Amerykanie według Sommera

Opu­bli­ko­wa­na wła­śnie przez Pio­tra Som­me­ra autor­ska anto­lo­gia poetów ame­ry­kań­skich to wyda­rze­nie dużej ran­gi. Nie jest to jedy­nie dru­gie wyda­nie książ­ki z 1996 roku (przy­po­mnę, że pierw­sze wyda­nie nosi­ło tytuł Arty­ku­ły pocho­dze­nia zagra­nicz­ne­go i uka­za­ło się w gdań­skim wydaw­nic­twie Mara­but). Nowa edy­cja zawie­ra co praw­da wszyst­kie prze­kła­dy zna­ne z poprzed­nie­go zbio­ru, ale to jedy­ne podo­bień­stwo. Zmie­ni­ła się bowiem – i posze­rzy­ła – lista auto­rów tłu­ma­czo­nych przez Som­me­ra. W książ­ce z 1996 roku Pan Piotr przed­sta­wił nam poetów w kolej­no­ści chro­no­lo­gicz­nej, wedle dat uro­dze­nia. Tom otwie­rał więc e.e. cum­mings, po któ­rym do gło­su docho­dzi­li John Ber­ry­man, Robert Lowell, Frank O’Ha­ra, John Ash­be­ry, Allen Gins­berg i Char­les Rezni­koff. W obec­nym, dru­gim wyda­niu kolej­ność jest podob­na, ale jed­nak nie taka sama – pierw­szym zapre­zen­to­wa­nym poetą jest Rezni­koff, któ­ry w ostat­nich latach był obiek­tem szcze­gól­nej tro­ski i aten­cji Som­me­ra. Poja­wia­ją się też nazwi­ska nowe: John Cage, Ken­neth Koch i August Kle­in­zah­ler. Znik­nę­ły noty o poszcze­gól­nych auto­rach, poja­wił się za to zna­ko­mi­ty szkic będą­cy pod­su­mo­wa­niem Som­me­ro­wej przy­go­dy z poezją ame­ry­kań­ską.

Waż­ne ostrze­że­nie: anto­lo­gia Som­me­ra nie rości sobie pra­wa ani do wyłącz­no­ści, ani tym bar­dziej do kry­tycz­ne­go obiek­ty­wi­zmu. Jej celem nie jest pre­zen­ta­cja naj­waż­niej­szych tek­stów i pro­jek­tów poetyc­kich powsta­łych w Sta­nach Zjed­no­czo­nych po dru­giej woj­nie świa­to­wej. Jest to zbiór w naj­lep­szym tego sło­wa autor­ski, subiek­tyw­ny, wyra­sta­ją­cy z fascy­na­cji poszcze­gól­ny­mi poeta­mi, a czę­sto i wier­sza­mi. To takie „zbie­ra­nie kwia­tów” – fra­za ta kry­je się w grec­kim sło­wie antho­lo­gia i bar­dzo dobrze odda­je cha­rak­ter Som­me­ro­we­go wybo­ru. Jest to bowiem wybór nie­zwy­kle sta­ran­ny, w dużym stop­niu oszczęd­ny i liczą­cy się z efek­tem koń­co­wym.

Książ­ka posia­da wła­sny rytm – dys­kret­ny, ale jed­nak wyczu­wal­ny. Jest to rytm poszcze­gól­nych tek­stów lite­rac­kich (piszę „tek­stów”, bo oprócz wier­szy mamy na przy­kład aneg­do­ty Joh­na Cage­’a i prze­za­baw­ne jed­no­ak­tów­ki Ken­ne­tha Kocha), ale i rytm zamiesz­czo­nych w książ­ce repro­duk­cji obra­zów Jane Fre­ili­cher, malar­ki z krę­gu szko­ły nowo­jor­skiej. W malar­skich minia­tu­rach Fre­ili­cher ude­rza nie­zwy­kły wprost zmysł rów­no­wa­gi pomię­dzy róż­ny­mi pla­na­mi, źró­dła­mi świa­tła i przed­sta­wio­ny­mi obiek­ta­mi. Dobrym tego przy­kła­dem jest zamiesz­czo­na na okład­ce repro­duk­cja obra­zu At Night („W nocy”, 1997). Inny obraz (My Cubism, „Mój kubizm”, 2004) stał się dla tłu­ma­cza punk­tem wyj­ścia do tek­stu zamiesz­czo­ne­go na koń­cu książ­ki (zaty­tu­ło­wa­ne­go „Z tej i z tam­tej stro­ny szy­by”), z któ­re­go wyno­to­wu­ję kil­ka zdań: „Wszyst­ko tu tro­chę umow­ne… tro­chę domyśl­ne… tro­chę nie­zo­bo­wią­zu­ją­ce… wszyst­ko poka­za­ne skró­tem… Sta­tus naj­bar­dziej pew­ny i kształt naj­bar­dziej pre­cy­zyj­ny mają tu rze­czy intym­ne, doty­kal­ne i zmy­sło­we. A sta­tus naj­pew­niej­szy posia­da czło­wiek, któ­re­go na obra­zie nie ma, ale któ­re­go obec­ność jawi się nam bez tru­du”. Trud­no o cel­niej­sze sło­wa opi­su­ją­ce cha­rak­ter tej anto­lo­gii.

Mam wra­że­nie, że przy­go­to­wu­jąc dru­gą edy­cję Som­mer nie­co grub­szą kre­ską pod­kre­ślił jako­ści nada­ją­ce książ­ce cha­rak­ter dzie­ła zamknię­te­go, jed­no­rod­ne­go. Bodaj naj­moc­niej obja­wia się to w licz­nych nawią­za­niach do powo­jen­ne­go malar­stwa ame­ry­kań­skie­go. Po kil­ku­krot­nej cało­ścio­wej lek­tu­rze tomu nie odstę­pu­je mnie poczu­cie, że O krok od nich to nie tyl­ko „prze­kła­dy z poetów ame­ry­kań­skich” – to rów­nież fascy­nu­ją­ca histo­ria prze­ło­żeń poezji i malar­stwa, obra­zów widzia­nych i opi­sy­wa­nych, pod­da­ją­cych się spoj­rze­niu i sta­wia­ją­cych opór. Wątek ten jest na przy­kład dys­kret­nie obec­ny w wier­szach Rezni­kof­fa, któ­re­go ide­ałem był obiek­tyw­ny zapis rze­czy­wi­sto­ści, któ­ry jed­nak (na szczę­ście dla nas) nie potra­fił poprze­stać na spoj­rze­niu i zapa­mię­ty­wał wszyst­kie obra­zy. O wiel­ko­ści Rezni­kof­fa świad­czy mię­dzy inny­mi umie­jęt­ność zdys­kon­to­wa­nia napię­cia powsta­ją­ce­go na sty­kach spoj­rze­nia i pamię­ci. Fascy­na­cja obra­zem zde­rza się z sil­nie odczu­wa­ną powin­no­ścią pozo­sta­wie­nia świa­dec­twa.

Związ­ków malar­stwa z poezją naj­ła­twiej dopa­trzy­my się w poezji O’Ha­ry i Ash­be­ry­’e­go. U O’Ha­ry jest to fascy­na­cja poszcze­gól­ny­mi obra­za­mi i twór­ca­mi, a tak­że pierw­szym impul­sem pcha­ją­cym mala­rza do nama­lo­wa­nia obra­zu (dobrym przy­kła­dem jest wiersz „Dla­cze­go nie jestem mala­rzem”). Z kolei Ash­be­ry­’e­go inte­re­su­je moment per­cep­cji i pro­ble­ma­ty­za­cja poja­wia­ją­ca się na sty­ku obra­zu i sło­wa. W klu­czo­wym wier­szu „Auto­por­tret w wypu­kłym wier­szu” (po raz pierw­szy otrzy­mu­je­my prze­kład cało­ści) ame­ry­kań­ski poeta pro­po­nu­je serię medy­ta­cji nad taki­mi kwe­stia­mi jak praw­da malar­stwa, refe­ren­cyj­ny wymiar lite­ra­tu­ry, cha­rak­ter nasze­go pozna­nia czy sta­tus rze­czy­wi­sto­ści pod­da­nej reto­rycz­nym zabie­gom arty­sty. I pisze choć­by tak: „Sło­wa to tyl­ko spekulacja…/ Szu­ka­ją, lecz nie potra­fią zna­leźć zna­cze­nia muzyki…/ Chcia­ło­by się wysu­nąć rękę/ Poza kulę, ale jej kształt/ I to, co ją uno­si, nie pozwa­la”. Nie spo­sób zresz­tą stre­ścić tego poema­tu, któ­ry jest nie tyle eks­po­zy­cją wybra­nych moty­wów, co insta­la­cją pro­gra­mu, któ­ry ma dopie­ro umoż­li­wić arty­ku­la­cję zna­czeń – poemat każ­do­ra­zo­wo przy­go­to­wu­je sce­nę lek­tu­ry, któ­ra może podą­żać w róż­nych kie­run­kach.

Piotr Som­mer inte­re­su­ją­co oma­wia ten wątek w posło­wiu: „Nie­któ­rzy poeci ame­ry­kań­scy patrzą na swo­ją prze­strzeń, miej­ską lub poza­wiej­ską, podob­nie jak mala­rza: z bli­ska i jed­no­cze­śnie z pew­nej odle­gło­ści – z jed­nej i z dru­giej stro­ny szy­by, od zewnątrz i jak­by od środ­ka. Przy czym skrót zewnętrz­no­ści i wewnętrz­no­ści łączy w sobie zarów­no per­spek­ty­wę kogoś, kto patrzy, medy­tu­ją­ce ja (a medy­ta­cja jest w tych wier­szach dość oczy­wi­stym kształ­tem obser­wa­cji), jak i sam gest języ­ka, styl albo meto­dę”. W zda­niach tych kry­je się, jak sądzę, jed­no z kry­te­riów przy­świe­ca­ją­cych tłu­ma­czo­wi w dobo­rze poetów i pra­cy nad poszcze­gól­ny­mi wier­sza­mi. U nie­któ­rych poetów (na przy­kład u Ash­be­ry­’e­go) akcent będzie padał na „medy­tu­ją­ce ja”, u innych (na przy­kład u e.e. cum­ming­sa) – na „gest języ­ka”; jesz­cze u innych (na przy­kład u Kocha) zaak­cen­to­wa­ne będzie napię­cie mię­dzy poetą i czy­tel­ni­kiem. Wszyst­ki­mi przy­pad­ka­mi rzą­dzi jed­nak zasa­da „nie­oczy­wi­sto­ści” – wiersz musi się dopie­ro stać sank­cją swo­je­go ist­nie­nia, a spo­sób ist­nie­nia dzie­ła przy­po­mi­na raczej waria­cje na temat niż sam temat.

O trans­la­tor­skim rze­mio­śle mówić nie wypa­da, bo mamy do czy­nie­nia z praw­dzi­wym mistrzo­stwem, tak na pozio­mie odczy­ta­nia, jak na pozio­mie języ­ko­wej ekwi­wa­len­cji. Być może war­to tyl­ko zwró­cić uwa­gę na fakt, że nie bacząc na entu­zja­stycz­ne oce­ny ist­nie­ją­cych prze­kła­dów Som­mer sta­le nad nimi pra­cu­je, pro­po­nu­jąc coraz to nowe roz­wią­za­nia i komen­tu­jąc wła­sną pra­cę trans­la­tor­ską w zna­ko­mi­tych szki­cach; uwa­gę zwra­ca choć­by ten poświę­co­ny tłu­ma­cze­niu Rezni­kof­fa, zamiesz­czo­ny w Arty­ku­łach pocho­dze­nia zagra­nicz­ne­go. Som­mer jest uni­kal­nym przy­kła­dem tłu­ma­cza wiecz­nie nie­za­do­wo­lo­ne­go, ujmu­ją­ce­go swo­ją pra­cę w kate­go­riach nie­le­d­wie etycz­nych. Bo cho­dzi nie tyl­ko o prze­kład – cho­dzi rów­nież o to, aby odświe­żać i posze­rzać ist­nie­ją­ce reje­stry języ­ka pol­skie­go, zwięk­szać pojem­ność pol­sz­czy­zny w takim stop­niu, by odda­ła spra­wie­dli­wość ory­gi­na­łom. I tak się wła­śnie dzie­je – prze­kła­dy czy­ta się nie tyl­ko jak dobrą pol­ską poezję, ale rów­nież jak poezję wyty­cza­ją­cą pol­sz­czyź­nie nowe szla­ki: myślo­we, kul­tu­ro­we, ale przede wszyst­kim języ­ko­we. Wia­do­mo zresz­tą, że pol­ska recep­cja Ame­ry­ka­nów – doko­nu­ją­ca się w dużej mie­rze za spra­wą prze­kła­dów Som­me­ra – mia­ła i ma ści­sły zwią­zek z roz­wo­jem mło­dej pol­skiej poezji. A Som­me­ro­we nie­za­do­wo­le­nie odnaj­du­je odbi­cie w nie­za­do­wo­le­niu znacz­nej czę­ści mło­dych pol­skich poetów poszu­ku­ją­cych nowe­go idio­mu poetyc­kie­go.

O krok od nich to anto­lo­gia, któ­ra pozo­sta­nie z nami na bar­dzo dłu­go. Nie da się jej prze­czy­tać za jed­nym zama­chem, od deski do deski. To raczej pro­po­zy­cja na dłuż­szą metę; zbiór, z któ­rym przyj­dzie nam się oswa­jać stop­nio­wo, i w któ­rym będzie­my odnaj­dy­wać kolej­ne pereł­ki, jak­by­śmy czy­ta­li książ­kę po raz pierw­szy.