Antropologia rozczarowywania. Czterdzieści dziewięć notatek symultanicznych

0

Zero – bo zanim zacznę, wyja­śnię. Co do zasa­dy uwa­żam, że każ­de odpo­wie­dzial­ne (więc – ety­mo­lo­gicz­nie ponie­kąd – udzie­la­ją­ce odpo­wie­dzi) pisa­nie o lite­ra­tu­rze win­no być poprze­dzo­ne namy­słem. I wyda­je się to oczy­wi­ste, ale w prak­ty­ce oczy­wi­ste wca­le nie jest: zmo­rą dużej czę­ści naj­bar­dziej może wpły­wo­wej pol­skiej kry­ty­ki lite­rac­kiej wyda­je mi się wła­śnie bez-myśl­ność: pod­po­rząd­ko­wa­ne śro­do­wi­sku i ryn­ko­wi infor­mo­wa­nie zamiast inter­pre­to­wa­nia, powierz­chow­ność i bana­li­zu­ją­ca infan­tyl­ność, pisa­nie ani zanad­to pre­zen­ty­stycz­ne, ani prze­sad­nie idio­ma­tycz­ne, skut­kiem cze­go ana­li­zo­wa­ne książ­ki uśred­nia­ją się, tra­cą swo­ją osob­ność, sta­ją się sła­bo odróż­nial­ny­mi aktu­ali­za­cja­mi pew­nej bli­żej nie­spre­cy­zo­wa­nej uni­wer­sal­no­ści aktu pisa­nia. Z dru­giej jed­na­ko­woż stro­ny, mam wra­że­nie, że cier­pi­my ostat­nio na zalew kry­ty­ki lite­rac­kiej grze­szą­cej czymś prze­ciw­nym: teo­re­tycz­nym nad­mia­rem, któ­ry swo­istość kon­kret­ne­go dzie­ła roz­pra­sza doszczęt­nie w innych dys­kur­sach – eko­no­micz­nych, poli­tycz­nych, spo­łecz­nych, psy­cho­lo­gicz­nych, eman­cy­pa­cyj­nych…

Z całą pew­no­ścią każ­da nowa książ­ka Roma­na Hone­ta wyma­ga namy­słu i z rów­ną pew­no­ścią inten­syw­ność poety­ki tego auto­ra spra­wia, że trze­ba uwa­żać z roz­mie­nia­niem jej na inne, sil­ne a mod­ne języ­ki, bo wyjąt­ko­wo łatwo stać się tu ana­li­tycz­ną kary­ka­tu­rą. W odnie­sie­niu do dzie­ła Roma­na Hone­ta zda­rzy­ło mi się już porwać na coś, co wyma­ga­ło wła­śnie namy­słu – syn­te­ty­zu­ją­ce­go (choć żenu­ją­co odle­głe­go od wyczer­pa­nia), pró­bu­ją­ce­go nie tyl­ko zmie­rzyć się z kon­kret­ny­mi wier­sza­mi, ale też osa­dzić je w odpo­wied­nim kon­tek­ście teo­re­tycz­nym i histo­rycz­nym, by choć tro­chę zbli­żyć się do zro­zu­mie­nia feno­me­nal­no­ści zja­wi­ska, jakim jest wier­szo­pi­sar­stwo Hone­ta. Dziś będę pró­bo­wał cze­goś zupeł­nie inne­go – kry­tycz­no­li­te­rac­kie­go komen­to­wa­nia nowych wier­szy poety w jak naj­bliż­szym związ­ku z ich pierw­szym (i – o ile tyl­ko moż­na – jed­no­krot­nym), naj­bar­dziej nie­uprze­dzo­nym czy­ta­niem. Rezy­gnu­ję z nad­mia­ru sca­la­ją­ce­go i kon­tek­stu­ali­zu­ją­ce­go namy­słu, by unik­nąć ryzy­ka nie­po­trzeb­ne­go odda­le­nia się od samej książ­ki. Odda­ję się porząd­ko­wi sko­ja­rzeń, epi­fa­nii, wra­żeń, domy­słów, z któ­rych żaden nie wie, jaki będzie kolej­ny. Na mar­gi­ne­sach cichych psów zapi­su­ję symul­ta­nicz­nie swo­je wła­sne notat­ki, nicze­go wię­cej pro­szę się tu nie spo­dzie­wać.

Zanim więc posta­wię nie­uchron­nie nad­cho­dzą­cą po zerze jedyn­kę, otwie­ram – po raz pierw­szy – plik z nową książ­ką Roma­na Hone­ta i zaczy­nam czy­tać.

1

Czte­ry pierw­sze stro­ny – dwa tytu­ły, mot­to, obraz. Tytuł pierw­szy – to oczy­wi­ście imię książ­ki. Mot­to – z biblij­nej Księ­gi Danie­la, eks­po­nu­ją­ce kon­flikt mię­dzy słu­cha­niem i rozu­mie­niem sły­sza­ne­go. Daniel to jeden z tych sta­ro­te­sta­men­to­wych Widzą­cych, któ­ry koja­rzy mi się (ina­czej niż Iza­jasz i Jere­miasz, a podob­nie jak Eze­chiel) raczej z uka­zy­wa­niem pew­nej Tajem­ni­cy niż z jej eks­pli­ka­cją. Daniel zapi­su­je to, co zoba­czył, a co w spo­sób abso­lut­ny nie mie­ści się w porząd­ku rze­czy­wi­sto­ści, Iza­jasz to nie­stru­dzo­ny inter­pre­ta­tor tego, co zosta­ło mu obja­wio­ne – czy w takiej sytu­acji sta­wia się Honet? Kogoś, kto doświad­cza tego, co rady­kal­nie poza nim, ale na ile tyl­ko to moż­li­we rezy­gnu­je z poety­ki wnio­sko­wa­nia, z reto­ry­ki kon­klu­zji? Takie samo – muta­tis mutan­dis – pęk­nię­cie widzę też w tytu­le książ­ki i w załą­czo­nym do niej obra­zie (nie wiem, czy ma on osta­tecz­nie zna­leźć się w tym wła­śnie miej­scu, czy ozdo­bić okład­kę)… Pies – na pozio­mie sym­bo­licz­nym, i to takim naj­bar­dziej oczy­wi­stym – to wier­ność poświad­cza­na czuj­no­ścią, a psia czuj­ność znaj­du­je ujście w gło­sie: wyje pies prze­czu­wa­ją­cy zło, szcze­ka pies ostrze­ga­ją­cy przed nie­bez­pie­czeń­stwem. Cichy pies jest jakoś nie­po­ko­ją­cy – choć owszem, może być cichy dla­te­go, że spo­koj­ny (narzu­ca mi się taki pięk­ny obraz gdzieś z Edwar­da Sta­chu­ry, o marze­niu wędrow­ca, by jego noc­ne­mu wcho­dze­niu do wsi nie towa­rzy­szył sko­wyt i uja­da­nie zza pło­tów, ale koją­cy szmer wywo­ły­wa­ny przez wszyst­kie psy, któ­re wycho­dzą ze swych bud i zagród, by witać wędru­ją­ce­go łasze­niem się i liza­niem po rękach; i jest też prze­cież „cisza” rozu­mia­na jako ewan­ge­licz­na bez mała cno­ta „cicho­ści”, jako emo­cjo­nal­na łaska „wyci­sze­nia”), ale w obco­wa­niu z tym połą­cze­niem ciszy i psów coś się jed­nak nie zga­dza, coś się prze­su­wa w stro­nę nie­oczy­wi­sto­ści. No i obraz: albo to Bek­siń­ski (nie spraw­dzam, bo musiał­bym zer­k­nąć na koniec książ­ki, na stop­kę redak­cyj­ną, a to zni­we­czy­ło­by powzię­ty wobec cichych psów lek­tu­ro­wy zamiar), albo ktoś bar­dzo w Bek­siń­skim zadłu­żo­ny. W każ­dym razie dostrze­gam dokład­nie tę samą szcze­gól­ną wła­ści­wość, co na nie­mal wszyst­kich zna­nych mi dzie­łach mala­rza: zacie­ra­nie gra­nic mię­dzy tym, co ludz­kie, a tym, co z natu­ry i z maszy­ny – zacie­ra­nie tyleż nie­rze­czy­wi­ste, umow­ne, kosz­mar­nie oni­rycz­ne, co bru­tal­nie, hip­no­ty­zu­ją­co reali­stycz­ne, gdzie na każ­dym z tych łączeń/podziałów (Czło­wiek i Natu­ra, Natu­ra i Maszy­na, Maszy­na i Czło­wiek) roz­gry­wa się jakaś zamknię­ta w pod­pro­go­wo powol­nym ruchu wal­ka.

Prze­kra­cza­jąc wszyst­kie te wstęp­ne dyso­nan­se (mię­dzy ciszą a szcze­ka­niem i wyciem, mię­dzy sen­so­rycz­nym doświad­cza­niem a rozu­mie­niem, mię­dzy ludz­kim a przy­rod­ni­czo i maszy­no­wo nie­czło­wie­czym), wcho­dzę do wnę­trza książ­ki Roma­na Hone­ta. A czym jest ten kolej­ny tytuł (gwo­li ści­sło­ści: „bek­siń­ski” obraz nastę­pu­je dopie­ro po nim, więc może odno­si się on tyl­ko do nie­go), zapo­wia­da­ją­cy koły­sa­nie kró­la? Wyod­ręb­nia jakąś część tek­stów spo­śród innych? Suge­ru­je kon­wen­cję poema­tu? W obu przy­pad­kach – zmu­sza do per­cep­cji nad­cią­ga­ją­cych wier­szy w jakimś dodat­ko­wym porząd­ku.

2

Czy­li jed­nak bar­dziej cykl, nie poemat. Dwa pierw­sze wier­sze – „nikt w ope­rze” i „nikt na wyści­gach”. Iluż było tych okre­śla­ją­cych się przez zaprze­cze­nie boha­te­rów w dzie­jach lite­ra­tu­ry? Dwaj naj­bar­dziej emble­ma­tycz­ni: Odys w poema­cie Home­ra, tak wła­śnie przed­sta­wia­ją­cy się Poli­fe­mo­wi, i kapi­tan Nemo z pod­mor­skiej księ­gi Juliu­sza Verne’a (tak, oczy­wi­ście był jesz­cze choć­by nikt z przy­dom­kiem powo­ła­ny lata temu do życia w poezji Rad­ka Wiśniew­skie­go – tro­chę podob­nie do póź­niej­szych kre­owa­nych przez auto­ra inno­by­tów, takich jak Dziad z Kieł­czo­wa czy Zenon Kału­ża, przy­bie­ra­ją­cy róż­no­ra­kie maski, pró­bu­ją­cy róż­nych gło­sów, spo­glą­da­ją­cy pod innym kątem). Zarów­no mąż spod Troi, jak i hin­du­ski rebe­liant (ach, ta per­ma­nent­na, nie­ule­czal­na, fran­cu­ska anglo­fo­bia Verne’a!) porzu­ca­li swe imię ze wzglę­dów – powiedz­my – prag­ma­tycz­nych i poli­tycz­nych: cyklo­pi podej­rze­wa­ją sza­leń­stwo ośle­pio­ne­go Poli­fe­ma każą­ce­go im ści­gać Niko­go, Nemo wybie­ra dla sie­bie los bez­i­mien­nej, bez­po­sta­cio­wej zemsty. A kim jest nikt Hone­ta? Naj­praw­do­po­dob­niej – (ni)kimś wypa­tro­szo­nym z egzy­sten­cji, prze­ora­nym przez doświad­cze­nie aż do miej­sca, w któ­rym toż­sa­mość zamie­nia się w świe­żo roz­be­be­szo­ne pole, z któ­re­go jesień zebra­ła już wszyst­kie plo­ny. (Ni)kimś, kto chło­nie i prze­po­czwa­rza, ale jed­no­cze­śnie unie­waż­nia – nie ma prze­cież miej­sca ni cza­su, któ­rych doświad­cza­ło­by nic: każ­da licz­bo­wa war­tość pomno­żo­na przez zero daje zero.

3

Co jest tutaj tym bar­dziej widocz­ne, że nikt wcho­dzi „do ope­ry”, przy­by­wa „na wyści­gi”, czy­li w miej­sca, któ­re obra­zu­ją szcze­gól­ną cele­bra­cję wyjąt­ko­wo roz­bu­cha­nej, nadoz­dob­nej prze­strze­ni i sku­pie­nie na cza­sie, bez któ­re­go nie ist­nie­je wszak skom­pli­ko­wa­ny rytu­ał goni­twy. Tym­cza­sem nikt Roma­na Hone­ta nie tyl­ko  zmu­sza mnie swą (nie)obecnością do prze­my­śle­nia same­go fak­tu ist­nie­nia cza­su i prze­strze­ni; jak­by tego było mało, lita­nij­nie zakli­na wszyst­ko, cze­go się dotknie, do odcho­dze­nia w prze­szłość – wie­lo­krot­nie powtó­rzo­ne, upo­rczy­wie przy­wo­łu­ją­ce teraź­niej­szą naocz­ność sło­wo „już”, zawsze jest prze­kre­ślo­ne towa­rzy­szą­cy­mi mi dopre­cy­zo­wa­nia­mi: „nigdy”, „nic”, „nie”

4

A więc jed­nak Bek­siń­ski („bek­siń­ski”); nie myśla­łem wcze­śniej o tym, jak moc­no wyobraź­nia poetyc­ka Hone­ta, jej linie prze­ci­na­ją­ce świa­ty mine­ra­łów, pul­su­ją­cą nie­ocze­ki­wa­nym, nie­sa­mo­wi­tym życiem natu­rę, bez­wstyd­ną i bez­rad­ną czu­łość, łamią­ce się na kon­tu­rach cmen­ta­rzysk i śmiet­ni­ków, kore­spon­du­je z tym tak kon­se­kwent­nym, mono­fo­nicz­nym uni­wer­sum obra­zów mala­rza: a prze­cież wszyst­ko to jest choć­by w takim cyta­cie, któ­re­go po pro­stu nie mogę teraz czy­tać ina­czej niż jako wid­mo­wej ekfra­zy: „już nigdy nie nasta­ną: kapła­ni nie z kosmo­su, / lecz z nerek i chrzą­stek, zbie­racz / elek­tro­śmie­ci zaspa­wa­ny w kuli, / gdzie pły­wa wie­ża ste­reo, łom / i wie­cheć sło­my”.

5

Myślę o tym, co napi­sa­łem powy­żej, o czu­ło­ści Roma­na Hone­ta, któ­ra jest jed­no­cze­śnie bez­wstyd­na i bez­rad­na, i myślę, że być może nie­chcą­cy doty­kam w ten spo­sób cze­goś bar­dzo waż­ne­go. Bo tak się jakoś, mam wra­że­nie, poro­bi­ło, że w pew­nej istot­nej czę­ści współ­cze­snej pol­skiej poezji bar­dzo trze­ba uwa­żać wła­śnie na czu­łość: łatwo się nara­zić na zarzu­ty już to szcze­niac­kiej ego­cen­trycz­no­ści, pen­sjo­nar­skiej egzal­ta­cji, już to o eska­pizm od wal­ki o spo­łecz­ną waż­ność poezji… Honet tym­cza­sem czu­ło­ści się nie wsty­dzi – ona to jest w jego poezji (jak w kolej­nym wier­szu z cichych psów, zaty­tu­ło­wa­nym „w bie­gu przez ogień”) siłą kosmicz­ną, instan­cją spraw­czą, a prze­cież rów­no­cze­śnie czymś żało­śnie bez­rad­nym, roz­wie­wa­ją­cym się przy lada powie­wie cze­go­kol­wiek. „w bie­gu przez ogień” mógł­by być po pro­stu (?) roz­mo­wą kocha­ją­cych się – dra­ma­tycz­ną, roz­li­cze­nio­wą, okrut­ną – ale nie­oczy­wi­stość, pro­gra­mo­we roz­chwia­nie rela­cji nadaw­czo-odbior­czych (a czym wła­ści­wie tak w ogó­le są – nie mogę prze­stać się zasta­na­wiać – te osob­ne gło­sy zazna­cza­ne przez Hone­ta kur­sy­wą, cza­sem brzmią­ce jak dopo­wie­dze­nia z inne­go pozio­mu nie­świa­do­mo­ści, cza­sem jak wtrą­ce­nia jakiejś kolej­nej instan­cji nadaw­czej, cza­sem jak nie­oso­bo­we reper­ku­sje nie­ubła­ga­nie mija­ją­ce­go cza­su) spra­wia, że osta­tecz­nie z tego roz­gwa­ru desty­lu­je się głos samej czu­ło­ści, sank­cji wszyst­kie­go, co się tu mówi.

6

Mani­chej­skość poezji Hone­ta, temat do abso­lut­nie osob­ne­go roz­pra­co­wa­nia: „ławice”/„gwiazdy”, „radość”/„epitafia”, nade wszyst­ko zaś: „żywi rzu­ca­ją cie­nie, / a umar­li blask”.

7

To jest jeden z głów­nych wek­to­rów siły raże­nia poezji Hone­ta – na pozór wie­lo­słow­nej, peł­nej roz­bu­do­wa­nych meta­for, zadłu­żo­nej w sur­re­ali­stycz­nej śmia­ło­ści obra­zo­wa­nia, a w grun­cie rze­czy i kie­dy trze­ba, jak w cyta­cie przy­to­czo­nym tuż powy­żej, bez­względ­nie cel­nej, tną­cej niczym lan­cet: „zży­łem się z tym poża­rem, / zro­słem z wodą” (z wier­sza „nie mam jej”). Pre­cy­zja kon­struk­cji para­lel­nej tak ści­słej, że bar­dziej nie moż­na (ewen­tu­al­ne nie­po­trzeb­ne powtó­rze­nie zaim­ka zwrot­ne­go „się” i wska­zu­ją­ce­go „tym” w dru­gim wer­sie wca­le by jej nie wzmoc­ni­ło, wręcz prze­ciw­nie: osła­bi­ło przez gra­ma­tycz­ne usztucz­nie­nie), roz­gry­wa­ją­cej zwią­zek mikro- i makro­ko­smo­su, egzy­sten­cji i arche­ty­pal­ne­go domi­nium żywio­łów dwo­ma kapi­tal­nie dobra­ny­mi cza­sow­ni­ka­mi, zaczy­na­ją­cy­mi się tą samą lite­rą „z”, ozna­cza­ją­cą naj­czę­ściej ści­sły zwią­zek bądź wyni­ka­nie (kogoś z kimś, cze­goś z cze­goś inne­go) i w pozy­cji samo­dziel­nej w każ­dej z lini­jek powtó­rzo­ną – „zżyłem się z tym poża­rem, / zrosłem z wodą”. Dodat­ko­wo: ostra, zgrzy­ta­ją­ca ali­te­ra­cja „zżycia” i „pożaru” i roz­cią­gnię­ta, obni­żo­na, głę­bi­no­wa – „zrosłem z wodą”.

8

Ten wiersz powra­ca do towa­rzy­szą­ce­go mi od począt­ku książ­ki wra­że­nia, że Honet pra­gnie zapu­ścić się na lot­ne pia­ski jed­no­cze­sne­go potwier­dza­nia oraz unie­waż­nia­nia toż­sa­mo­ści i świa­ta, ich nega­tyw­nej dia­lek­ty­ki: powra­ca­ją man­trycz­ne powtó­rze­nia „nicze­go” i „niko­go” z zaprze­cza­ją­cym „nie”. Ale zarów­no tu, jak i w wier­szu kolej­nym docho­dzi też do gło­su topos sta­ry jak moder­nizm: nie­wy­star­czal­no­ści języ­ka i lite­ra­tu­ry w pró­bach spro­sta­nia doświad­cze­niu. Iro­nia gra­ma­ty­ki: spe­try­fi­ko­wa­na for­mu­ła zaczy­na­nia kon­wer­sa­cji tele­fo­nicz­nej, tak dosko­na­le zna­na choć­by z żela­znych zesta­wów zaga­jeń tele­mar­ke­ter­skich, czy­li „czy mógł­bym zabrać chwi­lę?”, zysku­je zło­wiesz­czy wymiar po odar­ciu jej z meta­fo­rycz­no­ści w odpo­wie­dzi: „– wybacz, nie mam jej” (zło­wiesz­czy tym bar­dziej, że brak zało­żo­nej meta­fo­rycz­no­ści bynaj­mniej nie ozna­cza dosłow­no­ści: „jej” może ozna­czać zarów­no „chwi­lę”, jak i utra­co­ną miłość i/lub oso­bę). W „krót­kim kur­sie kla­sy­cy­zmu” ta nie­wy­star­czal­ność jest uję­ta wprost: „jak fał­szy­wa oka­że się naj­głęb­sza książ­ka, / gdy się ją zechce zasto­so­wać w życiu”.

9

A więc jed­nak nie­oczy­wi­sty mani­chej­czyk? Tytu­ły kolej­nych dwóch wier­szy poka­zu­ją, że Hone­ta pocią­ga­ją binar­ne kom­po­zy­cje tek­stów: po „nikim w ope­rze” i „nikim na wyści­gach”, teraz mamy „mni­cha w tele­wi­zji” i „kobie­tę w radiu”. On mówi o nie­obec­no­ści jako wyni­ku poszu­ki­wa­nia boga, ona – o nie­obec­no­ści zagi­nio­ne­go dziec­ka. Nie­obec­ność stwo­rzy­cie­la i stwo­rze­nia – a prze­cież zarów­no w jed­nym, jak i w dru­gim tek­ście domi­nu­je per­spek­ty­wa obec­no­ści: roz­pro­szo­nej, warun­ko­wej, zni­kli­wej, nie­zro­zu­mia­łej, poszu­ki­wa­nej nie tak, jak trze­ba, nie­chęt­nej uobec­nia­niu, ale jed­nak obec­no­ści.

10

Wresz­cie poja­wia­ją się tytu­ło­we (?) „psy”. W wier­szu „mnich w tele­wi­zji”, po kon­sta­ta­cji nie­oczy­wi­sto­ści boskiej ema­na­cji w świe­cie, nad­cho­dzi spe­ku­la­cja: „może wła­śnie wte­dy / nale­ża­ło się zbli­żyć – wte­dy / prze­pły­wał w łodzi peł­nej psów”.

11

Niczym w – nomen omen – eks­pe­ry­men­cie z psem Paw­ło­wa, ten wła­śnie „pies” Hone­ta dzia­ła na mnie jak brzę­czyk, budzi reak­cję w posta­ci zale­wu sko­ja­rzeń. Po pierw­sze – łagod­ne psy z wiej­skiej nocy opi­sy­wa­nej przez Ste­da, któ­re już przy­wo­ła­łem: komu­nia ze świa­tem zamiast kon­fron­ta­cji. Po wtó­re – spro­wo­ko­wa­ny Danie­lem z mot­ta, inny zna­ny obraz pro­roc­kiej epi­fa­nii: Eliasz, któ­ry wycho­dzi z jaski­ni, by spo­tkać Pana przy­cho­dzą­ce­go zupeł­nie nie tak, jak nale­ża­ło się tego spo­dzie­wać. Po trze­cie – ile­kroć pró­bu­ję zapi­sać tytuł wier­sza „mnich w tele­wi­zji”, tyle­kroć narzu­ca mi się nie­zwy­kły obraz Caspa­ra Davi­da Frie­dri­cha Mnich na brze­gu morza: wznio­sła zgro­za meta­fi­zy­ki, tak kocha­na przez roman­ty­ków, zobra­zo­wa­na jako ludz­ka dro­bi­na nik­ną­ca w bez­mia­rze odpy­cha­ją­co dzi­kie­go pej­za­żu.

12

Honet nie jest wyłącz­nie poetą zerwań, iro­nicz­nych roz­mi­nięć, apo­rii: wszyst­kie te pęk­nię­cia prze­kra­cza nie­koń­czą­ca się, hip­no­ty­zu­ją­ca, meli­zma­tycz­na, cią­gną­ca się aż po bez­dech skład­nia.

13

Tytu­ło­wy wiersz tej czę­ści nowej książ­ki Hone­ta (tak, teraz już wiem: „koły­ska dla kró­la” to tytuł cyklu, a jed­no­cze­śnie tegoż cyklu utwór tytu­ło­wy; oczy­wi­stość natych­miast poja­wia­ją­ce­go się pyta­nia: jak ta część będzie się mia­ła do kolej­nych?) to bar­dzo moc­na eks­pre­sja pra­gnie­nia meta­fi­zycz­ne­go: utwór roz­cho­dzi się kon­cen­trycz­ny­mi krę­ga­mi wokół pew­nej defi­ni­cji bóstwa obec­ne­go wyłącz­nie poprzez swo­je dzia­ła­nie – stwa­rza­nie „naj­lep­sze”, ale „nie na dłu­go”. Tro­chę jak­by oso­bli­wa waria­cja słyn­nej tezy Got­t­frie­da Wil­hel­ma Leib­ni­za: nie­do­sko­na­łe jest dosko­na­łe, ponie­waż nie jest moż­li­we dosko­nal­sze… I być może jest tu zawar­ta kwin­te­sen­cja bar­dzo, jak sądzę, moc­ne­go zamy­słu antro­po­lo­gicz­ne­go zawar­te­go w poezji Roma­na Hone­ta: czło­wiek defi­niu­je się poprzez per­ma­nent­ne roz­cza­ro­wa­nie: fru­stru­ją­ce (im dłu­żej żyje­my, tym bar­dziej sta­je­my się świa­do­mi naszej nie­wy­star­czal­no­ści wobec prze­mi­ja­nia, cier­pie­nia, umie­ra­nia, wobec rela­cji z inny­mi ufun­do­wa­nej na atrak­cji czu­ło­ści i repul­sji ranie­nia, wobec imma­nent­nej nie­do­sko­na­ło­ści spo­so­bów orga­ni­za­cji życia spo­łecz­no-poli­tycz­ne­go), ale też fun­du­ją­ce: nigdy nie pozbę­dzie­my się naiw­ne­go pra­gnie­nia, by osią­gnąć to, co nie­roz­cza­ro­wu­ją­ce (choć nie widzi­my nic prócz ruchu osy­py­wa­nia się tego, co chcie­li­by­śmy pod­trzy­mać: „sta­rzec i ane­ste­zjo­log”, „rower zmie­nio­ny w wózek inwa­lidz­ki”, „cień pomię­dzy skó­rą a nie­skoń­czo­no­ścią”).

14

Powra­cam do meta­fo­ry uży­tej tuż powy­żej: „koły­ska dla kró­la” to utwór, w któ­re­go cen­trum jest sank­cja meta­fi­zycz­na i któ­ry roz­cho­dzi się jak krę­gi na wodzie po wrzu­ce­niu do niej kamie­nia. Bo takie wła­śnie jest bóstwo Roma­na Hone­ta: nie widzi­my go, spo­czy­wa na dnie stwo­rzo­ne­go; jedy­nym jego zna­kiem są fale prze­bie­ga­ją­ce taflę jezio­ra, coraz mniej widzial­ne, coraz bar­dziej domyśl­ne, coraz bar­dziej dostęp­ne wyłącz­nie wie­rze, nie per­cep­cji.

15

„Koły­skę” Roman Honet koja­rzy z „cza­sem” („czas to mar­na koły­ska dla kró­la”); ale prze­cież czas koły­ski jest cza­sem szcze­gól­nym: sam w sobie nie­świa­dom wła­sne­go koń­ca, sku­pio­ny na eks­ta­zie teraź­niej­szo­ści, a przez nas w peł­ni zaopie­ko­wa­ny. Boga zamknąć w koły­sce? Bluź­nier­stwo (zwłasz­cza że chwi­lę póź­niej „czas” w roli kró­lew­skiej koły­ski zrów­na­ny jest ze „świ­nią”, a to prze­cież w sta­do świń Jezus zago­nił bie­sy), czu­łość?… a może jakaś pró­ba wywar­cia zemsty, odwró­ce­nia ról, naucze­nia go, jak ma two­rzyć świat dosko­nal­szy niż ten fał­szy­wie naj­do­sko­nal­szy, pró­ba powro­tu do począt­ku aktu kre­acji, kie­dy wszyst­ko było jesz­cze moż­li­we – a to z kolei jest warun­kiem nie­moż­li­wo­ści roz­cza­ro­wa­nia.

16

Dwa kolej­ne wier­sze to znów opozycja/dopełnienie: „idź poprzez pogrze­by” i „idź poprzez skle­py”. Oba zaczy­na­ją się od pona­gle­nia, zamie­nia­ją­ce­go cho­dze­nie w bie­ga­nie; dru­gi z nich dodat­ko­wo tak jak­by łączył się z poprzed­nim poprzez sło­wo „teraz” – czy­li już, led­wo opu­ścisz cmen­tarz, bie­gnij do skle­pu. W obu – pod­sta­wo­wą figu­rą reto­rycz­ną jest wyli­cze­nie, tak czę­sto wią­za­ne z utra­tą. Ale – nie­co podob­nie jak z nikim nawie­dza­ją­cym „ope­rę” i „wyści­gi”, jest to utra­ta tego, co było (a jest na cmen­ta­rzu), i jed­no­cze­śnie tego, co nie będzie nigdy (bo jest w skle­pie, któ­re­go sens to mno­że­nie towa­rów zawsze prze­wyż­sza­ją­ce nabyw­czą wypor­ność kupu­ją­ce­go). Może dla­te­go to mówią­ce nic zawie­szo­ne mię­dzy dwo­ma stra­ta­mi – prze­szłą i przy­szłą – może zare­ago­wać wyłącz­nie pato­sem wyli­cza­nia zmar­łych (tu fak­tycz­nie poja­wia się Bek­siń­ski – ale Tomasz), tej ulot­nej, jak wypo­wia­da­ne sło­wo, litur­gii rycia inskryp­cji mową na powie­trzu albo szy­dli­wą goni­twą gro­te­sko­wych obra­zów kon­su­mo­wa­nia powy­żej obję­to­ści żołąd­ka.

17

Sło­wo daję, że dopie­ro teraz czy­tam ostat­ni „koły­sko­wy” (za pierw­szym razem prze­czy­ta­łem nie „koły­ska”, ale „koły­san­ka dla kró­la”) utwór z nowej książ­ki Roma­na Hone­ta. Tym bar­dziej zdu­mie­wa mnie, jak wie­le moich intu­icji się teraz potwier­dza: „jeże­li brak trwać może, trwa wła­śnie / – ten brak, któ­ry nas osła­nia”; „brak nosi tar­czę każ­de­mu / dla oca­le­nia przed czu­ło­ścią źre­nic”.

18

Dru­ga część cichych psów nosi taki sam tytuł, jak całość tomu – co z tego wynik­nie?… Jest i obraz, tro­chę jak­by dal­szy ciąg poprzed­nie­go, jego dol­na część. Jak­bym poru­szał się w kie­run­ku wyzna­czo­nym przez frag­men­ty z wie­lu utwo­rów czę­ści poprzed­niej (rezy­gnu­ję z kon­kret­ne­go cyta­tu, bo teraz dopie­ro, szu­ka­jąc tych kon­kret­nych słów, dostrze­gam, jak wie­le u Hone­ta okre­śleń wska­zu­ją­cych wła­śnie ten kie­ru­nek – w dół, ku zie­mi i niżej).

19

Nie, jed­nak nie roz­cza­ro­wa­nie, o któ­rym pisa­łem powy­żej: scho­dząc niżej, zamie­niam je na roz­cza­ro-wy-wanie, bo nie cho­dzi tu o stan, a o cią­gły ruch.

20

W dół, w dół… Pry­wat­ne kata­ba­zy Roma­na Hone­ta, naj­czę­ściej orfic­kie, odby­wa­ne w poszu­ki­wa­niu uko­cha­nej, z któ­rych wra­ca się tyl­ko po, by śpie­wać nie­uchron­ność utra­ty. Pierw­szy wiersz dru­giej („tytu­ło­wej”) czę­ści cichych psów gra este­ty­ką nie­mal baro­ko­wą: epi­sto­lar­ny kon­cept z otwie­ra­ją­ce­go dwu­wer­su – „podróż od śmier­ci róż­ni się powro­tem / i spo­so­ba­mi wysy­ła­nia listów” – znaj­du­je swo­je zwier­cia­dla­ne dopeł­nie­nie w dys­ty­chu zamy­ka­ją­cym: „listy z podró­ży mają dłu­gą dro­gę, / listy ze śmier­ci nigdy się nie koń­czą”. Śmierć – dół, w któ­ry pod zło­wro­gim sze­ścio­okim spoj­rze­niem Cer­be­ra niczym jesien­ne liście obsy­pu­ją się kar­ty, z któ­rych nikt nie wywró­ży już niczy­je­go losu; ale też śmierć, któ­ra – jako nie­skoń­czo­na – jest warun­kiem wyj­ścio­wym każ­de­go obli­czo­ne­go na nie­skoń­czo­ność ruchu zna­czeń. Tro­chę jak w słyn­nym opo­wia­da­niu Her­ma­na Melville’a, w któ­re­go fina­le oka­zu­je się, że to pra­ca w upior­nie kaf­kow­skim urzę­dzie zaj­mu­ją­cym się pocz­tą nie­do­star­czo­ną z powo­du śmier­ci adre­sa­ta (za każ­dym razem odczu­wam dreszcz, gdy wyj­mu­ję ze skrzyn­ki pocz­to­wej urzę­do­wą koper­tę, na któ­rej jako jed­ną z opcji nie­ode­bra­nia listu moż­na ozna­czyć wariant „adre­sat nie żyje”; o takim dresz­czu mądrość ludo­wa mawia, że prze­cho­dzi czło­wie­ka wte­dy, gdy śmierć się czai tuż obok i chy­bia kosą o włos) spo­wo­do­wa­ła, iż boha­ter swo­ją komu­ni­ka­cję ze świa­tem coraz bar­dziej ogra­ni­cza do owe­go I would pre­fer not to, do mani­fe­sto­wa­nia nie­zgo­dy na jaką­kol­wiek, negu­ją­cą bądź apro­ba­tyw­ną, defi­ni­tyw­ność.

21

Inne drże­nie: takie, któ­re odczu­wam, gdy pró­bu­ję prze­czy­tać kolej­ny wiersz, edy­tor­sko roz­sy­pa­ny w tej wer­sji cichych psów, któ­rą posia­dam; spo­tę­go­wa­ne wła­sną pró­bą dopi­sa­nia bra­ku­ją­cych liter, skle­ce­nia wer­sów. Czy to wła­śnie – ten rytm moich opusz­ków na kla­wia­tu­rze – jest jed­nym z tych ruchów zało­żo­nych przez śmierć, któ­ra w poezji Hone­ta jest koń­cem (bo cóż to za śmierć, co nie koń­czy?), ale też począt­kiem (bo po co komu poezja, któ­ra nie jest gestem sprze­ci­wu wobec umie­rań?).

22

A był to wiersz o cie­le. A następ­ny – znów gra topi­ką chrze­ści­jań­ską. I sko­ro już wier­sze z dru­giej czę­ści cichych psów tak bar­dzo ścią­gnę­ły mnie w dół, ku czy­ta­niu z de pro­fun­dis, to cią­gnie mnie też do Wata, w któ­re­go poezji też tak dużo tej orfic­kiej (i dan­tej­skiej, i apo­kry­ficz­nej, i wergi­liań­skiej, i każ­dej innej) kata­ba­zy. W poezji auto­ra Wier­szy śród­ziem­no­mor­skich (i nie tyl­ko w poezji) cia­ło czę­sto sta­je na zawa­dzie zba­wie­niu; pisze Wat, że aby nie­po­ję­ta tajem­ni­ca śmier­ci Boga-Czło­wie­ka fak­tycz­nie mogła stać się cen­trum wszel­kiej meta­fi­zycz­nej zgro­zy, musi być domy­śla­na do koń­ca, bez per­spek­ty­wy zmar­twych­wsta­nia. Honet tym­cza­sem – tuż po wier­szu „z obsza­ru cia­ła” – pisze „gwoź­dzie pasyj­ne”, koń­czą­ce się nastę­pu­ją­cym blas­fe­micz­nym cre­do: „pasyj­ne gwoź­dzie – zostaw­cie nas w spo­ko­ju / i z naszą nie­wia­rą”.

23

A prze­cież cia­ła Roma­na Hone­ta to nie tyl­ko umie­ra­nie – to też nie­mal zawsze miłość (zarów­no w tym wier­szu, jak i w poprzed­nich, ale też – jak w całej w zasa­dzie wcze­śniej­szej jego poezji, tak nie­by­wa­le kon­se­kwent­nej); miłość umie­ra­ją­ca, umie­ra­ją­ca fak­tycz­nie, ale też umie­ra­ją­ca po roz­sta­niu. I przez to wła­śnie umie­ra­nie pod­da­ją­ca się iden­tycz­nej dyna­mi­ce trwa­nia, co sama śmierć: nie­koń­czą­cej się pra­cy pamię­ci, roz­li­cze­nia, spe­ku­la­cji, w któ­rej żad­ne życie („naj­lep­sze”, ale któ­re wszak dosta­je­my w dzier­ża­wę „nie na dłu­go”) nie może już prze­szko­dzić.

 24

Wia­ra w Boga jako obiet­ni­cę nie­śmier­tel­no­ści (zawsze figu­ra­ty­wi­zo­wa­nej jako wiecz­ne trwa­nie cia­ła, inne wiecz­no­ści są poza naszym wyobra­że­niem i wysło­wie­niem) i wia­ra w miłość zastę­pu­ją­cą Boga odra­cza­ją­ce­go nie­śmier­tel­ność w próż­ni meta­fi­zycz­ne­go mil­cze­nia. W wier­szu „lam­pa świa­ta” Honet pisze tak: „jeśli wie­rzy­łeś, lecz się / nie speł­ni­ło, pocie­szy cię ten, / kto nigdy nie wie­rzył // w żaden porzą­dek wyż­szy nad kobie­tę”.

25

Co inne­go mia­łem napi­sać o tych kocha­ją­cych cia­łach Hone­ta, ale nie­za­pi­sa­ne sko­ja­rze­nie ucie­kło, prze­szło w sfe­rę nie­koń­czą­cej się poten­cjal­no­ści, na zawsze już ocze­ku­jąc (zapew­ne darem­nie) swe­go wypo­wie­dze­nia… Ale patrzę też na to z, powiedz­my, meto­do­lo­gicz­ne­go i prag­ma­tycz­ne­go punk­tu widze­nia, i widzę, że nie da się tak dłu­żej: ten mój tekst, już i tak roz­ro­śnię­ty ponad wszel­ką roz­sąd­ną i sto­sow­ną mia­rę (a jestem dopie­ro w poło­wie cichych psów), muszę powścią­gnąć. Bak­cy­le moich słów namna­ża­ją­ce się na cie­le wier­szy Roma­na Hone­ta, pan­de­mia mikro­in­ter­pre­ta­cji… A ponie­waż widzę, że poeta zaczy­na kon­den­so­wać swój głos w wier­sze – uśred­nia­jąc – coraz krót­sze, więc nie od rze­czy będzie pójść tym tro­pem. Oczy­wi­ście bez gwa­ran­cji, że się uda.

25

Muzy­ka wio­lon­cze­li – jedy­na, któ­rej dosto­jeń­stwo i sek­su­al­ność (mój zna­jo­my pozo­sta­wił mnie z tą feno­me­nal­ną myślą o nie­by­wa­łej ero­tycz­no­ści wio­lon­cze­li­stek, wydo­by­wa­ją­cych melo­dię spo­mię­dzy ud) jest w sta­nie spro­stać poezji Hone­ta. Ale dla­cze­go wio­lon­cze­li­stą w wier­szu „lam­pa świa­ta” jest Fran­ce­sco Gemi­nia­ni, baro­ko­wy (wła­śnie baro­ko­wa star­sza sio­stra wio­lon­cze­li, vio­la da gam­ba, też mogła­by dać muzycz­ny ekwi­wa­lent ciszy cichych psów) wir­tu­oz skrzy­piec? Czy cho­dzi o prze­su­nię­cie uru­cha­mia­ją­ce pra­cę nowe­go sen­su? O wyzwa­la­ją­ce sza­leń­stwo, o prze­ciw­sta­wia­ją­cą się wszel­kie­mu domknię­ciu schi­zo­fre­nicz­ną pra­cę zna­cze­nia (w sen­sie odle­gle zbli­żo­nym do tego, o jakim pisa­li Deleuze/Guattari)? Wszak Gemi­nia­ni miał przy­do­mek „il furi­bon­do”, sza­le­niec...

26

Na pozio­mie naj­prost­sze­go odczu­wa­nia wszyst­kie te rze­czy, o któ­rych pisze Honet, moż­na postrze­gać jako wstręt­ne: śmierć, roz­kład, zdra­da, roz­pacz, gniew… Ale doświad­cze­nie wstrę­tu / bycia wstręt­nym ma trud­ną do prze­ce­nie­nia siłę kon­sty­tu­owa­nia toż­sa­mo­ści, o czym wia­do­mo choć­by z teo­rii abiek­tal­no­ści Julii Krie­ste­vej. Może dla­te­go Honet tak roz­bu­do­wu­je rekwi­zy­to­rium tego, co emo­cjo­nal­nie blo­ku­je, co przy­mu­sza do nakre­śle­nia bar­dzo moc­nych gra­nic tego, czym się jest? Pleśń, śli­na… Impe­ra­tyw jak naj­sil­niej­sze­go sytu­owa­nia się nie tyl­ko wobec sie­bie, ale też wobec tego, co inne.

27

 „czas, gdy ist­nia­ło oko, / został na chwi­lę jak­by odwró­co­ny”. Kwin­te­sen­cja dywer­syj­nej meta­fi­zy­ki Hone­ta, żar­li­wej i bluź­nier­czej, żar­li­wej bo bluź­nier­czej, żar­li­wej więc bluź­nier­czej.

28

Psy wyła­nia­ją się już z tego utwo­ru, któ­ry zacy­to­wa­łem tuż powy­żej, a potem jest wiersz tytu­ło­wy – i dla cyklu, i dla całej książ­ki. Nad­cho­dzą w orsza­ku śmier­ci, potwor­ne jak te prze­kra­cza­ją­ce porząd­ki Czło­wie­ka, Natu­ry i Maszy­ny hybry­dy Bek­siń­skie­go – naj­pierw jest to „sfo­ra psów w robac­twie, pod sta­da­mi wron”, teraz, w naj­waż­niej­szym wier­szu: „dla tego cia­ła / i dla tej ciem­no­ści – roz­szar­pią nas psy ciche, / jak­by bie­gły na mszę”. Cia­ło bez­po­śred­nio doświad­czo­ne i ośle­pio­ne śmier­cią i umie­ra­ją­cą miło­ścią, cia­ło ociem­nia­łe (ileż to razy Dycio ostrze­gał, by nie wcho­dzić w ciem­ność!) musi zostać uni­ce­stwio­ne. Ale może nie za karę, może jest to uko­je­nie, poświad­cze­nie speł­nie­nia takie­go, jakie było, a inne­go nie dano? Wszak psy są ciche, bie­gną jak­by na mszę – w swej psiej naiw­no­ści jesz­cze wie­rzą, jesz­cze się łudzą. Może mimo wszyst­ko war­to się im po-wie­rzyć? Sfi­na­li­zo­wać sta­nem roz­cza­ro­wa­nia kon­dy­cję przez dyna­mi­kę roz­cza­ro­wy­wa­nia się defi­niu­ją­cą?

29

Nad pogo­rze­li­skiem Hone­ta wro­ny prze­cią­ga­ją zbyt czę­sto, by mia­ło to być przy­pad­kiem.

30

Z tego pogo­rze­li­ska tak czę­sto wyra­sta­ją gma­chy przy­po­mi­na­ją­ce – z róż­nych wzglę­dów i w róż­nym stop­niu – szpi­ta­le. Czyż nie jest to prze­strzeń dla tej poezji kwin­te­sen­cjo­nal­na? Czło­wiek uza­leż­nio­ny od Maszy­ny czu­wa­ją­cej nad pod­trzy­ma­niem naj­bar­dziej pod­sta­wo­wych, wspól­nych nam i zwie­rzę­tom pro­ce­sów życio­wych, abiekt – a jed­no­cze­śnie pod­ręcz­ni­ko­wa sytu­acja gra­nicz­na, przy­mus wery­fi­ka­cji wszel­kich meta­fi­zycz­nych pro­tez i uzur­pa­cji…

31

Im wię­cej widzi ten, któ­ry mówi u Hone­ta, tym bar­dziej tęsk­ni za śle­po­tą. Odcię­cie od świa­ta zewnętrz­ne­go jest zaczy­nem tej tak cha­rak­te­ry­stycz­nej dla poety dyna­mi­ki potwor­nie­nia, któ­ra z jakąś sado­ma­so­chi­stycz­ną delec­ta­tio moro­sa pró­bu­je uwie­rzyć, że potwo­ry fan­ta­zma­tycz­ne pozwo­lą nam zapo­mnieć o potwor­no­ści naszej egzy­sten­cji w całej jej nago­ści.

32

Delec­ta­tio moro­sa, sado­ma­so­chizm. Okru­cień­stwo. Stę­że­nie doświad­cza­nia-sie­bie-jako-drę­czo­ne­go i jako-drę­czą­ce­go. Co oczy­wi­ście doty­czy nie tyl­ko pisa­rza i tego, co (o)pisane, ale też czy­tel­ni­ka wyda­ne­go na pastwę tej wyjąt­ko­wo sil­nej poezji.

33

Poja­wia się w cichych psach tro­chę nazwisk przy­wo­ły­wa­nych w sto­wa­rzy­sze­niu z kon­kret­ny­mi tek­sta­mi, ale jeden tyl­ko raz w takiej oso­bli­wie brzmią­cej dedy­ka­cji: „przy­pi­sa­ne”. Sta­ro­świec­ka for­mu­ła, koja­rzę ją przede wszyst­kim z liry­ka­mi Jana Lecho­nia – ale może w tym wła­śnie tkwi tajem­ni­ca nie­słab­ną­cej popu­lar­no­ści wier­szy Hone­ta? Że mimo ich her­me­tycz­no­ści, mimo idio­ma­tycz­no­ści leżą­cych u ich źró­deł doświad­czeń, odbie­ra się je wła­śnie jako ści­śle przy­pi­sa­ne do kon­kret­ne­go aktu lek­tu­ry?

34

Taki oto cytat z jed­ne­go z wier­szy bez tytu­łu, o cza­sie „wsłu­chi­wa­nia się w ciszę, aby ją ude­rzyć”, wyda­je mi się doty­kać sed­na jed­ne­go z pod­sta­wo­wych para­dok­sów poezji Hone­ta: że z jed­nej stro­ny tak roz­ga­da­na, jest ona też tak inten­syw­nie mil­czą­ca. Jeśli zewsząd – zwłasz­cza w wymia­rze tem­po­ral­nym – ota­cza nas mil­cze­nie, to nie pozo­sta­je nam nic inne­go, jak bez prze­rwy w nie ude­rzać (tak jak Gemia­ni­ni smycz­kiem po stru­nach, „sza­leń­czo”). Ale czy wpra­wio­na w ruch cisza nie brzmi wyłącz­nie ciszą? Jak się oka­zu­je – nie. Choć oczy­wi­ście też – tak, jak naj­bar­dziej.

35

Psy poja­wia­ją się znów w ostat­nim wier­szu cyklu. Czy się wyja­śnia­ją, czy wyja­wia­ją zamysł całej książ­ki, deko­du­ją tytu­ło­wą meta­fo­rę? „wygna­no z nas psy, / byśmy sta­li się pod­lej­si, cisi”. Pogo­dze­nie z roz­cza­ro­wy­wa­niem, nasza kon­dy­cja znaj­du­ją­ca uko­je­nie w sta­nie roz­cza­ro­wa­nia – gdy nic już w nas nie szcze­ka, nie wyje, nie skam­le? A może klę­ska, upodle­nie pły­ną­ce z kon­sta­ta­cji nie­uchron­no­ści prze­gra­nej? Tym, co mia­ło prze­żyć umie­ra­ją­ce­go wła­śnie Józe­fa K. – o czym wie­my z ostat­nie­go zda­nia Pro­ce­su – był „wstyd”. A ze zda­nia przed­ostat­nie­go dowia­du­je­my się, że ostat­nią myślą boha­te­ra było to, że jest „jak pies”.

36

A ostat­nie sło­wa tego wier­sza Hone­ta – wier­sza zaty­tu­ło­wa­ne­go tak zna­czą­co (w opra­wie całe­go tek­stu – wie­lo­zna­czą­co) „jeden”? „umie­rał, sze­lesz­cząc”. Jak u Elio­ta, pra­wie jak / bar­dzo nie jak u nie­go: tak oto koń­czy się świat, koń­czy się cho­cho­ło­wy, sze­lesz­czą­cy czło­wiek – nie hukiem, nie psim skom­le­niem, ale wła­śnie sze­le­stem.

37

Ostat­nia część książ­ki, wedle tytu­łu któ­rej litość jest pta­kiem z beto­nu… Oczy­wi­ście obraz: isto­ta-maszy­na (ni to anioł, ni to czło­wiek, ni to ptak) prze­la­tu­ją­ca nad otchła­nią. Ta otchłań – jesz­cze jeden krok w dół czy wyj­ście na zewnątrz? Chy­ba jed­nak (dla mnie przy­naj­mniej) to dru­gie, bo w porów­na­niu z otwie­ra­ją­cą część poprzed­nią cze­lu­ścią, wypeł­nio­na jest świa­tłem. Sza­rym, wod­ni­stym, męt­nym i być może ilu­zo­rycz­nym, ale inne­go nie ma, nie było i nie będzie.

38

Anioł (upa­dły, udrę­czo­ny, „anioł ociem­nia­ły” z wier­sza „targ pustych ust”, zatrwo­żo­ny jak ten Pau­la Klee w inter­pre­ta­cji Wal­te­ra Ben­ja­mi­na)? Czło­wiek (oka­le­czo­ny, zawsty­dzo­ny)? Ptak (ten „z mia­stem pod skrzy­dła­mi” ze „żni­wa”)? Wro­na („wro­ny krą­żą nad blo­ko­wi­skiem” w „zabij mnie na chwi­lę”)?

39

Wro­na krą­żą­ca nad beto­nem jako ptak lito­ści?

40

Pyta­nie brzmi nie tyle nawet: dla­cze­go litość, ale – jaka? Wywie­dzio­na z tego, co chrze­ści­jań­stwo nazy­wa mise­ri­cor­dia: miło­sier­dziem, współ­czu­ciem? A może raczej taka, jak ją postrze­gał Frie­drich Nie­tz­sche: jako pod­trzy­my­wa­nie przy życiu tego, co nie jest w sta­nie żyć samo? Roz­róż­nie­nie chy­ba bez zna­cze­nia: wszak w wier­szach Roma­na Hone­ta wszy­scy jeste­śmy tyl­ko tym, co Søren Kier­ke­ga­ard nazwał sym­pa­ra­ne­kro­me­noi: czymś w rodza­ju koro­wo­du pogrze­bo­we­go, gdzie wszy­scy nawza­jem odpro­wa­dza­ją się w dół. „kie­dy się trum­na nie mie­ści do gro­bu, / trze­ba pchać – a wte­dy zwy­kle żałob­ni­cy pła­czą / przez wzgląd na sam dźwięk, a nie brak obsza­ru”, pisze brat Roman w wier­szu „moje polu­bie­nia”.

41

Ten wła­śnie utwór wyda­je mi się – uprasz­czam, bar­dzo uprasz­czam – para­dyg­ma­tycz­nym jeśli cho­dzi o emo­cjo­nal­ną odmien­ność tego, co zna­leźć moż­na w trze­ciej czę­ści cichych psów. Zaczy­na­jąc od tytu­łu, podwój­nie nie­waż­kie­go: raz, bo „polu­bie­nia”, czy­li takie sobie nie­zo­bo­wią­zu­ją­ce wyra­zy apro­ba­ty; dwa, bo przy­wo­łu­je kon­tekst Face­bo­oka, wir­tu­al­ne­go laj­ko­wa­nia tre­ści i zdjęć z całe­go świa­ta, hur­to­wo, bez­re­flek­syj­nie… W dal­szym cią­gu tek­stu owa tytu­ło­wa nie­waż­kość zwek­slo­wa­na zosta­je na afir­ma­tyw­ną siłę czu­ło­ści, o któ­rej już pisa­łem, a któ­ra od teraz – jak mi się zda­je – przej­mie rzą­dy w kró­le­stwie cichych psów. Nie to, że znik­ną wszyst­kie te ponu­re żywio­ły Hone­ta, wszyst­kie te wek­to­ry roz­cza­ro­wy­wa­nia, ale o ile do tej pory afir­ma­cja musia­ła prze­bi­jać się na powierzch­nię z bez­den­nych jakichś cze­lu­ści, o tyle teraz spo­glą­da­my w cze­luść obwią­za­ni ase­ku­ra­cyj­ną linią czu­ło­ści, któ­ra potwier­dza nas w świe­cie, wobec innych i w nas samych.

42

Inny tytuł z tej czę­ści tomu, któ­ry moż­na uznać (jeśli tyl­ko się chce, a ja chcę) za ogól­niej­szy dro­go­wskaz: „deli­kat­ność”.

43

Sły­szał ktoś the­re­min, o któ­rym Honet wspo­mi­na w „pożyt­ku z dło­ni”? Wie­cie, jak dzia­ła? Takie elek­tro­nicz­ne cudac­two, skon­stru­owa­ne już bez mała sto lat temu przez radziec­kie­go fizy­ka Lwa Ter­me­na. Z the­re­mi­nu dźwię­ki wydo­by­wa się przez zakłó­ce­nia wywo­ły­wa­ne ruchem dło­ni w polu elek­tro­ma­gne­tycz­nym gene­ro­wa­nym przez dwa oscy­la­to­ry. Czyż nie tak dzia­ła czło­wiek zapro­jek­to­wa­ny przez antro­po­lo­gię poety – jako per­ma­nent­ne zakłó­ca­nie? Czy tak brzmi ude­rza­na cisza?

44

 Na kil­ka tek­stów od koń­ca ostat­niej czę­ści cichych psów, w „cia­ło nie ma chwi­li”, wywołany/przywołany jest Andrzej Wró­blew­ski. Malarz, któ­ry pochy­lał się – zdję­ty lito­ścią, ogar­nię­ty przez czu­łość, powo­do­wa­ny deli­kat­no­ścią – nad czło­wie­czą nędzą,  spro­wa­dza­jąc ohy­dę woj­ny do umow­ne­go okru­cień­stwa naiw­ne­go rysun­ku. Dzia­ło się to, co u Hone­ta w „moich polu­bie­niach”: afir­ma­cja bru­du, któ­ry prze­cież nie może być zły sko­ro jest przy­pad­ko­wy, a zatem koniecz­ny.

45

 Pomy­śla­ło mi się (mniej­sza o to, z jakich powo­dów) sło­wo „lal­ka” i przy­po­mnia­łem sobie, co mia­łem napi­sać o cie­le umie­ra­ją­cym i cie­le kocha­nym, a o czym zapo­mnia­łem: Hans Bel­l­mer i jego fan­to­my, przed­mio­ty jed­no­cze­śnie ero­tycz­ne i oka­le­czo­ne, pocią­ga­ją­ce i odstrę­cza­ją­ce (abiek­tal­ne), do kocha­nia i do pogrze­ba­nia.

46

Psy powra­ca­ją po raz ostat­ni w wier­szu „po zuży­ciu ubrań”, ale tyl­ko po to, by uciec. A jak coś ucie­ka, to nie zawsze war­to to gonić.

47

Ostat­ni wiersz. O lito­ści jako sowie, któ­ra – choć beto­no­wa – musi śpie­wać („the owls are not what they seem”, co wia­do­mo od cza­sów, gdy Dale Cooper sta­rał się w przed­pie­klu mia­stecz­ka Dwa Szczy­ty dociec, kto zabił Lau­rę Pal­mer). Odwra­cam porzą­dek słów w tej meta­fo­rze: poezja Hone­ta, choć beto­no­wa (a tak­że ziem­na, cmen­tar­na, śmiet­ni­ko­wa, szpi­tal­na, odplu­wa­na, maszy­ne­ryj­na, roba­czy­wa…) musi śpie­wać, by nie zga­sła litość. Bo prze­cież bez lito­ści – jako rze­cze Zara­tu­stra – zgi­nie to, co wyda­ne zagła­dzie. A nie ma nic, co żyło­by poza pra­wem zagła­dy.

48

Wiersz ostat­ni, jego koniec: „nigdzie, czy­li tu, / nic, nowy począ­tek”. Wiersz pierw­szy, począ­tek: „nigdy nie zja­wią się”.

49

Roman Honet – o, nie­gdyś ist­nie­ją­ce oko, jak on pięk­nie pisze! Ile­kroć czy­tam wier­sze Hone­ta, mam wra­że­nie uczest­ni­cze­nia w pięk­nie. Pięk­nie, bez­przy­miot­ni­ko­wo pięk­nie. Nigdy i nigdzie, czy­li tu i teraz, i zawsze.