Autokreacja postkonfesyjna i jej program nieczysty

Jar­nie­wi­czo­wi spo­ro uszło pła­zem. Zapusz­cza­nie się w obsza­ry, gdzie są zawią­zy­wa­ne splo­ty sło­wa, bio­gra­fii, poli­ty­ki, wie­dzy – splo­ty, któ­re u innych mogły­by się poplą­tać w duszą­ce wię­zy – tutaj wyda­ło na świat żywe, w całym paśmie żywot­no­ści, od przy­jem­no­ści po cier­pie­nie, cia­ło poezji. Jar­nie­wi­czo­wi spo­ro się uda­ło. I nie cho­dzi o nagro­dy – bo pol­skie nagro­dy lite­rac­kie mają nie­raz życie zbyt „wła­sne”. Cho­dzi więc o coś dale­ce waż­niej­sze­go. Jar­nie­wi­czo­wi uda­ło się poka­zać zdez­o­rien­to­wa­nej, miej­sca­mi muze­al­nej, miej­sca­mi roz­cza­ro­wu­ją­co popraw­no­ścio­wej, w innych rejo­nach pod­da­nej zbyt wie­lu mer­kan­tyl­nym pre­sjom kul­tu­rze lite­rac­kiej, że nad­miar wie­dzy, i to w dodat­ku opa­trzo­nej mia­nem „pro­fe­sor­skiej”, jed­nak arty­ście się opła­ca. Że „wie­dza” może być for­mą prze-życia współ­cze­sne­go świa­ta, że w takim świe­cie może wejść w jak naj­bar­dziej świe­że kore­la­cje z sub­stan­cją two­rze­nia.

Jar­nie­wicz ma pewien temat zasad­ni­czy. Jest nim splot języ­ka i cia­ła, a dokład­niej języ­ka i pożą­da­nia, ale posta­wić spra­wę w ten spo­sób, to oczy­wi­ście ska­zać ją natych­miast na nie­zro­zu­mie­nie. Przede wszyst­kim, zanim był „splot”, naj­pierw zaist­nia­ło zde­rze­nie, a z wyzwo­lo­nych przy jego oka­zji ener­gii poja­wił się, a raczej poja­wiał, zmien­ny w cza­sie pro­gram poetyc­ki, sta­le ewo­lu­ują­ca poetyc­ka odpo­wiedź na rów­nież dyna­micz­ny zestaw pro­ble­mów. Cho­dzi­ło więc o dogłęb­ne rozu­mie­nie sytu­acji „wła­snej”, rozu­mie­nie umoż­li­wio­ne przez wszech­stron­ny pro­gram pisar­ski, w któ­rym nie da się odróż­nić wie­dzy od talen­tu, pew­nej zdol­no­ści do prze­dzierz­gnię­cia jej w twór­czy impuls, bądź też, z innej per­spek­ty­wy, takie rozu­mie­nie pro­ce­sów zacho­dzą­cych wokół lite­ra­tu­ry, któ­re ten impuls będzie sycić, zamiast – co prze­cież się zda­rza – go tłu­mić. Natych­miast było też jasne, że, nawet wbrew naj­skryt­szym życze­niom lub instynk­tom, nic „wła­sne­go” nie ma i być nie może. Pisar­stwo poetyc­kie Jar­nie­wi­cza jest więc rodza­jem odpo­wie­dzi danej na pyta­nie o moż­li­wość pod­mio­to­wo­ści twór­czej w labi­ryn­tal­nym i labil­nym świe­cie pol­skie­go kapi­ta­li­zmu, któ­ry, chciał nie chciał, jest też świa­tem schył­ko­wej glo­ba­li­za­cji.

Kształt, któ­ry z tej ewo­lu­cji wyło­nił się na dzień dzi­siej­szy i chwi­lę obec­ną, nazwał­bym pró­bą auto­kre­acji post­kon­fe­syj­nej. Ter­min ten pro­po­nu­ję jako doraź­ną pró­bę odda­nia pew­nej histo­rii kry­zy­sów – tyleż twór­czych i bli­skich poecie, ile natych­miast też nie­oso­bo­wo poli­tycz­nych, roz­gry­wa­ją­cych się w obrę­bie nakła­da­ją­cych się na sie­bie obsza­rów zmian kul­tu­ro­wych i róż­no­rod­nej prak­ty­ki pisar­skiej. Z tej wie­lo­ści wynik­nę­ła przede wszyst­kim świa­do­mość warun­ków, w jakich moż­na dziś sen­sow­nie upra­wiać pisa­nie wier­szy, pew­na stra­te­gia wydo­by­cia się z nich, by usta­no­wić waru­nek wła­sny i na nim pisać. Jeśli swo­im ter­mi­nem chcę zasy­gna­li­zo­wać, że pewien impuls kon­fe­syj­ny, czy nie­raz po pro­stu lirycz­ny, Jar­nie­wicz gdzieś w wier­szach prze­cho­wu­je i prze­my­ca, to cho­dzi mi przede wszyst­kim o to, że impuls ten – koniecz­ność auto­bio­gra­ficz­ne­go wglą­du, a następ­nie sko­re­lo­wa­nia go z sza­le­ją­cą „na zewnątrz” zmia­ną – sam oka­zał się wytwo­rem zmien­nych warun­ków. W pierw­szej kolej­no­ści był on odpo­wie­dzią na roz­po­zna­nie kry­zy­su este­tycz­no-poznaw­cze­go, któ­ry doty­czył wie­lu poetów w latach dzie­więć­dzie­sią­tych i póź­niej, a któ­ry wią­że się z napły­wem do Pol­ski sty­li­styk zachod­nich, powią­za­nych z wyzwa­niem zupeł­nie nowych meto­do­lo­gii myśle­nia o poezji. Następ­nie zaś stał się też bodź­cem do prze­my­śle­nia tra­dy­cyj­nych odru­chów auto­bio­gra­ficz­nych głę­bo­ko wbu­do­wa­nych w kla­sycz­ną liry­kę.

Stąd auto­kre­acja, pro­jekt prze­by­wa­nia w stre­fie nego­cja­cji, pro­gram, któ­ry w histo­rii lite­ra­tu­ry był roz­gry­wa­ny bar­dzo róż­nie, z roz­ma­icie dozo­wa­nym dostę­pem do „ja”, pro­gram, do któ­re­go Jar­nie­wicz w pew­nej chwi­li posta­no­wił się przy­łą­czyć. A zatem – twór­czość tego poety to wynik zmien­nych napięć: mię­dzy cia­łem a języ­kiem; mię­dzy słyn­nym lirycz­nym „ja” – tym bied­nym stwo­rze­niem, głę­bo­ko odu­rzo­nym wła­sną przy­pa­dło­ścią życio­wą – a z nie­sma­kiem odkry­tą, zada­ną z „zewnątrz”, kul­tu­ro­wą symu­la­cją tegoż; mię­dzy gra­alem auto­no­mii cho­ciaż­by, sko­ro auten­tycz­ność pod­mio­tu oka­za­ła się baj­ką, a wła­dzą wszech­obec­ne­go kul­tu­ro­we­go pod­glą­du, któ­ry jest też natych­miast kul­tu­ro­wym zapi­sem. Post­kon­fe­syj­na auto­kre­acja Jar­nie­wi­czo­wa to pró­ba roze­gra­nia tych napięć, spo­żyt­ko­wa­nia tego, co pozo­sta­je jesz­cze z tra­dy­cyj­nej liry­ki kon­fe­syj­nej, prze­rzu­ce­nia jej na nowy teren, wygra­nia tego tere­nu, przede wszyst­kim dla wier­sza, ale też, sko­ro auto­kre­acja jest prze­kro­cze­niem kla­sycz­ne­go podzia­łu na sztu­kę i życie, dla nowo zro­dzo­ne­go „sie­bie”.

Zmien­ne napię­cia sta­no­wią­ce pod­ło­że auto­kre­acyj­nej nego­cja­cji same były odpo­wie­dzią na zmien­ność warun­ków zewnętrz­nych. Pierw­szą zmia­nę sta­no­wi­ło wej­ście pol­skiej kul­tu­ry lite­rac­kiej w orbi­tę nowych poetyk i meto­do­lo­gii. Na prze­ło­mie lat osiem­dzie­sią­tych i dzie­więć­dzie­sią­tych miał miej­sce potęż­ny zwrot języ­ko­wy, któ­ry prze­bie­gał w dwóch nur­tach. Jed­nym z nich było wej­ście nie­sły­cha­nej róż­no­rod­no­ści trak­to­wa­nia języ­ka, róż­no­rod­no­ści dale­ce prze­bi­ja­ją­cej to, co pro­po­no­wa­ła Nowa Fala, przez poezje zachod­nie, przede wszyst­kim anglo­sa­skie, wej­ście umoż­li­wio­ne przez śro­do­wi­sko „Lite­ra­tu­ry na Świe­cie”, do któ­re­go Jar­nie­wicz dołą­czył na sta­łe od 1995 roku. Gigan­ci moder­ni­zmu (wśród nich kapi­tal­nie zna­czą­cy dla auto­ra Joy­ce), poeci nowo­jor­scy, ale też uwiel­bia­ni przez Jar­nie­wi­cza beat­ni­cy – to pisa­rze zarów­no spro­wa­dza­ją­cy język na zie­mię, ku potocz­no­ści, zwy­czaj­no­ści oraz mate­rial­no­ści, jak i poeci języ­ko­we­go nad­mia­ru. Nastą­pi­ło wów­czas nie­spo­ty­ka­ne w histo­rii lite­ra­tu­ry pol­skiej anta­go­ni­stycz­ne zwar­cie – spię­cie zwy­czaj­ne­go, mate­rial­ne­go, zawsze, jak wie­my dzię­ki Pio­tro­wi Som­me­ro­wi, sma­ko­wi­te­go deta­lu z żywio­łem języ­ko­we­go nad­mia­ru, żywio­łem, któ­ry, jak się póź­niej mia­ło oka­zać, wpro­wa­dzał nie­po­ko­ją­cy ładu­nek nicu­ją­cy. Wśród mate­ria­łów zaim­por­to­wa­nych na nasz teren to spię­cie mia­ło swo­ją repre­zen­ta­cję w parze O’Hara/Ashbery. Wystar­czy wspo­mnieć histo­rię dys­ku­sji i spo­so­bu prze­kła­da­nia tych poetów na język pol­ski, by stwier­dzić, jak wyso­ka była este­tycz­na, świa­to­po­glą­do­wa i ducho­wa staw­ka tego zasi­le­nia. Jar­nie­wicz prze­by­wał prze­cież w samym epi­cen­trum tam­tej erup­cji – u same­go źró­dła wybu­cha­ją­cych wokół tego zja­wi­ska dys­ku­sji.

Jed­nak nowe poety­ki wspie­ra­ła też nowa filo­zo­fia, zmu­sza­ją­ca do rewi­zji wła­ści­wo­ści pod­sta­wo­we­go two­rzy­wa poezji – języ­ka. Cho­ciaż bocze­nie się na dekon­struk­cję – na potęż­ny argu­ment filo­zo­ficz­ny pły­ną­cy z pism Der­ri­dy i de Mana – sta­ło się ostat­nio dość mod­ne, to wkład dekon­struk­cyj­ne­go argu­men­tu w roz­wój poezji pol­skiej w dobie prze­mia­ny ustro­jo­wej i póź­niej jest nie tyl­ko nie­za­prze­czal­ny, ale też owoc­ny.

Filo­zo­ficz­nie pod­bu­do­wa­ne, otwar­te na wie­lość nowe poety­ki mia­ły więc efekt podwój­ny. Przede wszyst­kim spro­wa­dzi­ły poezję ku zwy­czaj­no­ści. Przy czym gest, zna­ny już prze­cież w Pol­sce wcze­śniej, oka­zał się tyl­ko jed­nym ruchem w bar­dziej skom­pli­ko­wa­nej grze, któ­ra kaza­ła prze­my­śleć „język” – zoba­czyć go jako nie­ogra­ni­czo­ny, nie­za­ko­twi­czo­ny, roz­bu­cha­ny, a jed­no­cze­śnie pod­szy­ty nico­ścią żywioł p i s m a, zanim da się go usły­szeć jako zako­rze­nio­ną w nama­cal­nym deta­lu codzien­no­ści m o w ę. Takie jed­nak posta­wie­nie spra­wy – odsu­nię­cie tego cze­goś, co język miał nazy­wać, ist­nie­nie cze­go miał prze­cież pew­nie wyka­zy­wać, na bli­żej nie­do­okre­ślo­ny dystans – pro­ble­ma­ty­zo­wa­ło na ska­lę dotąd w pol­skiej lite­ra­tu­rze nie­no­to­wa­ną tak zasad­ni­cze kwe­stie jak źró­dło zna­cze­nia, a zatem w ogó­le kate­go­rię zna­cze­nia, a co za tym idzie tak uświę­co­ne poję­cia, jak ulu­bio­ny przez tra­dy­cyj­ną liry­kę auten­tyzm wypo­wie­dzi oraz, na innym polu, uko­cha­ne przez tra­dy­cję lirycz­ne pod­nio­sło­ści i świę­to­ści, czy to poję­te naro­do­wo, czy meta­fi­zycz­nie.

Napływ tre­ści demon­tu­ją­cych całe wcze­śniej­sze pola zagad­nie­nio­we był więc obra­zo­bur­czy. Obra­zo­bur­cza była „teo­ria”, któ­ra te tre­ści wno­si­ła; obra­zo­bur­cze były głę­bo­ko moder­ni­stycz­ne poety­ki i nazwi­ska, któ­re nagle zaczę­ły być czy­ta­ne od nowa. Nie tyl­ko Ash­be­ry, O’Hara, Gins­berg, ale jakaś war­stwa wcze­śniej­sza – Mal­lar­mé, Rim­baud, Pro­ust, Kaf­ka, Ste­vens, Ste­in, Rous­sel oraz, a z punk­tu widze­nia Jar­nie­wi­cza przede wszyst­kim, Joy­ce. Ów meto­do­lo­gicz­ny napór, wzmoc­nio­ny otwar­ciem się na fun­du­ją­cy go w prze­szło­ści eks­pe­ry­ment moder­ni­stycz­ny, miał dla Jar­nie­wi­cza dwie zasad­ni­cze kon­se­kwen­cje. Pierw­sza zaszła w osi teo­re­tycz­nej i wpi­sy­wa­ła się w typo­we dla momen­tu dekon­struk­cyj­ne­go pyta­nie o refe­ren­cję. Dru­ga zaś, ści­śle powią­za­na z pierw­szą, doty­czy­ła lek­cji, jaką lite­ra­tu­ra jako całość otrzy­mu­je z rów­nież dekon­struk­cyj­nie roz­pę­dzo­nej myśli o prze­kła­dzie.

Sama tyl­ko oś teo­re­tycz­na już nio­sła w sobie kon­flikt. Z jed­nej stro­ny zamia­na „mowy” na „pismo” była w isto­cie zwró­ce­niem uwa­gi na nie­przej­rzy­stość i nie­usu­wal­ną reto­rycz­ność języ­ka. Na jed­nym pozio­mie reto­rycz­ność ta może się reali­zo­wać jako geniusz języ­ka potocz­ne­go – stąd natych­miast ulu­bio­ny przez Som­me­ra (oraz uko­cha­nych przez nie­go Rezni­kof­fa i O’Harę) i cał­ko­wi­cie zaab­sor­bo­wa­ny przez Jar­nie­wi­cza bodziec uważ­ne­go wsłu­chi­wa­nia się w błysk potocz­no­ści. Z dru­giej stro­ny mamy jed­nak poję­cie nie tyle „języ­ka”, ile języ­ko­we­go roz­ple­nie­nia, tek­stu­al­nej pro­duk­tyw­no­ści, któ­ra wdzie­ra się i przej­mu­je rze­czy­wi­stość.

Ta podwój­ność była wyzwa­la­ją­ca. Podwój­ny ruch – zej­ście w dół, ku reje­strom niż­szym, z towa­rzy­szą­cym mu roz­ple­nie­niem sen­sów w war­stwie nie­gdyś zare­zer­wo­wa­nej dla pod­nio­sło­ści i idei źró­dła – pozwa­la ina­czej spoj­rzeć na zada­nia poezji. O tym prze­su­nię­ciu tak pisał wcze­śniej Piotr Śli­wiń­ski: „Reje­stro­wa­ne prze­su­nię­cie (się) liry­ki w głąb rze­czy­wi­sto­ści, jed­no­cze­śnie sku­tek i przy­czy­na wyga­śnię­cia zmi­to­lo­gi­zo­wa­nych i zmi­sty­fi­ko­wa­nych poetyc­kich mocy”, to w efek­cie „ogra­ni­cze­nie jej przy­wi­le­jów filo­zo­ficz­nych i moralnych”[1]. Takie – jak pisze dalej Śli­wiń­ski – „inne usta­wie­nie” rela­cji mię­dzy świa­tem a języ­kiem jest też cał­kiem nowym podej­ściem do pro­ble­mu „praw­dy”, któ­ry napę­dzał, ale też ogra­ni­czał cen­tral­ną pol­ską tra­dy­cję poetyc­ką. Nowe usta­wie­nie pozwo­li­ło Jar­nie­wi­czo­wi ziden­ty­fi­ko­wać sty­li­sty­kę dla sie­bie cał­ko­wi­cie anta­go­ni­stycz­ną – była nią poezja jako pro­wa­dzo­na na kola­nach lub na kotur­nie eks­plo­ra­cja wiel­kich nar­ra­cji, co na grun­cie pol­skim ozna­cza­ło sta­wia­nie wier­sza w roli bądź to zamien­ni­ka modli­twy, bądź ele­gii po nie­do­stęp­nym abso­lu­cie. Tutaj głów­ny­mi anta­go­ni­sta­mi Jar­nie­wi­cza byli ci poeci, któ­rzy sta­le prze­su­wa­li wypo­wiedź poetyc­ką w sfe­rę p r a w d y, postrze­ga­nej nie­raz jako cisza uzy­ska­na po zaaresz­to­wa­nia reto­ry­ki, albo ku ele­gij­nej pod­nio­sło­ści pozo­sta­łej po ewa­ku­owa­nym abso­lu­cie, jak u Ada­ma Zaga­jew­skie­go, z któ­rym spór pro­wa­dzo­ny jest we wcze­snym Dowo­dzie z toż­sa­mo­ści, bądź u Ryszar­da Kry­nic­kie­go. „I tu się z Kry­nic­kim roz­cho­dzi­my” – mówił Jar­nie­wicz w daw­nym wywia­dzie prze­pro­wa­dzo­nym przez Micha­ła Lar­ka – „bo [osta­tecz­ne pojed­na­nie zna­ku ze zna­cze­niem] to dla mnie nie­moż­li­wy postu­lat. Język roz­szedł się ze świa­tem, a sło­wa nad mia­rę się rozpleniły”[2]. I dla­te­go mógł też powie­dzieć: „Dekon­struk­cja (…) przy­nio­sła ze sobą poczu­cie szcze­gól­ne­go wyzwo­le­nia. Od mime­tycz­no­ści, od jed­no­rod­ne­go sen­su, od ciągłości”[3].

Jar­nie­wicz mówi tu o tym samym hau­ście świe­że­go powie­trza, któ­re­go naj­po­tęż­niej­szą zna­ną mi egzem­pli­fi­ka­cją jest Kon­wój. Ope­ra Sosnow­skie­go. Tam uwol­nie­nie przy­bie­ra postać oce­anicz­ną, któ­ra topi nie tyl­ko lokal­ny sens, ale też samą moż­li­wość opo­wie­dze­nia świa­ta po tra­jek­to­rii spój­nej i racjo­nal­nej nar­ra­cji, co sta­no­wi­ło nie­zwy­kłe na naszym grun­cie ode­rwa­nie poezji od obse­syj­nych prób czy­ta­nia osta­tecz­ne­go sen­su histo­rii i posta­wie­nie jej w zamian zada­nia nie­sa­mo­wi­te­go – na poły iro­nicz­ne­go, na poły przej­mu­ją­ce­go przy­glą­da­nia się samej pra­cy róż­ni­co­wa­nia zna­czeń, sen­sów, obra­zów i pojęć.

A jed­nak owo oce­anicz­ne podej­ście nie mogło być podej­ściem Jar­nie­wi­cza. Lin­gwi­stycz­ne roz­ple­nie­nie to prze­cież rów­nież pra­ca nico­ści – nowo poję­ty znak języ­ko­wy zda­wał się zastę­po­wać każ­dy desy­gnat, a pra­ca róż­ni­co­wa­nia sen­sów mogła się oka­zać swo­istym przej­ściem świa­ta we wła­sne wid­mo. Wie­le wier­szy we wcze­snych tomach łódz­kie­go poety to bada­nie tego zni­ka­nia. Co naj­waż­niej­sze, w uzy­ska­nej w ten spo­sób per­spek­ty­wie roz­pły­nię­ciu ule­gał­by kon­kret naj­waż­niej­szy, czy­li adre­sat wypo­wie­dzi, i to nie poję­ty abs­trak­cyj­nie czy zbio­ro­wo „słu­chacz”, ale ucie­le­śnio­ny uczest­nik roz­mo­wy. Z taką utra­tą nato­miast wią­za­ło­by się rów­nież zama­za­nie, jeśli nie wyga­sze­nie, dyna­mi­ki cie­le­sne­go pożą­da­nia. Tym samym Jar­nie­wicz odkry­wał w sobie pewien argu­ment star­szy od dekon­struk­cji, meta­fi­zy­kę napię­cia mię­dzy sło­wem a cia­łem, w któ­rej opo­wia­dał się za tym dru­gim: „Gdy­bym miał odtwo­rzyć wła­sną kosmo­go­nię, powie­dział­bym, że na począt­ku było ciało”[4]. Widzi­my więc, jak skom­pli­ko­wa­na jest sytu­acja poety cie­le­sno­ści w warun­kach prze­wro­tu języ­ko­we­go: z jed­nej stro­ny po der­ri­diań­sku afir­mo­wa­ne wyda­rze­nie porzu­ce­nia idei wie­ży Babel i zróż­ni­co­wa­nie języ­ko­we dzia­ła­ło na jego korzyść; z dru­giej stro­ny jed­nak dawa­ło zbyt dużą prze­wa­gę sło­wu – nawet jeśli było to sło­wo pozba­wio­ne trans­cen­den­tal­nych pre­ro­ga­tyw i tek­stu­al­nie roz­ple­nio­ne – nad cie­le­sno­ścią.

Rów­no­wa­gę przy­wra­ca namysł nad prze­kła­dem. Podwój­nie napę­dza­ny, bo opar­ty na dekon­struk­cyj­nym czy­ta­niu moder­ni­zmu prze­wrót języ­ko­wy sta­wia prze­kład – całą dys­ku­sję nad nim, jego zagad­nie­nie, pyta­nie o jego moż­li­wość – w samym cen­trum lite­ra­tu­ry. Lek­cja moder­ni­zmu nie musia­ła być wca­le lek­cją cał­ko­wi­te­go i nie­ustan­ne­go nico­wa­nia. Punkt cięż­ko­ści mógł poja­wić się raczej w zada­niu przy­glą­da­nia się inno­ści odnaj­dy­wa­nej wciąż od nowa w cen­trum tego, co wła­sne. Kry­ty­cy sta­ra­ją­cy się spro­stać wyzwa­niu Sosnow­skie­go – a zatem rów­nież wyzwa­niu przy­cho­dzą­ce­mu ze stro­ny tek­stów Ashbery’ego, Rous­se­la, na nowo czy­ta­ne­go Joyce’a – pisa­li o tym, jak prze­kła­dy tych auto­rów sta­ją się póź­niej meto­do­lo­gicz­nym napę­dem tek­stów pisa­nych po pol­sku, a zro­dzo­na w ten spo­sób lite­rac­ka pol­sz­czy­zna jest już pol­sz­czy­zną lepiej niż kie­dy­kol­wiek usta­wio­ną na nasłuch obco­ści w sobie lub wręcz d o m a g a j ą c ą  s i ę  p r z e k ł a d u. W ten spo­sób pisa­ła na przy­kład Joan­na Orska o pro­zie poetyc­kiej Sosnow­skie­go, wska­zu­jąc, że nie­mal w samym jej ser­cu dzia­ła­ją zja­wi­ska ani­mo­wa­ne w twór­czo-prze­kła­do­wym tyglu wytwo­rzo­nym w czwo­ro­ką­cie: Ashbery–Rimbaud–Roussel–Sosnowski, przy czym nazy­wa­ła wyła­nia­ją­cą się w ten spo­sób poety­kę „grą tłu­ma­cze­nio­wo-tran­zy­tyw­ną”. Jar­nie­wicz musiał przy­słu­chi­wać się temu szu­mo­wi bar­dzo uważ­nie. W jego wyda­niu migra­cja sen­sów, napięć i este­tycz­nych moż­li­wo­ści odnaj­dy­wa­na w prak­ty­ce prze­kła­du sta­ła się pre­tek­stem do trak­to­wa­nia lite­ra­tu­ry jako sta­łe­go poszu­ki­wa­nia spo­tka­nia z obco­ścią; doświad­cze­nie obce­go języ­ka na zawsze odmie­nia powrót do języ­ka wła­sne­go – język poezji, sło­wo w poezji, jego tek­stu­al­ne roz­sia­nie zosta­ją więc u tego poety zaprzę­gnię­te do zada­nia szu­ka­nia roz­mo­wy z obcym. A tym obcym jest przede wszyst­kim cia­ło i pożą­da­nie. Cie­le­sność jako pole wymy­ka­ją­ce się usta­lo­ne­mu rozu­mie­niu, jako lokum pożą­da­nia, poszu­ku­je swo­je­go języ­ka – taka cie­le­sność szu­ka go, umy­ka mu, sta­no­wi dla nie­go wyzwa­nie, a zatem pro­wa­dzi do pro­ce­sów ana­lo­gicz­nych do tych, któ­re wystę­pu­ją przy prze­kła­dzie.

Takie odkry­cie nato­miast będzie u Jar­nie­wi­cza prze­su­nię­ciem lirycz­no-auto­bio­gra­ficz­nym – eks­plo­ra­cja pożą­da­nia w języ­ku to przej­ście ku intym­no­ści oraz tema­ty­kom koja­rzo­nym tra­dy­cyj­nie z lirycz­ną kon­struk­cją pod­mio­tu oraz chwi­li. Oczy­wi­ście kry­ty­ka femi­ni­stycz­na prze­ko­na­ła nas już wie­le lat temu, że dzia­ła­nie na sty­ku języ­ka i pożą­da­nia nie musi prze­bie­gać w kon­tek­ście bio­gra­ficz­nym, że, prze­ciw­nie, może ona być odej­ściem od pod­mio­tu intym­nie-auto­bio­gra­ficz­ne­go. Z wie­lu jed­nak przy­czyn Jar­nie­wicz nie mógł, albo nie mógł i nie chciał, obie­rać tej ścież­ki. Jest u tego poety aktyw­ny impe­ra­tyw bada­nia wła­snych uwi­kłań we wszyst­kie pola, któ­re, jak dziś wie­my, fun­du­ją pod­miot. U Jar­nie­wi­cza, prócz cen­tral­no­ści wygra­ne­go w języ­ko­wych grach pożą­da­nia, są jesz­cze kul­tu­ra, cał­ko­wi­cie banal­nie poję­ta poli­ty­ka – histo­rycz­ny bagaż zwy­czaj­ne­go czło­wie­ka, męż­czy­zny uro­dzo­ne­go w PRL‑u, któ­re­go ape­tyt na życie, jak­że pod­sy­ca­ny peere­low­ską tan­de­tą, a zatem ape­tyt na obcość – bo w Pol­sce ludo­wej życie było zawsze „gdzie indziej” – tra­fił na taki, a nie inny czas histo­rycz­no-kul­tu­ro­wych prze­mian kra­ju. Dla­te­go dotar­cie do splo­tu: język–cielesność–pożądanie nie mogło być u tego poety reali­zo­wa­ne w ode­rwa­niu od histo­rii tego zwy­kłe­go, poje­dyn­czo uję­te­go, banal­nie auto­bio­gra­ficz­ne­go pod­mio­tu empi­rycz­ne­go.

Z dru­giej stro­ny jed­nak, o czym Jar­nie­wicz zawsze dobrze wie­dział, nie­zwe­ry­fi­ko­wa­ne podej­ście do pod­mio­tu bio­gra­ficz­ne­go w poezji owo­cu­je tego rodza­ju kon­fe­sją, któ­ra moż­li­wa była tyl­ko przez krót­ką chwi­lę, daw­no temu. Jak­kol­wiek inte­re­su­ją­ce i powab­ne mogą być bowiem przy­go­dy owe­go banal­ne­go pod­mio­tu auto­bio­gra­ficz­ne­go, to zupeł­nie poza zasię­giem tra­dy­cyj­nej kon­fe­syj­no­ści leży odda­nie stop­nia, do jakie­go pod­miot ten został spre­pa­ro­wa­ny przez przy­cho­dzą­cy do nie­go z zewnątrz, a wła­ści­wie z grun­tu go zapi­su­ją­cy skrypt poda­ny przez kul­tu­rę, któ­ry jest też skryp­tem wła­dzy. Mamy zatem kolej­ne napię­cie – koniecz­ność zbli­że­nia się do histo­rii wła­snej przy jed­no­cze­snej świa­do­mo­ści, że nie­moż­li­we jest już takie dotar­cie do sie­bie, któ­re prze­bie­ga pod hasłem afir­mo­wa­ne­go przez tra­dy­cyj­ny kon­fe­sjo­na­lizm auten­ty­zmu. Z tego dru­gie­go węzła pocho­dzi pro­gram auto­kre­acyj­ny.

Auto­kre­acja poetyc­ka, w prze­ci­wień­stwie do kon­fe­sji, daje pierw­szeń­stwo same­mu doświad­cze­niu wier­sza – temu, czym bio­gra­fia sta­je się w obrób­ce este­tycz­no-for­mal­nej, temu, co z niej się, powiedz­my, rodzi w obrę­bie skom­pli­ko­wa­ne­go apa­ra­tu wier­sza. Moż­na sobie wyobra­zić auto­kre­ację w for­mie sil­nej, spod zna­ku Sosnow­skie­go, Ste­ven­sa, Rous­se­la, Rim­bau­da – czy­li nace­cho­wa­ną moder­ni­stycz­nie (co zresz­tą pro­wa­dzi dziś, w epo­ce sza­leń­stwa mówie­nia o sobie, do stra­te­gii nie­zbyt mod­nej, w któ­rej pod­miot bio­gra­ficz­ny pozo­sta­je zosta­wio­ny gdzieś na odle­głym lądzie, któ­re­mu, jak choć­by u Ashbery’ego, upodmio­to­wio­ny wiersz przy­glą­da się nie­raz z dobro­tli­wą iro­nią). Jak zosta­ło już jed­nak powie­dzia­ne, ta ścież­ka była przed Jar­nie­wi­czem zamknię­ta. Dla­te­go wła­śnie auto­kre­ację Jar­nie­wi­czo­wą nazy­wam post­kon­fe­syj­ną: jest to zabieg dystan­su­ją­cy poetę od typo­wej dla sil­nej auto­kre­acji poetyc­kiej wia­ry w auto­no­mię este­tycz­no-for­mal­ną apa­ra­tu wier­sza, stra­te­gia każą­ca mu spo­żyt­ko­wać auto­bio­gra­fię, ale ina­czej niż w sza­leń­czo nar­cy­stycz­nym, usta­wio­nym na auten­tyzm pro­gra­mie kon­fe­syj­nym. Tutaj auto­kre­acja będzie sta­łym przy­glą­da­niem się temu, jak intym­ność jest nara­ża­na na zafał­szo­wa­nie. Ist­nie­je bowiem coś, co intym­ność może skom­pro­mi­to­wać, zawłasz­czyć, wła­śnie zafał­szo­wać. Tym czymś jest panop­tycz­ne symu­la­krum śro­do­wi­ska, w któ­rym funk­cjo­nu­je pod­miot – tech­no­lo­gicz­nie, medial­nie, poli­tycz­nie roz­krę­co­ny apa­rat tra­wią­cy daw­ne tre­ści na ich współ­cze­sne pod­rób­ki, a przy tym jed­no­cze­śnie jak naj­bar­dziej opre­syj­ny, inwa­zyj­ny, repre­syj­ny, kon­tro­lu­ją­cy i nisz­czą­cy.

Splot intym­no­ści, pożą­da­nia, miło­ści, ucie­le­śnio­nych i języ­ko­wo osa­dzo­nych ener­gii z prze­po­czwa­rza­ją­cym się apa­ra­tem wła­dzy stał się tema­tem Jerze­go Jar­nie­wi­cza w okre­sie, któ­re­go zaląż­ki znaj­du­je­my w Oran­ża­dzie, wła­ści­wy począ­tek w Maki­ja­żu, a pod­su­mo­wa­nie w obsy­pa­nym splen­do­ra­mi Mon­do cane. Zada­nie auto­kre­acyj­ne pole­ga na wygra­niu spo­ru o pożą­da­nie z apa­ra­tem wła­dzy. W Oran­ża­dzie odnaj­du­je­my wiersz „Emo”:

Emo

Jesteś poetą lirycz­nym? pyta
i prze­szy­wa go wzro­kiem. Bez­wstyd­nie.
Suka, chciał­by jej odpo­wie­dzieć
i wsa­dzić rękę w majt­ki.
Ale budzi się w innym cza­sie,
bez suk i zmo­to­ry­zo­wa­nych odwo­dów,
od któ­rych mokro robi­ło się na uli­cy.
Lirycz­nym, kur­wa, lirycz­nym.

Dzien­ni­kar­ka pro­wa­dzi wywiad z pod­mio­tem na temat liry­ki. W tle toczy się jed­nak inny dia­log – roz­mów­cy wyraź­nie „lecą na sie­bie”. Któ­ra war­stwa jest praw­dziw­sza: wywiad czy ero­tycz­na gra? Medial­ność to prze­cież jed­na z ema­na­cji apa­ra­tu wła­dzy. W „Emo” dobrze widać ryzy­kow­ny, ale nie­da­ją­cy się usu­nąć splot pożą­da­nia i tego wła­śnie apa­ra­tu. Sło­wem zwor­ni­kiem jest „suka”. Kata­li­za­tor ero­ty­zmu w niż­szym reje­strze, sło­wo to prze­cho­wu­je wspo­mnie­nie jaw­nej opre­syj­no­ści wła­dzy. I cho­ciaż pod­miot budzi się z tej fan­ta­zji „w innym cza­sie”, w któ­rym prze­moc bywa już mniej jaw­na, to rozu­mie­my, że cho­dzi tyl­ko (i aż!) o zmia­nę tech­no­lo­gii.

Cho­ciaż świat pol­skie­go kapi­ta­li­zmu od począt­ku jest u Jar­nie­wi­cza reje­stro­wa­ny jako karu­ze­la symu­la­krycz­nej tan­de­ty, to jed­nak jego repre­syj­ność nie male­je. W auto­kre­acyj­nej stra­te­gii cho­dzi o wygra­nie sfe­ry pożą­da­nia dla szans pod­mio­tu, o takie prze­do­sta­nie się do pokła­dów pożą­da­nia, takie ich akty­wo­wa­nie, któ­re prze­mie­ni je w nośnik pozwa­la­ją­cy wymknąć się sfin­go­wa­nym języ­kom ku rekon­struk­cji takich doznań jak miłość, roz­kosz, pięk­no, ale tak­że – w innych rejo­nach i może też w póź­niej­szych tomach – czu­łość, przy­jaźń, wraż­li­wość na ból inne­go.

Pro­gram ten nabie­ra roz­pę­du w Maki­ja­żu. Tom obfi­tu­je w wier­sze miło­sne, ero­tycz­ne, przy czym afek­ty te roz­wi­ja­ne są zawsze w nie­usu­wal­nej przy­le­gło­ści narze­czy publicz­nych, nie­ustan­nie na jakiejś kra­wę­dzi, przy pod­wyż­szo­nym ryzy­ku wtar­gnię­cia języ­ków zafał­szo­wa­nych w to, co już mia­ło być osią­gnię­tą kon­struk­cją. Miłość i ero­tycz­ne unie­sie­nie prze­ciw­sta­wia­ne są tu oszu­stwu napę­dza­ją­ce­mu pol­ski dys­kurs publicz­ny. Cha­rak­te­ry­stycz­ne śro­do­wi­sko tych wier­szy znaj­du­je­my na przy­kład w tek­ście „Samo połu­dnie”, gdzie „w śród­mie­ściu swąd palo­nych opon/ ście­ra się z rykiem prze­no­śnych syren/ i koła­ta­niem do bram”, albo w „Tu jesteś”, gdzie dzie­ją się podob­ne sce­ny per­ma­nent­nie kon­wul­syj­ne­go spek­ta­klu post­po­li­tycz­ne­go: „Gwiż­dże wiatr, a Gene­ral Motors/ ogła­sza ban­kruc­two. Za nimi pój­dą inni”. Co kie­dyś było polu­zo­wa­niem desy­gna­tów, póź­niej sta­ło się rze­czy­wi­sto­ścią neo­li­be­ral­ne­go oszu­stwa: „Z sufi­tu wzię­te dane. Z głębokości/ powiew kar­czo­wa­nych słów”. Tam, gdzie u Sosnow­skie­go język wier­sza dążył­by do ode­rwa­nia się od spek­ta­klu – gdzie odpo­wie­dzią na mani­pu­la­cję była­by fan­ta­sma­go­ria wła­sna wier­sza, kpią­ca sobie z takich nazw jak Gene­ral Motors – u Jar­nie­wi­cza zacho­wu­ją one real­ność roz­kła­du, po to by real­na rów­nież mogła się stać gra kochan­ków poszu­ku­ją­cych azy­lu wśród roz­pa­du. Zwią­zek kochan­ków to albo prze­bi­cie się do obra­zo­bur­czo odkry­te­go pięk­na, jak w wier­szu „Z Ksiąg Kró­lew­skich”, gdzie „pięk­na jest żona bliź­nie­go mego,/ pięk­na ławi­ca ryb wokół kostek”, albo ostat­ni moż­li­wy komu­nizm, jak w „Pro­stym wier­szu o miło­ści”, popi­so­wym kawał­ku Jar­nie­wi­cza, nie­odmien­nie feto­wa­nym okla­ska­mi na wie­lu odczy­tach poetyc­kich. W naj­in­ten­syw­niej­szych war­stwach tego pro­gra­mu docho­dzi do poja­wie­nia się nowe­go pod­mio­tu – kochan­ka zro­dzo­ne­go powtór­nie w akcie speł­nie­nia, któ­ry jest też odda­niem gło­su kochan­ce, jak na przy­kład w „Wier­szu loto­so­wym”. Z pew­no­ścią taki­mi utwo­ra­mi Jar­nie­wicz wcho­dzi na sta­łe do kano­nu dys­ku­sji o roli i przy­go­dach płci w poezji pol­skiej.

Czy pro­gram auto­kre­acyj­ny Jar­nie­wi­cza koń­czy się „suk­ce­sem”? Czym był­by taki suk­ces? Nasu­wa się porów­na­nie z Kawa­fi­sem. U Kawa­fi­sa Jar­nie­wicz pod­pa­trzył zdol­ność do wychwy­ty­wa­nia deta­lu, któ­ry nie tyl­ko pobu­dzi wyobra­że­nie pożą­da­nia lub roz­ko­szy, ale też pomo­że prze­nieść chwi­lę roz­ko­szy w cza­sie, tak by sta­ła się ona udzia­łem chwi­li obec­nej. Bez popa­da­nia w kla­sycz­ny ide­alizm, sta­wia­ją­cy sztu­kę wyżej od życia, Kawa­fis notu­je pew­ną t r w a ł o ś ć dzie­ła poetyc­kie­go, któ­re zysku­je sta­łą obec­ność w samym życiu. Kawa­fis to nie­zwy­kła hybry­da Pla­to­na z Nie­tz­schem – ide­alizm pięk­na zosta­je w tej poety­ce wcie­lo­ny do-słow­nie: żywy język wta­pia ide­al­ną chwi­lę w pasmo, któ­re trwa w cza­sie, ale jed­no­cze­śnie, w jakimś sen­sie, „nie sta­rze­je się”. W tym zna­cze­niu poety­ka Kawa­fi­sa jest naj­peł­niej zre­ali­zo­wa­nym pro­gra­mem auto­kre­acyj­nym – w pew­nym momen­cie nie da się odróż­nić „życia” od poetyc­ko uzy­ska­nych „aktów”, któ­re, choć chro­no­lo­gicz­nie wcze­śniej­sze, zacho­wu­ją współ­cze­sność i współ­two­rzą każ­dą następ­ną „chwi­lę obec­ną”.

Jar­nie­wicz musi jed­nak spro­ble­ma­ty­zo­wać tę obec­ność. Jest to cena, jaką pła­ci za zbli­że­nie się – koniecz­ne, jak już zauwa­ży­łem – do dewa­lu­acji języ­ków publicz­nych oraz do zawar­tej w ich pro­li­fe­ra­cji czyn­no­ści apa­ra­tu wła­dzy. Na pozio­mie opo­wie­ści cykl kolej­nych tomów odno­to­wu­je po pro­stu wyga­sa­nie roman­su. Jed­nak ta nar­ra­cja nie­sie w sobie inne odkry­cie: taką głę­bię inge­ren­cji apa­ra­tu – nad­zo­ru­ją­ce­go, prze­świe­tla­ją­ce­go, szpie­gu­ją­ce­go, ewi­den­cjo­nu­ją­ce­go – o jakim nie śni­ło się moder­ni­stom, na przy­kład Kawa­fi­so­wi. Inge­ren­cja ta zapro­wa­dzi Jar­nie­wi­cza – w Pustych nocachi Mon­do cane – do rewi­zji całe­go pro­gra­mu auto­kre­acyj­ne­go, któ­ra będzie też kon­fron­ta­cją z pust­ką. Co naj­waż­niej­sze – i naj­od­waż­niej­sze w tej poety­ce – pust­ka jest nagle odkry­wa­na na obsza­rze wcze­śniej nale­żą­cym do cie­le­sne­go pożą­da­nia. Szcze­gól­nie w Mon­do cane spod żądzy prze­zie­ra nicość. Cza­sem jest to cze­luść wręcz meta­fi­zycz­na, otchłań śmier­ci, ale Jar­nie­wicz nie prze­su­wa się ku meta­fi­zy­ce. Cie­kaw­sze jest odkry­cie prze­ni­co­wa­nia żądzy wła­śnie przez sta­ły udział apa­ra­tu wła­dzy w cie­le­sno­ści. Wier­sze w Mon­do cane przy­po­mi­na­ją o wyda­niu współ­cze­sne­go cia­ła ludz­kie­go na wtar­gnię­cie apa­ra­tu, któ­ry prze­świe­tla, gro­ma­dzi dane, ewi­den­cjo­nu­je, a tym samym je denun­cju­je i osła­bia. Co wcze­śniej było dąże­niem do komu­ni­ka­cji i miło­sne­go doty­ku, rzed­nie i prze­ra­dza się czę­sto w czy­sty odruch, nagi ból. Zamiast dają­ce­go się twór­czo spo­żyt­ko­wać pożą­da­nia pozo­sta­je sta­łe nie­speł­nie­nie, uza­leż­nie­nie. Spod miło­sne­go unie­sie­nia prze­zie­ra poli­tycz­no-poli­cyj­ne rekwi­zy­to­rium: „sza­fa, w szafie/ pod­pi­sa­ne lojal­ki, zezna­nia, bia­ły proszek/ w saszet­ce”. Ten bia­ły pro­szek to nar­ko­tyk, któ­ry wła­dza zawsze może komuś pod­rzu­cić. Wła­dza, w swo­im wyda­niu bio­ak­tyw­nym, zarzą­dza żądzą, regla­men­tu­je ją, prze­my­ca i zada­je. Taka myśl zaczy­na wybrzmie­wać w naj­waż­niej­szych utwo­rach Mon­do cane, na przy­kład w „Wier­szu z pła­czą­cą posłan­ką”, gdzie imię uko­cha­nej, któ­re w tych wier­szach jest przy­wo­ły­wa­ne obse­syj­nie jako znak nie­obec­no­ści, musia­ło zostać kie­dyś pod­su­nię­te: „Kto/ je zasiał? I kto nas potem, jaki agent,/ jakich służb spe­cjal­nych, na życie i na śmierć, uwiódł”? Apa­rat wła­dzy – zasad­ni­czo bez­oso­bo­wy, pusty, wła­ści­wie już cał­ko­wi­cie mecha­nicz­ny – implan­tu­je pust­kę tam, gdzie u Kawa­fi­sa mia­ła być sama żywot­na treść odtwo­rzo­nej żywot­no­ści.

Czy zatem poraż­ka? W Mon­do cane spoj­rze­nie wycho­dzi poza „ja”. Widać ból innych, rów­nież ich pod­da­nie sys­te­mo­wi wła­dzy. Ta sama uwa­ga i zdol­ność do noto­wa­nia szcze­gó­łu naświe­tla teraz posta­cie zupeł­nie pod­mio­to­wi obce, a jed­nak połą­czo­ne z nim we wspól­no­cie sła­bo­ści, zwy­czaj­nie ludz­kie­go wysta­wie­nia na widok publicz­ny, obna­że­nia. Uwi­kła­nie w pożądanie/żądzę jest też uwi­kła­niem w histo­rię i poli­ty­kę, co daje obraz więk­szej wspól­no­ty.

Nie chcę przez to koń­czyć bana­łem i twier­dzić, że Jar­nie­wicz sta­je się poetą cał­ko­wi­cie już i zupeł­nie odda­nym spra­wie altru­istycz­ne­go odej­ścia od indy­wi­du­al­ne­go „ja” na rzecz wspól­no­ty. Było­by to twier­dze­nie zbyt koniunk­tu­ral­ne. Poeci mają pra­wo do swo­ich obse­sji; twór­czość z tych obse­sji się bie­rze. Dla­te­go dopo­wiem, że auto­kre­acja u Jar­nie­wi­cza nie usu­wa cał­ko­wi­cie kon­fe­sji. W póź­nych tomach poja­wia się impe­ra­tyw auto­ana­li­zy, znaj­du­ją się tam wier­sze zbli­żo­ne do kon­fe­syj­no­ści w spo­so­bie, w jaki źró­deł kon­struk­cji pod­mio­tu poszu­ku­je się w kla­sycz­nym roman­sie rodzin­nym. W szer­szym roz­ra­chun­ku jed­nak nawet ten bar­dzo oso­bi­sty, nie­mal freu­dow­sko zbu­do­wa­ny pod­miot sta­je się czę­ścią więk­szej pano­ra­my uka­zu­ją­cej nasze powszech­ne uwi­kła­nie i zależ­ność od zapi­su zewnętrz­ne­go, poli­tycz­no-histo­rycz­ne­go, któ­re­go pocho­dze­nie i cele pozo­sta­ją dla nas cał­ko­wi­cie nie­ja­sne, a któ­re­go nie­usu­wal­ność da osta­tecz­nie bagaż każ­de­go życia indy­wi­du­al­ne­go. Pro­gram auto­kre­acyj­ny Jar­nie­wi­cza jest nie­czy­sty, jed­nak jest to nie­czy­stość przy­da­ją­ca mu pojem­no­ści i wni­kli­wo­ści, na jaką nie stać żad­nej koniunk­tu­ry poli­tycz­nej.