­wo­cze­snym, ktoś inny melan­cho­lij­nym. Tak czy siak, cho­dzi o tąp­nię­cie świa­do­mo­ści. Mira­hi­na wysy­ła do nas wier­sze niczym sygna­ły radio­we, ale trud­no tu mówić o trans­mi­sji w nor­mal­nym sen­sie tego sło­wa – w powo­dzi gło­sów i pogło­sów, na wszyst­kich moż­li­wych czę­sto­tli­wo­ściach, nicze­go kon­kret­ne­go się nie mówi, a jed­no­cze­śnie pozo­sta­je wra­że­nie inten­cji, nostal­gii i nie­co kiczo­wa­te­go roman­ty­zmu.

O atmos­fe­rze tych wier­szy prze­są­dza ewo­ko­wa­ny przez nie szum infor­ma­cyj­ny, języ­ko­wy, rów­nież uczu­cio­wy. Wyła­nia­ją się z nie­go pej­za­że roz­bi­cia: „skła­dy kamie­nia, robo­ty dro­go­we, maszy­ny, blo­ki lodu” („Kawa­łek fin­lan­dii”). Mamy tu do czy­nie­nia nie tyle z kon­kret­ny­mi wido­ka­mi, co z figu­ra­mi świa­do­mo­ści, któ­ra pozo­sta­je w sta­nie dez­in­te­gra­cji. Skąd­inąd przy­po­mi­na to kra­jo­bra­zy poja­wia­ją­ce się u póź­ne­go Kar­po­wi­cza. Tyle tyl­ko, że u Mira­hi­ny typo­wo kar­po­wi­czow­skie moty­wy pasto­ral­ne zosta­ją zastą­pio­ne rekwi­zy­ta­mi i sce­na­mi miej­ski­mi. Jeśli już poja­wia­ją się momen­ty pasto­ral­ne, to w posta­ci odkształ­co­nych hiper­bol, któ­re odsy­ła­ją nas do dra­ma­tu świa­do­mo­ści, a nie ujęć jakiejś „zewnętrz­nej rze­czy­wi­sto­ści” (któ­ra ule­ga tu nie­omal cał­ko­wi­tej inte­rio­ry­za­cji – stąd cudzy­słów). Może bar­dziej przy­po­mi­na to ostat­nie tomy Andrze­ja Sosnow­skie­go, wszyst­kie te far­foc­li­ska i kamie­nio­ło­my, będą­ce odbi­cia­mi pogrą­żo­ne­go w melan­cho­lii umy­słu? Póź­ny Sosnow­ski jest tu obec­ny, choć nie­zbyt mani­fe­sta­cyj­nie. Takich śla­dów jest wię­cej, ale nie pro­wa­dzą w żad­ną okre­ślo­ną stro­nę.

W tym świe­cie wszyst­ko zatra­ca się w ano­ni­mo­wo­ści. Pozo­sta­je obieg; kon­kre­ty odpa­da­ją jak pozło­ta. W wier­szu „Zło­mia­rze bio­rą wszyst­ko” Mira­hi­na pisze: „rze­czy spo­ty­ka­ją się na nowo mie­sza­ją i giną”. I tyle. Nie ma tu impul­su do odkry­wa­nia rze­czy. Nie ma pró­by wyj­ścia ku temu, co zewnętrz­ne. Jest to poezja schył­ko­wa i żywio­ło­wa, w tym sen­sie, że prze­ni­ka­ją ją nie­opa­no­wa­ne, wszyst­ko wchła­nia­ją­ce i neu­tra­li­zu­ją­ce żywio­ły, wobec któ­rych ludzie tra­cą twa­rze (w tych wier­szach nie ma twa­rzy), a przed­mio­ty tra­cą swo­ją przed­mio­to­wość. Nie dzi­wi mnie, że wyobraź­nię Mira­hi­ny nawie­dza­ją radziec­kie gar­ni­zo­ny i radio­sta­cje, obra­zy i foto­gra­fie hitle­row­skich Nie­miec, tudzież roz­le­głe pust­ko­wia z wiją­cy­mi się dro­ga­mi. Poet­ka opi­su­je pogrą­ża­nie się świa­do­mo­ści, któ­ra utra­ci­ła wsze­la­kie punk­ty zacze­pie­nia i wpa­da w bez­oso­bo­wy rytm powtó­rzeń, któ­re nabie­ra­ją wszel­kich cech tota­li­tar­nej i nie­ludz­kiej siły.

Pod prąd języ­ka

Czy­tam te wier­sze i myślę, że układ współ­rzęd­nych, na któ­rym się poja­wia­ją, okre­ślo­ny jest z jed­nej stro­ny przez przy­mus powtó­rze­nia, z dru­giej zaś przez moment wid­mo­wo­ści. Mira­hi­na pisze (w wier­szu „Pod­kład”): „nakła­da się wszyst­ko na sie­bie”. W wyobraź­ni poet­ki wspo­mnie­nia i doświad­cze­nia łączą się na jakiejś fan­ta­sma­go­rycz­nej zasa­dzie: „krą­ży­łam po domu docie­ra­łam do coraz głęb­szych pokła­dów roz­ko­pa­łam praw­dzi­we pie­kło” („Prze­kleń­stwo pola­ro­ida”). Nie daj­my się zwieść meta­fo­rze „doko­py­wa­nia się”: alu­zja do kolej­nych, coraz głęb­szych pokła­dów wca­le nie ozna­cza, że zbli­ża­my się do jakiejś kul­mi­na­cji czy kon­klu­zji. Wręcz prze­ciw­nie, poja­wia­ją­ca się w kil­ku wier­szach figu­ra foto­gra­fii wyraź­nie wska­zu­je na hor­ren­dum nie­koń­czą­cych się ujęć i prze­two­rzeń. Nie­co dalej czy­ta­my: „wyko­pa­łam wydo­by­łam spod zie­mi spod ster­ty innych zdjęć pie­kło” („Prze­kleń­stwo pola­ro­ida”). W takich momen­tach powtó­rze­nie – tak klu­czo­we dla poet­ki – nabie­ra cech wid­mo­wych. Tytu­ło­we „radio­wid­mo” nie zaczy­na i nie koń­czy pro­gra­mu. Nie pro­po­nu­je nawet żad­nych kon­kret­nych audy­cji. Wszyst­ko zle­wa się w jeden szum, „gdzie tyle ude­rzeń ale żad­ne od ser­ca” (zdu­mie­wa­ją­cy wers z wier­sza „Tun­gu­ska”).

Nie jest to cała praw­da o zbio­rze Agniesz­ki Mira­hi­ny. Powierz­chow­na lek­tu­ra może dać złu­dze­nie, że mamy do czy­nie­nia z bez­oso­bo­wy­mi żywio­ła­mi, któ­re moż­na obser­wo­wać z dystan­su, tra­cąc poczu­cie sie­bie. Jed­nak czy­tel­nik, któ­ry daje się porwać moc­nym, obse­syj­nym obra­zom, musi w koń­cu poczuć obec­ność cze­goś jesz­cze, jakiejś zakład­ki, języ­ka czer­pią­ce­go siłę skąd­inąd, pozo­sta­ją­cej w związ­ku z jakimś „ty”, któ­re wyda­je się zało­żo­ne przed wier­szem.

Przy­kład tej zakład­ki odnaj­du­ję w wier­szu „Żela­zo”: „daję ci żela­zo, żeby prze­pro­wa­dzić cię z góry na dół, od sło­wa do sło­wa, bar­dzo wąską ścież­ką, gdy­bym się potknę­ła i powie­dzia­ła ogień, w oka­mgnie­niu wyle­cia­ła­bym w powie­trze, muszę więc trzy­mać się ścież­ki, żela­znej siły tych prze­żyć”. Jakie jest „ty” tego i innych wier­szy? Mam wra­że­nie, że poja­wia się ono na wie­lu czę­sto­tli­wo­ściach. Cza­sa­mi przy­bie­ra for­mę nostal­gicz­ne­go, „pro­ste­go” wyobra­że­nia, jak w zdu­mie­wa­ją­cej minia­tu­rze „Moja dziew­czy­na jest jak kry­mi­nał” („dora­stam do kota w czar­nym fute­ra­le / dora­stam do kota w mięk­kim obi­ciu”) czy pro­zie „Przy­sta­nek afry­ka” („dziś była cie­pła noc kie­dy do niej przy­szłam”). Czę­ściej zja­wia się w fan­ta­stycz­nej sce­ne­rii, gdzie, zda­wa­ło­by się, uczu­cia chcą eks­plo­do­wać, ale nie mogą, wywo­łu­jąc tym samym implo­zję języ­ka, któ­ry ule­ga spra­so­wa­niu i wresz­cie pęka. W takich oko­licz­no­ściach poja­wia się nie­ocze­ki­wa­nie moment spo­tka­nia – nie do koń­ca rze­czy­wi­ste­go, ale jed­nak: „bie­gnę teraz w tych strzę­pach na skró­ty, żeby jak naj­szyb­ciej do cie­bie dotrzeć, wybiec ci naprze­ciw, z roz­pę­du wpaść na cie­bie”.

Waż­ny wyda­je mi się impuls poru­sza­nia się pod prąd języ­ka. W wier­szu „W obo­rze”, być może jed­nym z klu­czo­wych tek­stów książ­ki, Mira­hi­na rzu­ca nagle: „mię­dzy nami nie ma żad­nej meta­fo­ry”. Takie chwi­le są u poet­ki rzad­kie, ale to o niczym nie świad­czy: są, pozo­sta­ją w pamię­ci wier­sza i czy­tel­ni­ka.

***

Moż­na zna­leźć w tym tomie tek­sty bar­dziej i mniej prze­ko­nu­ją­ce, ale nie ule­ga dla mnie wąt­pli­wo­ści, że mamy do czy­nie­nia z ory­gi­nal­ną, wyra­zi­stą, a przy tym moc­no nie­prze­wi­dy­wal­ną pro­po­zy­cją. Te wier­sze chce się czy­tać, bo każ­da linij­ka przy­no­si coś nowe­go, a kolej­ne obra­zy, choć nakła­da­ją się na sie­bie, two­rząc mister­ne wypię­trze­nia i dając złu­dze­nie masyw­nej cało­ści, pozo­sta­ją w pamię­ci jako ode­rwa­ne figu­ry sza­lo­ne­go tań­ca, do któ­re­go wyko­na­nia zdol­na jest (jak sądzi­my) tyl­ko ta poet­ka.