Barbarzyńca dla intelektualistów (a może odwrotnie)

1

Czy to nie będzie naj­bar­dziej kło­po­tli­wy w odbio­rze tom? – zasta­na­wia­łem się, prze­bie­ga­jąc myśla­mi całą edy­cję dzieł zebra­nych Boh­da­na Zadu­ry. Skła­da­ją­cy się z bar­dzo dobrej, sku­pia­ją­cej naj­now­sze utwo­ry, wstęp­nej czę­ści oraz ze zde­cy­do­wa­nie słab­szych pozo­sta­łych frag­men­tów, w któ­rych prze­glą­da się jak w lustrze ostat­nie kil­ka­dzie­siąt lat pol­skiej poezji. Ale jest to lustro pokry­te kurzem, popę­ka­ne, nazna­czo­ne rów­nież nie­uda­ny­mi pró­ba­mi sca­le­nia jed­no­rod­ne­go sty­lu. Mamy tu to wszyst­ko, co wydo­by­to z roz­pro­sze­nia, z pier­wo­dru­ków i szpar­ga­łów, co wyro­kiem autor­skim ska­za­no daw­niej na zapo­mnie­nie. Mnie jed­nak towa­rzy­szy­ła radość, może nawet unie­sie­nie. Myśla­łem sobie – „oto w tych frag­men­tach widać, jak Zadu­ra poetyc­ko dora­stał, potęż­niał, stro­ił instru­men­ty swej wspa­nia­łej orkie­stry.” Cóż za lek­cja dla debiu­tan­tów! Bo widać jak na dło­ni, ileż to atra­men­tu trze­ba wylać, ile bene­dyk­tyń­skich prób zali­czyć, żeby wresz­cie uzy­skać jakąś auto­no­mię w poezji, swój wła­sny głos wyrzeź­bić, wybić na pierw­szy plan. Dla miło­śni­ków tej twór­czo­ści to zapew­ne wzru­sza­ją­ca przy­go­da i swo­iście dydak­tycz­na nie­spo­dzian­ka, warsz­ta­ty poetyc­kie na żywo i jed­no­cze­śnie lek­cja histo­rii współ­cze­snej poezji. Inni odbior­cy, ci już tak nie­za­an­ga­żo­wa­ni w tro­pie­nie niu­an­sów „zadu­ria­ni­zmu”, mogą być skon­fu­do­wa­ni przy­pad­ko­wo­ścią i sła­bo­ścią wydo­by­tych z pożół­kłych rocz­ni­ków tek­stów, mogą zasta­na­wiać się nad sen­sem ich publi­ka­cji, mogą sobie w duchu zada­wać pyta­nia w sty­lu – „Po co pozy­cję Zadu­rę osła­biać poka­zem juwe­ni­liów, prze­cięt­nych pod­ró­bek neo­kla­sy­cy­stycz­ne­go sty­lu, nota­tek lirycz­nych bez więk­sze­go zna­cze­nia dru­ko­wa­nych w gaze­tach, o któ­rych dzi­siaj już nikt nie pamię­ta. Tego się nie robi poecie za życia…”.

I w takiej atmos­fe­rze może odby­wać się czy­ta­nie trze­cie­go tomu „Wier­szy zebra­nych” Boh­da­na Zadu­ry.

2

Toteż chciał­bym sku­pić swo­ją uwa­gę na pierw­szej czę­ści tomu, na wymo­wie naj­now­sze­go tomi­ku poety, zaty­tu­ło­wa­ne­go „Kwe­stia cza­su”. Czas jest tu naj­waż­niej­szy i z nim się wypra­wia nie­sa­mo­wi­te histo­rie, ale nie­ro­ze­rwal­nie wią­że się z tym kil­ka innych kwe­stii. Takie tytu­ły jak „Kwe­stia sma­ku” czy „Kwe­stia sty­lu” też nie były­by od rze­czy. Wszak już pierw­szy wiersz doty­czy sty­lu. Podwój­no­ści sty­lu. To w ogó­le jest sza­le­nie istot­ny pro­blem tej poezji: podwój­ność gło­su. Coś kla­sycz­ne­go, ryt­micz­ne­go cią­gle się tu mie­sza z języ­kiem spro­za­izo­wa­nym, nie­mal publi­cy­stycz­nym (kie­dy to wiersz Zadu­ry chce być notat­ką z gaze­ty, kart­ką zdję­tą z muru). Cie­ka­we, że w ten spo­sób pod­su­mo­wu­je doro­bek życia ktoś, kto po boga­tym doświad­cze­niu neo­kla­sy­cy­stycz­nym prze­szedł na dru­gą stro­nę i stwo­rzył wła­sną odmia­nę wier­sza wol­ne­go. Podwój­ność gło­su, mówie­nie „na dwo­je” wyda­je się być bar­dzo waż­ną cechą ostat­nich wier­szy.

Oso­bi­sty pro­blem auto­te­licz­ny został wmie­sza­ny w dys­ku­sje este­tycz­ne. Świet­nie wmie­sza­ny w wier­szu ini­cju­ją­cym zbiór. Cho­dzi o „Poet – bar­ba­rian or intel­lec­tu­al”. Tu rzecz nazy­wa się po imie­niu i rzu­ca inte­re­su­ją­ce świa­tło na nie­gdy­siej­sze pole­mi­ki. Pro­po­no­wa­ne roz­wią­za­nie jest pro­ste. Może potrze­bu­je­my dwóch języ­ków? – zasta­na­wia się poeta. Może to kon­tek­sty wymu­sza­ją okre­ślo­ne zacho­wa­nia języ­ko­we odtwa­rza­ne w wier­szu? Ist­nie­ją więc dwa języ­ki reali­zu­ją­ce się w zależ­no­ści od spe­cy­fi­ki odbio­ru, od ocze­ki­wań i nasta­wie­nia. Jeden był­by dla bar­ba­rzyń­ców, dru­gi dla inte­lek­tu­ali­stów. Bar­ba­rzyń­ski dla inte­lek­tu­ali­stów, inte­lek­tu­al­ny dla bar­ba­rzyń­ców.

I wyobraź­my sobie teraz, że przez tę sub­tel­ną bra­mę (z napi­sa­mi wyku­ty­mi w języ­ku angiel­skim) mamy wejść do tego świa­ta, mamy czy­tać następ­ne wier­sze. I czy­ta­my nie­uf­nie, co chwi­lę mie­rząc, ile tu bar­ba­rzyń­stwa, a ile inte­lek­tu­al­nej fine­zji. Po dłuż­szej lek­tu­rze to prze­sta­je być waż­ne. I zda­je się, że auto­ro­wi o to cho­dzi­ło. O uni­ce­stwie­nie dycho­to­mii. O ujrze­nie dwóch języ­ków w sca­la­ją­cej per­spek­ty­wie jed­ne­go pod­mio­tu. Po pro­stu nie­raz bywa­my kla­sy­cy­sta­mi, a nie­raz zda­rza się nam grać rolę bar­ba­rzyń­ców. Język wszyst­ko przyj­mie. Potra­fi się roz­dwa­jać.

3

Czas jest tu naj­waż­niej­szy. Naj­bar­dziej bole­sny. Cho­ciaż moż­na odnieść wra­że­nie, że w tym świe­cie nie ma żad­nej war­to­ści abso­lut­nej, czy­li takiej, któ­rej nie dało­by się wydrwić. O tym zawsze nale­ży pamię­tać. To sta­łe tło aksjo­lo­gicz­ne tych wier­szy. Tym bar­dziej muszą poru­szać pró­by osa­dza­nia cze­goś na grun­cie powa­gi. I wyda­je mi się, że w tej książ­ce mamy z czymś takim do czy­nie­nia mimo żar­to­bli­wo­ści nie­któ­rych prze­słań i atmos­fe­ry bły­sko­tli­we­go dow­cip­ko­wa­nia. Inte­lek­tu­ali­ście chwi­la­mi głos grzęź­nie w gar­dle. Ocie­ra się o gra­ni­cę sty­lu, o osta­tecz­ną moż­li­wość iro­nicz­ne­go wysło­wie­nia. Bo za dużo śmier­ci wokół, bo ona zaczy­na doty­czyć, obej­mo­wać, ini­cjo­wać mało pod­nie­ca­ją­cy flirt. To już nie są żar­ty, cho­ciaż brzmią tak, jak­by nimi nadal były: „Po kasz­lu w lip­cu pta­sia gry­pa i co dalej? Rak płuc? Rak krta­ni? Zawsze jest jakiś wybór choć ogra­ni­czo­ny.” Toteż spo­ro wier­szy w tym tomie zaj­mu­je się warun­ka­mi owe­go ogra­ni­cze­nia, mówiąc przy oka­zji coś o wyczer­py­wa­niu się, o zaci­ska­ją­cym się krę­gu. Wła­ści­wie nie ma już żad­ne­go wybo­ru, pomy­śla­łem, czy­ta­jąc o raku, któ­ry wle­wa się w cze­ka­ją­ce nań tkan­ki, o resek­cji żołąd­ka, o prze­raź­li­wie bolą­cych kola­nach, o gło­wie peł­nej „śmie­ci śmier­ci”, wresz­cie o tym, że „świat powo­li prze­cho­dzi na dru­gą stro­nę”. To bar­dzo waż­ne, jak Boh­dan Zadu­ra, bli­ski mi czło­wiek, usi­łu­je coś powie­dzieć o osa­cze­niu ze stro­ny cza­su i mate­rii, ze stro­ny tka­nek, chrzą­stek i łęko­tek, pró­bu­je wykrztu­sić coś nie do opi­sa­nia – dła­wie­nie, skurcz, zanik, roz­pacz.

I nie wiem, czy pisze to bar­ba­rzyń­ca, czy inte­lek­tu­ali­sta, ponie­waż w świe­tle tych doznań i prze­żyć nie ma to już żad­ne­go zna­cze­nia (Zadu­ra po raz dru­gi unie­waż­nia dycho­to­mię), a ja wiem tyl­ko, że mnie to obcho­dzi, śmier­tel­nie doty­czy, że podob­nie budzę się w nocy, nie znaj­du­jąc odpo­wie­dzi. Jeże­li poka­zu­je się roz­pad, to cho­dzi też o roz­pad for­my: jakie te ostat­nie w tomi­ku wier­sze są skrom­ne, asce­tycz­ne, jak­że się już niczym nie pysz­nią, brzmią jak notat­ki pozo­sta­wio­ne na szpi­tal­nym sto­li­ku. Jeże­li poka­zu­je się roz­pacz, to oszczęd­nie, z kla­są. Roz­pacz orga­nicz­na, dła­wią­ca nie jest tym samym, czym roz­pacz lite­rac­ka, figu­ral­na, sym­bo­licz­na. Dla­te­go te sło­wa zna­czą to, co zna­czą i nie ma w nich prze­chy­le­nia w stro­nę iro­nii: „w pew­nym wieku/ wie się już/ że rozpacz/ to takie samo słowo/ jak inne”. A cho­dzi o to, żeby wyjść poza sło­wa, poka­zać gro­zę i wstrząs towa­rzy­szą­cy wycho­dze­niu.

W krę­gu tych ostat­nich notat­ni­ko­wych zapi­sów pozo­sta­ją tak­że roz­wa­ża­nia o cza­sie. Z tytu­ło­wym wier­szem wią­że się moc­no „Reduk­cja”, utwór pod­kre­śla­ją­cy fakt nie­od­wra­cal­no­ści czy też jed­no­ra­zo­wo­ści cza­su, któ­ry podob­nie „jak węgiel jak ropa” jest nie­od­na­wial­ny. W tytu­ło­wym utwo­rze wywód opie­ra się na przy­to­cze­niu i prze­wrot­nej ana­li­zie powie­dze­nia „wszyst­ko jest kwe­stią cza­su”. Nie powin­no być zatem róż­ni­cy – roz­my­śla poeta – czy cho­dzi o kil­ka minut, godzin, lat, czy o kil­ka­na­ście. Naj­bar­dziej przej­mu­ją­ca jest tu poin­ta. To tyl­ko dwa dźwię­ki, dwie syla­by: A JEST.

Sma­ko­wa­niu tej róż­ni­cy poświe­co­nych jest kil­ka­na­ście frag­men­tów wspo­mnie­nio­wych, wyra­sta­ją­cych z prze­ży­wa­nia cza­su, z odczu­wa­nia dotkli­wo­ści tego prze­ży­wa­nia. Na przy­kład „Bąblow­ni­ca” przy­wo­łu­ją­ca postać ojca i pew­ne wyda­rze­nia z dzie­ciń­stwa. Uko­ro­no­wa­niem tego wąt­ku jest suge­styw­ny poemat ona­ni­stycz­ny (tyl­ko dla chłop­ców) pt. „To o czym zaczął mówić któ­rejś nocy”. Powrót do dzie­ciń­stwa i cza­sów doj­rze­wa­nia zaowo­co­wał tek­stem, pod któ­rym pod­pi­sa­ła­by się znacz­na część umę­czo­nej doj­rze­wa­niem ludz­ko­ści, mię­to­lą­cej ręką wła­sne narzą­dy z bra­ku innych moż­li­wo­ści speł­nie­nia. Pikan­te­rii tej rela­cji doda­je fakt, że o mękach i roz­ko­szach mię­to­le­nia opo­wia­da mini­strant albo ktoś, kto nim był i w dwój­na­sób (bo doszły dogma­ty, moral­ność i pie­kło) prze­ży­wał kło­pot z nagle obja­wio­ną sek­su­al­no­ścią.

4

Trzy­na­sto­zgło­sko­wiec, któ­ry niczym ukłon w stro­nę Mic­kie­wi­cza, wypro­wa­dza z roz­pa­czy i tęt­ni w uszach jak wybuch twór­czej erup­cji, pokaz krze­py. Ukłon w stro­nę Wil­na, o któ­rym się opo­wia­da z werwą i sym­pa­tią w „Dys­ty­chach dla Euge­niu­sza Ali­san­ki”. Ten utwór oraz „Kart­ka dla Wasy­la Mach­ny” i „Dzie­sięć na kwa­drans” wska­zu­ją na natu­ral­ne tło wyda­rzeń, na te frag­men­ty z życia boha­te­ra, któ­re wciąż nio­są żywe zna­cze­nia, nie ocie­ra­jąc się o roz­pacz i poczu­cie pust­ki. Być może nawet wią­żą się z taką sfe­rą rze­czy­wi­sto­ści, któ­ra wyda­je się nie­skła­ma­na i god­na zaufa­nia, cią­gle waż­na i wia­ry­god­na. Cho­dzi o to inne życie zwa­ne „życiem lite­rac­kim”. Podró­że i wie­czo­ry autor­skie, przy­jaź­nie i związ­ki, zlo­ty i impre­zy, publi­ka­cje i dys­ku­sje. To bar­dzo inte­re­su­ją­cy wątek w poezji Boh­da­na Zadu­ry: zapi­sy­wa­nie wra­żeń aktyw­ne­go uczest­ni­ka życia lite­rac­kie­go, swo­iście kro­ni­kar­ski obo­wią­zek bio­rą­cy się z poczu­cia soli­dar­no­ści i przy­jaź­ni. Zupeł­nie inny jest ton (ser­decz­ny, bra­ter­ski, fami­liar­ny) tego typu tek­stów w porów­na­niu z „wier­sza­mi gniew­ny­mi”, wcho­dzą­cy­mi w spór z ofi­cjal­nym życiem spo­łecz­no-poli­tycz­nym. Odno­si się wra­że­nie, że waż­ni dla Zadu­ry przy­ja­cie­le poeci, pisa­rze, kry­ty­cy two­rzą coś w rodza­ju rodzi­ny. Z frag­men­tów im poświę­co­nych bije cie­pło, siła i pew­ność, a mono­lo­gi boha­te­ra two­rzą się w przy­ja­ciel­skiej prze­strze­ni wymia­ny myśli i wra­żeń, w prze­strze­ni abso­lut­ne­go poro­zu­mie­nia peł­nej alu­zji o wspól­nych przy­go­dach i prze­ży­ciach. Mnie naj­bar­dziej wzru­szył frag­ment „Dys­ty­chów…” opi­su­ją­cy zakło­po­ta­nie agno­sty­ka szu­ka­ją­ce­go obra­zu „Pani któ­ra w Ostrej świe­ci Bra­mie”. Czy­ni to po to, żeby speł­nić proś­bę Hen­ry­ka Bere­zy. Jak­że on, bied­ny, Ją pozdra­wia…

5

Jeże­li ten tomik jest przy­czyn­kiem do dys­ku­sji o poetyc­ko­ści, o jej wymia­rach i nor­mach, to waż­ną czę­ścią przed­sta­wia­nych (kształ­tem wier­szy) poglą­dów jest cząst­ka zło­żo­na z tek­stów hybry­dal­nych, sytu­ują­cych się na pogra­ni­czu poezji i pro­zy. Być może mamy do czy­nie­nia z pro­za­mi poetyc­ki­mi, a może z czymś w rodza­ju kar­tek z dzien­ni­ka poety. Przy­po­mi­na­ją mi one frag­men­ty ostat­nie­go opo­wia­da­nia ze zbio­ru „Patry­cja i chart afgań­ski”. Cho­dzi o „Roz­bieg”, któ­ry potem w cie­ka­wy spo­sób prze­po­czwa­rzył się w „Lit” (choć miał w „Aryt­mię”). Cho­dzi o pomysł mie­sza­nia sty­lów i tona­cji, o dwa języ­ki, dwa gło­sy.

W „Roz­bie­gu”, a potem w powie­ści „Lit”, pole­ga­ło to na współ­wy­stę­po­wa­niu nor­mal­nej tra­dy­cyj­nej nar­ra­cji i nar­ra­cji zryt­mi­zo­wa­nej, opar­tej na sche­ma­cie ryt­micz­nym dzie­wię­cio­zgło­skow­ca (moż­na mieć sko­ja­rze­nia z „Gre­na­die­rem-kró­lem” Andrze­ja Kijow­skie­go). Według Zadu­ry mia­ło w ten spo­sób docho­dzić do zde­rza­nia kon­wen­cjo­nal­no­ści z auten­ty­zmem. Para­doks este­tycz­ny – nie­obo­jęt­ny tak­że dla zbio­ru „Kwe­stia cza­su” – pole­gał­by na prze­ni­ka­niu się kon­wen­cjo­nal­ne­go wypo­wia­da­nia obse­sji i mito­lo­gii z natu­ral­no­ścią codzien­ne­go bana­łu. Jak to ujął autor „Roz­bie­gu”, a są to sło­wa, do któ­rych zawsze war­to wra­cać, oma­wia­jąc twór­czość Zadu­ry: „Zaba­wa lite­rac­ka chro­nić tu win­na powieść przed banal­no­ścią i jed­no­znacz­no­ścią. Nie stać nas na stwo­rze­nie meta­fi­zy­ki, nie stać rów­nież na rezy­gna­cję z niej”.

Zabaw­ne więc wyda­ły mi się te małe pro­zy i bawi­łem się nie­źle, dopó­ki nie natkną­łem się w nich na wca­le nie­skry­wa­ny ton pole­micz­ny, na iry­ta­cję, gniew, zaan­ga­żo­wa­nie. A w stro­nę „Roz­bie­gu” rzu­cił mnie pogłos ryt­micz­ny. Zda­wa­ło mi się, że sły­szę dzie­wię­cio­zgło­sko­wiec w tytu­le jed­nej z tych próz. Był tam, ale tyl­ko poło­wicz­nie: „Sza­now­ny panie pro­fe­so­rze (mam na myśli Miod­ka, Bral­czyk też być może”. Sło­wa tego tek­stu dyk­to­wa­ła iry­ta­cja doty­czą­ca naro­wów publicz­ne­go języ­ka. Wyczu­wa się tu wyraź­ną nie­chęć do języ­ko­wych mód ste­ro­wa­nych przez media. Oto podróż kazach­stań­skich Pola­ków do ojczy­zny zosta­ła w mediach nazwa­na piel­grzym­ką. Zadu­ra nie cier­pi zawłasz­cza­nia wspól­ne­go języ­ka przez reli­gij­ny patos, przez nowo­mo­wę kościel­ną zatru­wa­ją­cą – jego zda­niem – zwy­czaj­ne komu­ni­ko­wa­nie się. Te kąśli­we tek­sty w grun­cie rze­czy doty­czą publicz­ne­go roz­my­wa­nia się zna­czeń, pro­te­stu­ją prze­ciw dewa­lu­acji słów i mar­no­tra­wie­niu natu­ral­nej siły języ­ka. I tak od sło­wa do sło­wa, od sfor­mu­ło­wa­nia do sfor­mu­ło­wa­nia docho­dzi się tu do kry­ty­ki dys­kur­su medial­ne­go i stwa­rza­nej prze­zeń kul­tu­ry bycia i poro­zu­mie­wa­nia się.

W świe­tle tych utwo­rów zaczy­na się dostrze­gać nową misję współ­cze­sne­go poety. Jest nią odważ­ne, iro­nicz­ne i zło­śli­we prze­ciw­sta­wa­nie się języ­ko­wym i myślo­wym pły­ci­znom mediów. Dosta­je się też poli­ty­kom (pole­cam zna­ko­mi­ty wiersz dedy­ko­wa­ny Alek­san­dro­wi Kwa­śniew­skie­mu) i ich nie­fra­so­bli­we­mu rzu­ca­niu słów na wiatr. Zadu­ra te sło­wa chwy­ta, prze­świe­tla, nicu­je. Po mistrzow­sku obra­bia frag­ment z gaze­ty czy news z tele­wi­zo­ra, dopi­su­jąc swo­je, czy­li poetyc­ki komen­tarz wyty­ka­ją­cy fałsz, pust­kę, nie­uczci­wość bom­bar­du­ją­cych nas zewsząd komu­ni­ka­tów. I to już nie cho­dzi o sło­wa. Tak­że o zacho­wa­nia, gesty, posta­wy. Ich nija­kość trak­to­wa­na ze śmier­tel­ną powa­gą i naboż­ną czcią jest powo­dem fru­stra­cji boha­te­ra tych zło­śli­wych nota­tek, któ­ry bez żad­nych cere­mo­nii potra­fi napi­sać, że „mdli go od miło­ści w wier­szach księ­ży poetów”. I to już nie jest zaba­wa lite­rac­ka, któ­ra ma chro­nić przed banal­no­ścią i jed­no­znacz­no­ścią. To jest raczej poszu­ki­wa­nie auten­ty­zmu, wia­ry­god­ne­go wymia­ru meta­fi­zy­ki w gąsz­czu szem­ra­nych, odpu­sto­wych rytu­ałów robią­cych w Pol­sce za reli­gij­ność i meta­fi­zy­kę. Skost­nie­nie i pust­kę nale­ży ośmie­szyć, więc Zadu­ra ośmie­sza. Nie przy­po­mi­nam sobie inne­go zbio­ru tego poety, w któ­rym było­by tak wie­le frag­men­tów jaw­nie anty­kle­ry­kal­nych. W oso­bli­wy spo­sób pogłę­bia­ją one tę „śmier­tel­ną opo­wieść” o akcen­ty nie­wia­ry w ist­nie­nie dru­giej stro­ny, potę­gu­jąc tra­gizm, pod­kre­śla­jąc ludz­ką samot­ność zde­rza­ną ze świa­do­mo­ścią wiel­kiej pust­ki. Dla­te­go też razi boha­te­ra i śmie­szy język kościel­nych dostoj­ni­ków (cyta­ty z kazań pry­ma­sa Glem­pa są niczym ścia­na, na któ­rej zakwi­ta graf­fi­ti Zadu­ry), język ofi­cjal­nej, zin­sty­tu­cjo­na­li­zo­wa­nej ułu­dy i namasz­czo­nej omni­po­ten­cji. „Jak poważ­nie wie­rzyć w Boga, sko­ro wie­rzy­ło się w świę­te­go Miko­ła­ja?”

Jak widać, Zadu­rę od lat nie opusz­cza pyta­nie o moż­li­wość stwo­rze­nia nowej meta­fi­zy­ki. Zda­je się, że osta­tecz­nie doszedł do prze­ko­na­nia, iż takiej moż­li­wo­ści nie ma, zaś bez­re­flek­syj­ne tkwie­nie w pozo­sta­ło­ściach po sta­rej meta­fi­zy­ce koń­czy się uwią­dem, beł­ko­tem, ule­ga­niem łatwiź­nie świa­to­po­glą­do­wej i stad­nym odru­chom. Być może to wła­śnie jest naj­waż­niej­szym prze­sła­niem „Kwe­stii cza­su”.