Artystki, które robią książki

Waruj Joan­ny Łań­cuc­kiej i Joan­ny Muel­ler nie zaczy­na się wpraw­dzie od obra­zu, nie zaczy­na się jed­nak i od tra­dy­cyj­nie poj­mo­wa­ne­go sło­wa. Zaczy­na się od melo­dii. A potem idą obra­zy. Dźwię­ko­we, ryt­micz­no-cie­le­sne i wizu­al­ne ele­men­ty towa­rzy­szą tym obsza­rom wier­sza, któ­re nie­sio­ne są wyłącz­nie w medium sło­wa. Głos (śpiew) i obraz spra­wia­ją, że Warujnabie­ra cięż­ko­ści mate­rial­no-żywych obiek­tów. Sły­chać i widać to na tzw. pierw­szy rzut oka i pocią­gnię­cie ucha.

Książ­ka Łań­cuc­kiej i Muel­ler nale­ży do tych arty­stycz­nych pro­po­zy­cji, któ­re w ostat­nim cza­sie w Pol­sce mają się coraz lepiej. Soju­sze pisar­sko-wizu­al­ne to oczy­wi­ście pomysł awan­gar­do­wy, histo­rycz­nie już dobrze obmy­ślo­ny, ale wciąż bar­dzo atrak­cyj­ny: wystar­czy wspo­mnieć o kola­bo­ra­cjach Świe­tlic­kie­go i Wil­czy­ka, Świe­tlic­kie­go i Macie­jow­skie­go, Jawor­skie­go i Wil­czy­ka, Wró­blew­skie­go i Wil­czy­ka, o kola­żo­wych książ­kach Justy­ny Bar­giel­skiej i Edwar­da Pase­wi­cza, współ­pra­cy Nata­lii Malek i Anny Grze­lew­skiej, Dar­ka Fok­sa i Zbi­gnie­wa Libe­ry, Kami­li Janiak i Oli Wasi­lew­skiej, Grze­go­rza Olszań­skie­go i Mag­da­le­ny Nazar­kie­wicz czy ostat­nio ‒ Moni­ki Lubiń­skiej i Mate­usza Haj­ma­na. Ich tra­dy­cję sta­no­wi awan­gar­do­wa książ­ka arty­stycz­na, współ­two­rzo­na przez artystów/artystki, grafików/graficzki i poetów: Spo­nad Przy­bo­sia kom­po­no­wa­ny przez Wła­dy­sła­wa Strze­miń­skie­go i Kata­rzy­nę Kobro, książ­ki pisa­ne przez Ste­fa­na The­mer­so­na ilu­stro­wa­ne przez Fran­cisz­kę The­mer­son, Euro­pa Ana­to­la Ster­na powsta­ją­ca we współ­pra­cy z Mie­czy­sła­wem Szczu­ką i Tere­są Żar­no­wer, a tak­że Zie­mia na lewoJasień­skie­go i Ster­na opra­co­wa­na gra­ficz­nie przez Szczu­kę. Przy­kła­dy moż­na mno­żyć, ale nie jest ich zbyt dużo. Powo­jen­na histo­ria uświa­da­mia nato­miast, że eks­pe­ry­men­ty słow­no-wizu­al­ne prze­ję­te zosta­ły w zasa­dzie przez arty­stów i artyst­ki oby­wa­ją­cych się bez współ­pra­cy z poetami/poetkami (Andrzej Par­tum, Jaro­sław Kozłow­ski, Zbi­gniew Makow­ski, Joan­na Hof­f­man). W tej histo­rii mie­sza­nia się kodów coś inne­go jest jed­nak cie­kaw­sze. War­to bowiem posta­wić pyta­nie, dla­cze­go podob­nie pomy­śla­nych ksią­żek jest tak nie­wie­le. Oprócz oczy­wi­stych odpo­wie­dzi, odno­szą­cych się do zwięk­szo­nych nakła­dów finan­so­wych, koniecz­no­ści doga­dy­wa­nia się współ­pra­cow­ni­ków ze sobą, waż­ny wyda­je mi się jesz­cze jeden powód. Tego typu stra­te­gia bywa­ła nie­do­ce­nio­na w komen­ta­rzach kry­tycz­nych, czę­sto ele­men­ty wizu­al­ne spro­wa­dza­ne były do roli ilu­stra­cji, obraz upodrzęd­nia­ny wobec komu­ni­ka­tu języ­ko­we­go, a wiersz trak­to­wa­ny jako wybra­ko­wa­ny, sko­ro potrzeb­ny mu obra­zo­wy ekwi­wa­lent. Więk­szym sza­cun­kiem cie­szył się za to wiersz, któ­re­go pla­stycz­ność, malar­skość, sło­wem – zdol­ność wywo­ły­wa­nia obra­zów nie potrze­bo­wa­ła obec­no­ści wizu­al­ne­go ele­men­tu.

Powo­li się to zmie­nia: dziś rzad­ko moż­na usły­szeć, że poetyc­ka książ­ka zro­bio­na przez parę arty­stów lub arty­stek skła­da się z nie­sa­mo­dziel­ne­go obra­zu i wybra­ko­wa­ne­go wier­sza. Pro­blem chy­ba jed­nak nadal pozo­stał taki, że w wie­lu kry­tycz­nych lek­tu­rach i teo­re­tycz­nych pomy­słach układ sił jest zachwia­ny: sil­niej­szy seman­tycz­nie tekst w lek­tu­rze narzu­ca moż­li­we odczy­ta­nia obra­zów. Obra­zy wyda­ją się w tych uję­ciach najem­ca­mi sen­sów, któ­re dostęp­ne są dzię­ki języ­ko­wi. Zwrot iko­nicz­ny powo­li jed­nak odwra­ca tę sytu­ację.  W imię zba­lan­so­wa­nia rela­cji obra­zu i sło­wa bada­cze spod zna­ku visu­al stu­dies, tacy jak W.J.T. Mit­chell czy N. Mirzo­eff pró­bu­ją wypra­co­wać takie spo­so­by postę­po­wa­nia z obra­za­mi, by moż­na było pomy­śleć o ich życiu innym niż zdu­blo­wa­ne życie tekstu/wiersza/języka.

Wyda­je mi się, że Łań­cuc­ka i Muel­ler w Waruj wyko­nu­ją podob­ną robo­tę. Autor­ki kwe­stio­nu­ją pry­mat języ­ka – komu­ni­ka­tyw­ne­go, przed­sta­wia­ją­ce­go i nad­rzęd­ne­go wobec ase­man­tycz­nych dźwię­ków, ryt­mów i obra­zów – pro­po­nu­jąc czy­tel­nicz­kom i czy­tel­ni­kom zanu­rze­nie w hete­ro­ge­nicz­nym mate­ria­le. Jak rozu­miem, ich pomy­sły wyni­ka­ją ze sprze­ci­wu wobec tego, co nie­sie ze sobą idea komu­ni­ka­tów lin­gwi­stycz­nych o wyso­kim stop­niu przej­rzy­sto­ści. Dla­te­go świat, któ­ry poka­zu­ją i wyśpie­wu­ją, jest wie­lo­po­zio­mo­wy, wie­lo­seg­men­to­wy, chwy­ta­ją­cy róż­ne cza­sy i epo­ki, w zasa­dzie moż­na go nazwać poli­świa­tem. Mamy tu, mówiąc w skró­cie, pozio­my kry­tycz­nie odno­szą­ce się do pew­nych kodów i kon­wen­cji (któ­re chcą myśle­nia o bytach „jed­ną mia­rą”, tak by łatwiej moż­na było kal­ku­lo­wać ich waż­ność), pozio­my mniej kry­tycz­ne i cał­kiem entu­zja­stycz­ne, by nie powie­dzieć: afir­ma­tyw­ne. I mimo że całość zapo­wia­da głos boha­ter­ki „porzu­co­ny” i „wyga­sza­ny”: „ja nie zabie­ram gło­su, zuchwal­szym czy­nię go darem / tak się zaczy­na two­rze­nie punk­tu przy­wra­ca­nia”, to war­to, jak sądzę, naj­pierw przyj­rzeć się obra­zom Łań­cuc­kiej, dać się im popro­wa­dzić, usta­lić wizu­al­ne punk­ty tej kom­po­zy­cji.

Komik­so­wo (naj­czę­ściej) przed­sta­wio­ne rysun­ki Łań­cuc­kiej są rów­no­waż­ne wobec tek­stu, jest ich spo­ro, wypeł­nia­ją całe stro­ny: rela­cja sło­wa i obra­zu pole­ga tu na scho­dze­niu i roz­cho­dze­niu się ze sobą. Obie autor­ki prze­pro­wa­dza­ją nas przez histo­rie kobie­cych zgro­ma­dzeń i ich roz­pro­szeń, pod­le­ga­nia prze­mo­co­wym sys­te­mom i prób ich obez­wład­nie­nia, kom­po­zy­cji roz­ma­itych poli­tycz­nych zrze­szeń i ich dekom­po­zy­cji. Chro­no­lo­gia tych opo­wie­ści jest w jakimś sen­sie sta­bil­na i chy­ba moż­na uznać, że zmie­rza – po wyar­ty­ku­ło­wa­nia skarg i pro­te­stów – do zobra­zo­wa­nia rela­cji wzmoc­nień i pod­pór, soli­dar­no­ści i współ­pra­cy.

Pre­zen­to­wa­na na począt­ku kobie­ca postać przed­sta­wio­na w czar­no-bia­łych kom­po­zy­cjach zawsze jest jakoś przy­kra­wa­na do obej­mu­ją­cych ją ram: hory­zon­tu, ekra­nu kom­pu­te­ro­we­go, kuli, pomiesz­cze­nia, final­nie z tego przy­kra­wa­nia zosta­ją same nogi oraz ręce, szu­ka­ją­ce i gonią­ce za klu­czem. Następ­nie rysun­ki roz­ra­sta­ją się sym­bo­licz­nie i meta­fo­rycz­nie: świe­cą­ca kula, usy­tu­owa­na we wnę­trzu budyn­ku, pocho­dzi z poprzed­nich sekwen­cji i przy­po­mi­na tło fre­sku Micha­ła Anio­ła Stwo­rze­nie świa­ta. Kul­mi­na­cją figur, któ­re kry­ją inne w swo­im wnę­trzu, jest postać prze­chwy­tu­ją­ca mit Wiel­kiej Mat­ki – coś w rodza­ju archi­wum obra­zo­we­go, kola­żo­we zespo­le­nie roz­ma­itych kre­sek, moty­wów i czar­no-bia­łych smug. W któ­rymś momen­cie rysun­ki Łań­cuc­kiej bez­po­śred­nio scho­dzą się z tek­stem Muel­ler: roz­ry­so­wa­ne nie­mal cho­re­ogra­ficz­nie posta­cie (m.in. jelon­ka, psa ubra­ne­go w sukien­kę, kla­czy tro­jań­skiej) moż­na uznać za kolej­ne odsło­ny tej samej boha­ter­ki, któ­rej pla­stycz­ny kształt wie­le zawdzię­cza roz­ma­itym inkor­po­ra­cjom. We wszyst­kich tych słow­no-gra­ficz­nych ukła­dach mamy do czy­nie­nia z wyraź­nie wyar­ty­ku­ło­wa­nym poczu­ciem zagro­że­nia. Kom­po­no­wa­na figu­ra jest para­dok­sal­na i potwor­na: poka­zy­wa­na jako groź­na i nie­bez­piecz­na, może być pacy­fi­ko­wa­na i ter­ro­ry­zo­wa­na na roz­ma­ite spo­so­by „dla wła­ści­wej posta­wy”, jak to nazy­wa Joan­na Muel­ler.

Wraz z więk­szym zespo­le­niem tek­stu i obra­zu sty­li­sty­ka rysun­ków Łań­cuc­kiej zmie­nia się – nowo­cze­śniej­szą, bar­dziej dyna­micz­ną i ero­tycz­ną kre­ską pro­wa­dzi ona teraz kobie­cą postać, któ­rej pier­si zamie­nia­ją się z ocza­mi, a wagi­na z usta­mi. Z niej wypa­da­ją sza­blo­ny słów: bel­lis­si­ma, sha­me-bla­me, shim­my shim­my, bel­ly dan­ce. Co cie­ka­we, prze­sta­wie­nie na nowo­cze­sność rysun­ków wią­że się z mitycz­ny­mi wąt­ka­mi Arach­ne, Arte­mi­dy i chó­ral­nych zaśpie­wów. Prze­kształ­ca też obra­zo­wa­nie: kobie­ca postać, do tej pory pod­da­na roz­ma­itym opre­syj­nym dzia­ła­niom, upodmio­ta­wia się za spra­wą soli­dar­no­ści z inny­mi sio­stra­mi. Na jed­nym sza­blo­nie widzi­my kobie­ce posta­cie ze sztan­da­ra­mi, jak pro­wa­dzą kobie­cy lud na bary­ka­dy. Na innym, nie­mal pla­ka­to­wym, andro­gi­nicz­na, zge­ome­try­zo­wa­na figu­ra, sta­je się tabli­cą z femi­ni­stycz­ny­mi hasła­mi prze­wod­ni­mi. Histo­ria prze­ka­zy­wa­na przez obra­zy, zasi­la­ne róż­ny­mi par­tia­mi tek­stu Muel­ler, jest w tych frag­men­tach znacz­nie bar­dziej dosłow­na i przy­po­mi­na w więk­szym stop­niu komik­so­wo-memo­wą kon­wen­cję.

Inny aspekt z kolei wpro­wa­dza­ją dość czy­tel­ne odwo­ła­nia do euro­pej­skie­go malar­stwa. Łań­cuc­ka w dużym stop­niu prze­twa­rza tra­dy­cyj­ną histo­rię sztu­ki, bo oprócz nawią­zań do Micha­ła Anio­ła, mamy też odwo­ła­nie m.in. doobra­zu Judy­ta i Holo­fer­nes Arte­mi­sii Gen­ti­le­schi, Naro­dzin Wenus Bot­ti­cel­le­go i wie­lu innych iko­nicz­nych posta­ci kobie­cych uwiecz­nio­nych przez mala­rzy. Ten prze­gląd zapo­wia­da­ny jest wize­run­ko­wy­mi lustrzan­ka­mi i pyta­nia­mi o pozy­cję: jak widzi nas ktoś inny, jak my same sie­bie widzi­my. Wpro­wa­dza­jąc cie­ka­we wąt­ki autoportretu/portretu,  wpi­sy­wa­nia ciał i życia kobiet w histo­rie sztu­ki przez męż­czyzn, ich umi­tycz­nio­nych egzy­sten­cji, i Muel­ler, i Łań­cuc­ka dołą­cza­ją do dłu­giej już listy arty­stek, któ­re – jak na przy­kład Emma­nu­el­le Pur­don, Adrian Piper czy Cin­dy Sher­man – wydo­by­wa­ją prze­moc tkwią­cą u pod­staw patriar­chal­ne­go przed­sta­wie­nia kobiet.

Na koniec wróć­my do tek­stu. Każ­dy, kto choć tro­chę zna poezję Joan­ny Muel­ler odnaj­dzie w sty­li­sty­ce Łań­cuc­kiej cha­rak­te­ry­stycz­ne chwy­ty z jej wier­szy: sło­wa, któ­re roz­prze­strze­nia­ją się na wie­le innych słów, zdań i fraz, a jed­no­cze­śnie uze­wnętrz­nia­ją całą swo­ją gene­alo­gię; dźwię­ko­wo-ryt­micz­ne powią­za­nia i pokre­wień­stwa spe­cy­ficz­nie fabry­ku­ją­ce czas i pod­mio­ty; opo­wieść inte­gru­ją­cą wie­le kodów i swo­bod­nie odno­szą­cą się do wszel­kich nor­ma­li­za­cji spo­łecz­no-kul­tu­ro­wych. Archi­tek­to­nicz­ny spo­sób kom­po­no­wa­nia tek­stu Muel­ler dosko­na­le współ­pra­cu­je z archi­tek­to­ni­ką rysun­ków Łań­cuc­kiej. Pozwa­la to autor­kom stwo­rzyć książ­kę-orga­nizm. Pię­tro­we kon­struk­cje Waruj prze­twa­rza­ją­ce zna­ne obra­zy, korzy­sta­ją­ce z femi­ni­stycz­no-eman­cy­pa­cyj­nych tre­ści, zło­żo­ność i wszech­łącz­li­wość, usi­łu­ją zaab­sor­bo­wać jak naj­wię­cej naszej uwa­gi, usta­la­jąc jej nowe para­me­try. Być może każ­da porząd­na pro­po­zy­cja arty­stycz­na prze­ste­ro­wu­je nasze per­cep­cyj­ne urzą­dza­nia, Waruj na pew­no idzie ku nam w tym celu.