Antropoeta

Tum zna­czy dom?
dzien­nik psa łań­cu­cho­we­go

obsu­wa się twarz, obsu­wa mi.

edy­tu­ję kart­kę. cień dłu­go­pi­su
pisze dłu­go­pi­sem, jak­by to była
inwo­ka­cja do dnia znacz­nych prze­su­nięć

na bia­łym polu sza­rze­ją­cym gdzie­nie­gdzie
przez trzy­dnio­we opa­dy śnie­gu.
mam skan­sen pod kon­tro­lą.

zabrną­łem do kolan prze­ciw kole­gia­cie,
któ­ra sro­ży się w kra­jo­braz z roga­mi
dwóch wież, jak Boru­ta z bagien, cho­ciaż

jest tyl­ko nawą meto­ni­mii. oczkiem topo­gra­fii.
i poja­wił się cze­rep bez jeźdź­ca
księ­życ w ramie­niu wia­tra­ka.

odkry­wasz, że dia­lek­ty­ka
to ruch obro­to­wy prze­ciw powie­trzu,
ale zgod­nie z wia­trem, i krę­ci się

syn­te­za, jak­by­śmy tań­co­wa­li z mitem.
niby w zespo­le, lecz każ­dy za sobą.
i już byłem bli­sko wła­snej sygna­tu­ry,

mar­z­łem w oplu opo­dal Łęczy­cy, jadąc
do cie­bie, zapi­su­jąc księ­życ w polu pro­to­ko­łu.
w czter­dzie­stu uję­ciach wid­ma zagro­dy.

jak­bym to ja był pisa­ny,
pisząc ten wiersz,
niby gotów do miesz­ka­nia

w odwzo­ro­wa­nym śnie.

Raj­cu­ją mnie kore­spon­den­cje, któ­re two­rzą swo­isty trój­kąt zna­czeń mię­dzy: antro­po­lo­gią i poezją, kon­kre­tem i kon­tek­stem, wier­szem i tomi­kiem. Stąd pod­ty­tuł Jarz­ma, zawie­ra­ją­cy wszyst­kie punk­ty stycz­ne tych kore­spon­den­cji: Zapi­ski z badań na pogra­ni­czu poezji – jak­byś miał/a do czy­nie­nia z dzien­ni­kiem etno­gra­fa zapi­sa­nym w for­mie wier­szy.

I tu spra­wa się kom­pli­ku­je, ponie­waż musi­my wziąć pod uwa­gę samo­świa­do­mość w posta­ci zdwo­jo­nej. Antro­po­log i poeta wie­dzą w dwój­na­sób (przy­wo­łu­jąc Rim­bau­da), że autor­skie „ja” to ktoś inny/Inny w doświad­cze­niu zarów­no tek­stu, jak i rze­czy­wi­sto­ści. Antro­po­log jest Innym dla bada­nej kul­tu­ry – czy­li Innym Inne­go w cało­kształ­cie prak­tyk kul­tu­ro­wych – a tak­że Innym dla same­go sie­bie w lustrze obcej kul­tu­ry, któ­rą sta­ra się zro­zu­mieć. Poeta wyła­nia się w wier­szu jako Inny wobec same­go sie­bie i jako Inny w roz­rze­dzo­nej spo­łecz­no­ści prak­ty­ku­ją­cych poezję. Poeta jest Innym świa­tem dla czy­tel­ni­ka. I tu poja­wia się pyta­nie ska­za­ne na męt­ne odpo­wie­dzi, bo kie­dy antro­po­log i poeta w jed­nej oso­bie prze­glą­da­ją się w lustrze świa­ta i tek­stu, wyła­nia się jesz­cze ktoś INNY. Hybry­da.

Ale czym jest „pogra­ni­cze poezji”. Dla mnie, w odnie­sie­niu do Jarz­ma to mię­dzys­fe­ra tek­stu poetyc­kie­go i antro­po­lo­gicz­ne­go. Rze­czy­wi­stość jawi się jako pogra­ni­cze poezji, jeśli opo­wia­da­my ją jak­by „z uko­sa”, języ­kiem spo­za prze­cięt­ne­go nor­mal­ne­go try­bu komu­ni­ka­cji języ­ko­wej, na mar­gi­ne­sach nauko­we­go dys­kur­su, uży­wa­jąc środ­ków poetyc­kich do antro­po­lo­gicz­ne­go opi­su. Dla­te­go w pod­ty­tu­le każ­de­go wier­sza naj­czę­ściej uży­wam sło­wa „fisz­ka”, któ­re deno­tu­je for­mę etno­gra­ficz­nej notat­ki, zapi­sku, stro­ny dzien­ni­ka. Przy­cho­dzi tu na myśl tak­że fisz­ka biblio­tecz­na. Fisz­ka jako pro­to-gatu­nek tek­stu nauko­we­go i lite­rac­kie­go?

Moż­na iść w tę stro­nę, ale jeste­śmy na obie­cu­ją­cej ścież­ce, któ­rą ktoś już wędro­wał. Ktoś, kto odszedł z tego świa­ta, i kogo przy­po­mnia­łem sobie nie­daw­no, kie­dy Jarz­mo prze­cho­dzi­ło osta­tecz­ną trans­mu­ta­cję. To Michel Leiris, antro­po­log (etno­graf i muze­al­nik), pisarz i poeta nie­co wyob­co­wa­ny z kla­nu fran­cu­skich sur­re­ali­stów. Ponad dzie­sięć lat temu prze­czy­ta­łem jego Lustro tau­ro­ma­chii, pre­pa­ro­wa­łem notat­ki do wła­sne­go tek­stu o nauko­wych aspi­ra­cjach odda­jąc się lek­tu­rze ese­jów Jame­sa Clif­for­da ana­li­zu­ją­ce­go feno­men sur­re­ali­zmu etno­gra­ficz­ne­go, mię­dzy inny­mi w tek­stach Leiris – uczest­ni­ka słyn­nej fran­cu­skiej wypra­wy badaw­czej do Afry­ki Pół­noc­nej pod wodzą Mar­ce­la Griaule’a. Te bada­nia tere­no­we, zre­ali­zo­wa­ne w latach trzy­dzie­stych, dostar­czy­ły antro­po­lo­gom ogrom­ną wie­dzę o afry­kań­skich kul­tu­rach, jak i pozwo­li­ły zgro­ma­dzić kolek­cję arte­fak­tów współ­two­rzą­cych następ­nie eks­po­zy­cję pary­skie­go Muzeum Czło­wie­ka. Leiris był jego pra­cow­ni­kiem, ale wcze­śniej pro­wa­dził dzien­nik wypra­wy, któ­ry prze­ro­dził się w dzie­ło o nie­sta­bil­nym tytu­le Wid­mo­wa Afry­ka. Tomasz Szer­szeń okre­ślił „nie­uchwyt­ność” tego tek­stu w nastę­pu­ją­cy spo­sób (T. Szer­szeń, Podróż­ni­cy bez mapy i pasz­por­tu, s. 153 – 154.): „To dzie­ło nie­moż­li­we – jed­no­cze­śnie dzien­nik-sen­nik, notat­nik etno­gra­ficz­ny, trak­tat anty­ko­lo­nial­ny, powieść podróż­ni­cza, rodzaj spi­sa­ne­go sean­su psy­cho­te­ra­peu­tycz­ne­go, sur­re­ali­zu­ją­ca pro­za, wresz­cie auto­bio­gra­fia – któ­re chce być tym wszyst­kim naraz, a jed­no­cze­śnie samo się pod­wa­ża, dema­sku­je, pod­da­je roz­bio­ro­wi. […]Wid­mo­wa Afry­ka­jest tak­że rady­kal­nym przy­kła­dem dekon­struk­cji para­dyg­ma­tów etnografii/antropologii i lite­ra­tu­ry, książ­ką, któ­ra po raz pierw­szy na taką ska­lę wpro­wa­dza antro­po­lo­ga, jako boha­te­ra lite­rac­kie­go, któ­ra mówi w jego imie­niu.”

Obie­cu­ją­ca ścież­ka. Ale idąc po roz­my­tych śla­dach Leiris, Jarz­mo jako bar­dzo auto­bio­gra­ficz­ny tom wier­szy pozo­sta­wia wła­sny trop, for­mal­nie bar­dziej poetyc­ki, i doko­nu­je połą­cze­nia prak­ty­ki poetyc­kiej i antro­po­lo­gicz­nej w amal­ga­mat pier­wiast­ków i sub­stan­cji o odmien­nych pro­por­cjach. Doświad­cze­nie antro­po­lo­gicz­ne i poezja two­rzą tu stop, któ­re­go recep­tu­rę dyk­tu­je auto­no­mia losu kształ­to­wa­ne­go w innych warun­kach histo­rycz­nych, egzy­sten­cjal­nych i twór­czych. I tyle, jeśli cho­dzi kon­tekst, a teraz kon­kret: rela­cja „ja” – Inny. oma­wia­nym wier­szu.

Kil­ka lat temu, jako kura­tor zespo­łu etno­gra­ficz­ne­go Muzeum Arche­olo­gicz­ne­go i Etno­gra­ficz­ne­go w Łodzi, byłem odpo­wie­dzial­ny za wypo­sa­że­nie w zabyt­ki nowo powsta­łe­go skan­se­nu – nie­wiel­kiej Łęczyc­kiej Zagro­dy Chłop­skiej w Tumie pod Łęczy­cą – oraz stwo­rze­nie pro­gra­mu wysta­wien­ni­cze­go i kul­tu­ral­ne­go tej filii. Podob­nie jak Leiris wypra­wia­łem się w teren, żeby w obsza­rze powia­tu o naj­lep­szych gle­bach w Pol­sce i wyso­ko zin­du­stria­li­zo­wa­nym rol­nic­twie odna­leźć zabyt­ki i arte­fak­ty, któ­re świad­czy­ły­by o kul­tu­rze mate­rial­nej daw­nej łęczyc­kiej wsi. Te bada­nia w nie­wiel­kiej ska­li tere­nu, w spo­łecz­no­ści ope­ru­ją­cej tym samym języ­kiem co badacz, tak­że ofe­ro­wa­ły doświad­cze­nie pew­ne­go rodza­ju inno­ści. Uda­ło się pozy­skać zabyt­ki z okre­su mię­dzy­woj­nia, ale też w trak­cie tych eska­pad, pene­tro­wa­nia opusz­czo­nych domostw, grze­ba­nia po stry­chach zamiesz­ka­łych jesz­cze sta­rych cha­łup, tar­go­wa­nia się z rol­ni­ka­mi, poja­wił się świet­ny mate­riał etno­gra­ficz­ny doty­czą­cy cza­row­nic­twa (pisze o tym w „Arte­riach” 2016 nr 24 pod­ha­słem Złud­ne). Zapi­sa­ne histo­rie o cza­row­ni­cach rzu­ca­ją­cych uro­ki, odczy­nia­ją­cych je owcza­rzach, magicz­nych zabie­gach i prak­ty­kach słu­żą­cych kana­li­zo­wa­niu kon­flik­tów mię­dzy­ludz­kich na wsi – naj­czę­ściej na tle eko­no­micz­nym – zawie­ra­ły podob­ne w struk­tu­rze tre­ści, któ­re Leiris pozy­skał w Etio­pii bada­jąc mię­dzy inny­mi kul­ty opę­ta­nia. Two­rząc pro­gram Łęczyc­kiej Zagro­dy Chłop­skiej, pra­cu­jąc z miej­sco­wy­mi Koła­mi Gospo­dyń Wiej­skich, muzy­kan­ta­mi i arty­sta­mi ludo­wy­mi, odtwa­rza­łem wraz zespo­łem etno­gra­fów jakąś wizję quasi tra­dy­cyj­nej kul­tu­ry, któ­ra oczy­wi­ście już nie ist­nie­je w swo­jej ludo­wej for­mie. Skan­sen jest fan­to­mem.

Powyż­szy wiersz był naj­pierw notat­ką zapi­sa­ną w kalen­da­rzu, któ­ra powsta­ła w stycz­niu, chy­ba 2014 r., pod­czas okre­so­wej kon­tro­li pra­cy skan­se­nu i jego funk­cjo­no­wa­nia pod­czas zimo­wych mie­się­cy. Zago­ści­łem na nie­dłu­gi czas u miej­sco­we­go karcz­ma­rza, życz­li­we­go dla skan­se­nu sąsia­da o dłu­gach­nych szla­chec­kich wąsach. Noc była jasna, księ­życ w peł­ni, kop­ny śnieg pochła­niał moc­ne żół­ta­we świa­tło. Wzią­łem apa­rat i posze­dłem do skan­se­nu strze­lić parę fotek na stro­nę muzeum. Księ­życ świe­cił w „ramie­niu wia­tra­ka”, brną­łem po kola­na tuż za zagro­dą, by sfo­to­gra­fo­wać Tum­ski noc­ny pej­zaż. W odda­li romań­ska kole­gia­ta strze­gła łąk i śród­pol­nych zadrze­wień. To był spa­cer pełen dość waż­nych prze­my­śleń na temat mojej pra­cy w insty­tu­cji i coraz trud­niej­szych dzia­łań z zespo­łem. Spo­rzą­dzi­łem pro­to­kół z kon­tro­li skan­se­nu. W małym notat­ni­ku zapi­sa­łem parę fraz, któ­re po roku uło­ży­ły się w wiersz.

Zer­k­nij­my na jego pierw­sze fra­zy: „Inny” odsła­nia się, gdy „obsu­wa się twarz”. Poza nią mie­ści się nie­roz­po­zna­ne obli­cze. Wiersz jest cie­niem praw­dzi­wych wyda­rzeń w tere­nie, dla­te­go pisze go „cień dłu­go­pi­su”, a ten poetyc­ki gest wska­zu­je na real­ną sytu­ację powsta­wa­nia notat­ki. „Inwo­ka­cja” przy­wo­łu­je moment odwie­dzin skan­se­nu. Brnię­cie w śnie­gu po kola­na suge­ru­je prze­kor­ny sto­su­nek do śre­dnio­wiecz­nej świą­ty­ni, jako archi­tek­to­nicz­nej prze­strze­ni sacrum. Kole­gia­ta z wie­ża­mi przy­po­mi­na roga­ty łeb Boru­ty. Legen­dy o tym ambi­wa­lent­nym, cza­sem bar­dzo pomoc­nym dia­ble, sta­no­wią jądro opo­wie­ści demo­nicz­nych skła­da­ją­cych się na miej­sco­wy folk­lor. Kole­gia­ta jest czę­ścią cało­ści lokal­ne­go mikro­ko­smo­su, sta­no­wi „nawę meto­ni­mii”, bo jest naj­star­szym zabyt­kiem odsy­ła­ją­cym nas do lokal­ne­go mitycz­ne­go arche. Księ­życ w peł­ni to gło­wa bez jeźdź­ca, któ­ra w ramie­niu wia­tra­ka – wers jest ekfra­zą foto­gra­fii, któ­rą wyko­na­łem tam­tej nocy – pro­wa­dzi do obra­zu mły­na wietrz­ne­go jako koło­wro­tu mitu i zara­zem moż­li­wej figu­ry dia­lek­tycz­nej ope­ra­cji, któ­ra może słu­żyć nauko­wej ana­li­zie, choć­by w wer­sji jed­ne­go z moich mistrzów – Wal­te­ra Ben­ja­mi­na. Fra­za kono­tu­ją­ca zespół etno­gra­fów pro­wa­dzi mnie do wła­snej sygna­tu­ry i jej chwiej­ne­go sta­tu­su pro­jek­to­wa­ne­go przez filo­zo­fię śmier­ci auto­ra. Ale te kil­ka zwro­tek eks­po­nu­je tyle kon­kre­tów, że pra­ca inter­pre­ta­cji nie wyklu­cza jego „zmar­twych­wsta­nia” pod imie­niem i nazwi­skiem w for­mie doku­men­tu­ją­cej pobyt w tere­nie. Czter­dzie­ści ujęć wid­ma zagro­dy to swo­ista kwa­ran­tan­na dla „ja”, a zara­zem per­spek­ty­wicz­na nad­świa­do­mość pro­wa­dzą­ca do kon­sta­ta­cji, że w skan­sen wpi­sa­na jest wid­mo­wość dzie­jów. Jeśli „skan” to efekt odwzo­ro­wa­nia doku­men­tu czy obra­zu, to skan­sen jest odwzo­ro­wa­nym „snem” o prze­szło­ści, któ­ra już nie ist­nie­je. „To było”, histo­ria to zaświa­ty. Sygna­tu­ra auto­ra jest tak samo wid­mo­wa: odau­tor­skie „ja” prze­cho­dzi w „ty” mię­dzy „zabrną­łem” a „odkry­wasz”. Antro­po­eta mie­rzy się z wła­sną Inno­ścią. Do kogo wra­ca pod­miot lirycz­ny „mar­z­nąc w oplu”? Do kobie­ty, muzy, a może do jed­nej z wła­snych posta­ci sta­no­wią­cych ple­ja­dę wid­mo­wej nad/świadomości.

Wiersz pisze więc kogoś, kogo do koń­ca tu nie roz­po­zna­my, cho­ciaż wyszedł z domu i poje­chał w dele­ga­cję, by spo­rzą­dzić pro­to­kół. Czy wiersz pisze wer­sję antro­po­lo­gii same­go sie­bie – prak­ty­ki tak bli­skiej Miche­lo­wi Leiris? Coś jest na rze­czy, ale jak­by pro­jek­tu­je wła­sny „skan­sen”, w któ­rym jed­no z „ja” wyda­je się wędro­wać śla­dem wybit­ne­go fran­cu­skie­go pisa­rza, gdy ów trop wcho­dzi w nie­za­pla­no­wa­ny dia­log, krzy­żu­jąc się ze śla­dem etno­gra­ficz­nej eska­pa­dy w Tumie. Ale czy tak się spra­wy mają, to musisz sam/a roz­strzy­gnąć. Wska­zów­ką może tu być cytat z Wid­mo­wej Afry­ki, kil­ka zdań antro­po­ety o nie­wąt­pli­wie janu­so­wym obli­czu:

Socjo­log i psy­cho­log coraz bar­dziej zagęsz­cza­ją swo­je sie­ci poznaw­cze, nazna­cze­ni przez
o b i e k t y w n o ś ć, zawsze jed­nak będą zaj­mo­wać pozy­cję obser­wa­to­ra, któ­ra wią­że się z
s u b i e k t y w n o ś c i ą. […] Jedy­nym czło­wie­kiem mogą­cym sobie rościć pra­wo, by powie­dzieć, że rozu­mie życie w samej jego sub­stan­cji, jest poeta; znaj­du­je się on w samym ser­cu tego, co roz­gry­wa się mię­dzy dwo­ma pola­mi: obiek­tyw­ność – subiek­tyw­ność. Roz­dar­cie – to jego spo­sób, by je wyra­zić; roz­dar­cie, któ­rym się żywi i któ­re­go jest por­te-paro­le. Tym­cza­sem ist­nie­ją roz­ma­ite spo­so­by bycia poetą. (cyt. za: T. Szer­szeń, Podróż­ni­cy, s. 170.).

Tego same­go roz­dar­cia doświad­cza antro­po­log w swo­ich roz­ma­itych spo­so­bach bycia antro­po­lo­giem.