Absurdystan, pięć minut później

Dzwo­ny Ein­ste­ina. Opo­wie­ści z Absur­dy­sta­nu to powieść, a w zasa­dzie powiast­ka, węgier­skie­go pisa­rza Lajo­sa Gren­de­la. Jej akcja roz­gry­wa się w Cze­cho­sło­wa­cji, w schył­ko­wej fazie komu­ni­zmu. Upa­dek komu­ni­zmu to punkt wyj­ścia wie­lu powie­ści, repor­ta­ży czy roz­praw. Się­ga­jąc po tego typu publi­ka­cje czy­tel­nik czę­sto otrzy­mu­je w pakie­cie obszer­ny rys histo­rycz­ny, któ­ry w zało­że­niu ma pomóc w odbio­rze dzie­ła, a w prak­ty­ce potra­fi sku­tecz­nie znie­chę­cić do dal­szej lek­tu­ry. U Gren­de­la tego nie ma. Pisarz pozo­sta­wił wyda­rze­nia histo­rycz­ne nie­ja­ko z boku, wyko­rzy­stu­jąc je jedy­nie jako tło i przy­czy­nek do roz­wa­żań o rewo­lu­cji. Infor­ma­cję o miej­scu akcji poda­ję zatem dla porząd­ku, jed­nak nie ma ono więk­sze­go zna­cze­nia, co nada­je powie­ści uni­wer­sal­ne­go cha­rak­te­ru.

Podob­nie rzecz ma się z głów­nym boha­te­rem książ­ki, któ­rym jest Fran­ci­szek Rzeź­nik. Jest typo­wym przed­sta­wi­cie­lem swo­je­go poko­le­nia, wtło­czo­nym w sys­tem i, do cza­su, powie­la­ją­cym pew­ne sche­ma­ty. Fra­nek podzie­lił­by pew­nie los wie­lu swo­ich rówie­śni­ków, ale pew­ne­go dnia wypa­lił, że w przy­szło­ści chciał­by zostać Leni­nem. Ta odważ­na dekla­ra­cja wyszła z ust ucznia, ale zasu­ge­ro­wa­ło ją „nie­do­ści­gnio­ne Ja” boha­te­ra, dziw­ny twór od tego momen­tu towa­rzy­szą­cy Fran­ko­wi, przy­po­mi­na­ją­cy wewnętrz­ny głos, któ­ry z cza­sem zaczął się jawić jako Ein­ste­in. „Nie­do­ści­gnio­ne Ja” chcia­ło być recep­tą na trud­ne chwi­le. Tych w życiu Fran­ka było cał­kiem spo­ro, gdyż miał on talent do pako­wa­nia się w kło­po­tli­we sytu­acje. Żeby jed­nak nie było tak ponu­ro, miał też boha­ter tro­chę szczę­ścia. Dzię­ki temu zdo­łał się jakoś usta­wić. Ponie­waż jed­nak los bywa prze­wrot­ny, a nic nie trwa wiecz­nie, Fran­ci­szek, alias Piotr Car, co i rusz popeł­niał błę­dy, z któ­rych musiał się tłu­ma­czyć.

Pery­pe­tie Fran­ka to nie jedy­ny wątek tej krót­kiej powiast­ki. Przez pry­zmat jego losów Gren­del poru­sza wspo­mnia­ną powy­żej kwe­stię rewo­lu­cji. Autor dobit­nie poka­zu­je, że to tyl­ko szum­ne hasło. Ozna­cza jedy­nie, że kil­ka osób poza­mie­nia się miej­sca­mi, a róż­ne sta­no­wi­ska i urzę­dy otrzy­ma­ją nowe, bar­dziej postę­po­we nazwy, tak jak to było w przy­pad­ku upad­ku komu­ni­zmu Rewo­lu­cja to zatem ułu­da. Z pozo­ru zmie­nia się wszyst­ko, w prak­ty­ce pra­wie nic. Bez wzglę­du jed­nak na to, kto i w ramach jakie­go sys­te­mu rzą­dzi, trze­ba opo­wie­dzieć się po któ­rejś ze stron. Albo jesz­cze lepiej: prze­ciw­ko, a wte­dy pola­ry­za­cja my vs oni nigdy nie prze­sta­nie mieć racji bytu. I nie­waż­ne kim jeste­śmy „my”, a kim są „oni”. Waż­ne, żeby w klu­czo­wych momen­tach trzy­mać ze zwy­cięz­ca­mi. Wyda­je się, że od tego cią­głe­go wybie­ra­nia nie ma uciecz­ki, ot takie życie. Gren­del ma jed­nak recep­tę dla tych, któ­rym cią­głe doko­ny­wa­nie wybo­rów i „zmia­ny” są nie w smak: trzy­mać z waria­ta­mi. Albo za waria­ta ucho­dzić, wte­dy jest się naj­mniej podej­rza­nym.

Jak na pisa­rza, autor jest bar­dzo oszczęd­ny w sło­wach. Powieść nie jest dłu­ga, jest za to bar­dzo skon­den­so­wa­na. Dzię­ki temu Gren­del na nie­speł­na 125 stro­nach zawarł prze­kaz, któ­ry nie­jed­ne­mu zajął­by pew­nie kil­ka tomów. Pomi­mo nie­wiel­kiej obję­to­ści, po prze­czy­ta­niu nie czuć nie­do­sy­tu. Utwór jest peł­ny, spój­ny i nie­prze­ga­da­ny.

Do tego pisarz bar­dzo zręcz­nie posłu­gu­je się iro­nią. Lek­tu­ra wywo­łu­je uśmiech. Reflek­sja, że tak napraw­dę nie ma się z cze­go śmiać, przy­cho­dzi póź­niej. Ale przy­cho­dzi i to świad­czy o sile prze­ka­zu Gren­de­la.

*Tekst uka­zał się pier­wot­nie na stro­nie www.wywrota.pl. Dzię­ku­je­my redak­cji i autor­ce za zgo­dę na prze­druk.