Białe księgi

Pro­log. Sło­wo od kopi­sty

Zrze­kam się praw do tego, co za chwi­lę napi­szę.

Bo cokol­wiek napi­szę, już zosta­ło napi­sa­ne. Meta­fi­zy­ka? Owszem – w dzi­siej­szych cza­sach, kie­dy naj­cie­kaw­sza moim zda­niem część pol­skiej kry­ty­ki lite­rac­kiej rady­kal­nie odże­gnu­je się od meta­fi­zycz­nych zło­gów na rzecz mate­ria­li­zmu (zapo­zna­jąc skąd­inąd, że wca­le czę­sto mark­si­stow­ski – bo o taki tu cho­dzi – mate­ria­lizm na milę trą­ci heglow­skim ide­ali­zmem), muszę powró­cić do meta­fi­zy­ki. Muszę – bo Stel­le Bian­ki Rolan­do wyda­ją mi się trud­no ogar­nial­nym trak­ta­tem meta­fi­zycz­nym (a jed­no­cze­śnie mistycz­nym). Meta­fi­zycz­nym w sen­sie dosłow­nym – czy­li zarów­no docie­ra­ją­cym do mnie spo­za gra­nic pisar­skiej (i nie tyl­ko pisar­skiej, wszak Stel­le to w zasa­dzie art­bo­ok, na rów­nych pra­wach ope­ru­ją­cy sło­wem, obra­zem i dzia­ła­nia­mi  sło­wo­obra­zo­wy­mi) fizy­ki, jak i wysta­wia­ją­cym na poważ­ną pró­bę gra­ni­ce mej czy­tel­ni­czej fizjo­lo­gii.

A zatem – meta­fi­zy­ka. Nic do napi­sa­nia, wszyst­ko napi­sa­ne: mam wra­że­nie, że już napi­sa­łem ten tekst o Stel­lach, że pozo­sta­je – jak to z palimp­se­sta­mi bywa – zeskro­bać wierzch­nią war­stwę pisma, by odsło­ni­ło się w całej peł­ni to, cze­go jesz­cze nie ma (choć już jest). Oczy­wi­ście – złu­dze­nie, spro­wo­ko­wa­ne przez wra­że­nie, że i Rolan­do nie napi­sa­ła Stel­li, że to jedy­nie ema­na­cja jakie­goś wyż­sze­go porząd­ku. Kie­dyś Dariusz Cza­ja suge­ro­wał coś podob­ne­go o Die Kunst der Fuge – że to wła­ści­wie utwór ano­ni­mo­wy, że jego abso­lut­na dosko­na­łość spra­wia, iż Johann Seba­stian Bach nie jest tu kom­po­zy­to­rem, ale kopi­stą kosmicz­nej par­ty­tu­ry, pudłem rezo­nan­so­wym, w któ­rym roz­brzmieć może har­mo­nia dźwię­ków tak uni­wer­sal­na, że w zasa­dzie oby­wa­ją­ca się bez jed­nost­ko­wej inwen­cji. Sko­ro więc to nie Rolan­do napi­sa­ła Stel­le, sko­ro tyl­ko obja­wi­ła mi w ilu­mi­na­cyj­nych frag­men­tach coś, co spo­za Stel­li wyzie­ra, sko­ro Stel­le napi­sa­ne są od zawsze, wła­śnie się piszą i cze­ka­ją na napi­sa­nie – to być może ja też nie napi­sa­łem recen­zji z tej książ­ki, może tyl­ko wsze­dłem w posia­da­nie cze­goś, co ktoś inny napi­sał i teraz pró­bu­ję to nie­udol­nie zde­ko­do­wać.

Przyj­mij­my więc, że zna­la­złem się w czymś przy­po­mi­na­ją­cym począ­tek fil­mu Andrze­ja Żuław­skie­go Na srebr­nym glo­bie – że jestem bada­czem jakiejś przy­po­mi­na­ją­cej indiań­ską cywi­li­za­cji, że zało­ży­łem bazę wśród ośnie­żo­nych gór i lasów, w ruinach jakie­goś pała­cu, że wła­śnie przy­by­wa do mnie jeden z tubyl­ców i pada­jąc na twarz, wrę­cza mi kap­su­łę (choć rów­nie dobrze mogła­by to być obro­śnię­ta wodo­ro­sta­mi i sko­ru­pia­ka­mi butel­ka) ze sła­bo czy­tel­nym ręko­pi­sem Prze­my­sła­wa Roj­ka zaty­tu­ło­wa­nym Bia­łe księ­gi. I wła­śnie przy­stę­pu­ję do prze­pi­sy­wa­nia (a raczej rekon­stru­owa­nia) tego peł­ne­go luk, nad­użyć i nie­ści­sło­ści, cza­sem wręcz beł­ko­tli­we­go doku­men­tu.

[Scho­lia na mar­gi­ne­sie Pro­lo­gu: „Natu­ral­men­te, un mano­scrit­to”.]

Księ­ga Gwiazd

Zeszli­śmy z drzew – może (jak twier­dzą jed­ni) na sawan­nę, może (dowo­dzą dru­dzy) na bagna. To, co zna­leź­li­śmy, zaczę­li­śmy prze­ra­biać na coś inne­go, by lepiej się to nada­wa­ło do naszych celów. Naszym wyciom i chrzą­ka­niom stop­nio­wo nada­wa­li­śmy abs­trak­cyj­ny sens, by móc opi­sy­wać rze­czy, któ­rych aku­rat nie widzi­my i nie sły­szy­my. Okieł­zna­li­śmy ogień. Prze­czu­wa­jąc naszą odręb­ność od przy­ro­dy, wymy­śli­li­śmy cere­mo­nie pogrze­bo­we. Wło­sy na ple­cach i tor­sach coraz bar­dziej nam rze­dły, każ­de kolej­ne poko­le­nie rodzi­ło się z coraz krót­szy­mi ręka­mi.

Coraz czę­ściej patrzy­li­śmy w gwiaz­dy. Zra­zu były one dla nas – niczym księ­życ dla Man-Motha opi­sa­ne­go eony póź­niej przez Eli­za­beth Bishop – „maleń­ki­mi dziu­ra­mi w powa­le nie­ba”, ale im bar­dziej podej­rze­wa­li­śmy, że może być ina­czej, tym więk­sza była nasza zgro­za. To męt­ne, wid­mo­we i zwod­ni­cze świa­tło napły­wa­ło do nas z jakie­goś nie­wy­obra­żal­ne­go poza, nie pod­da­wa­ło się naszym pra­wom, któ­re w mię­dzy­cza­sie uchwa­li­li­śmy. Cią­gle inne, ruchli­we, drwi­ło sobie z nas porząd­kiem tego ruchu, któ­ry nauczy­li­śmy się dostrze­gać i prze­wi­dy­wać, ale nie potra­fi­li­śmy zro­zu­mieć. Dla­te­go nie­któ­rzy z nas namasz­cza­li się na sza­ma­nów, gwiaz­da­rzy, astro­lo­gów i astro­fi­zy­ków; mówi­li, że zna­ją praw­dy zaklę­te w mże­nie świe­tli­stej wysyp­ki nie­bo­skło­nu – nie­któ­rych pali­li­śmy na sto­sach i nisz­czy­li­śmy na łamach cza­so­pism nauko­wych, innym skła­da­li­śmy ofia­ry i wpro­wa­dza­li­śmy ich na kar­ty pod­ręcz­ni­ków. Po latach nie­któ­rzy z nich powo­ła­li do życia Mię­dzy­na­ro­do­wą Unię Astro­no­micz­ną, któ­ra w geście zemsty (tym strasz­niej­szej, że przez wie­ki odra­cza­nej) w 1930 roku poupy­cha­ła wszyst­kie gwiaz­dy w osiem­dzie­siąt osiem kla­tek zwa­nych gwiaz­do­zbio­ra­mi – dla samych gwiazd rów­nie obo­jęt­nych jak wszyst­ko, co z nimi, dla nich i przez nie czy­ni­li­śmy.

[Księ­ga Gwiazd, scho­lia pierw­sza: „Wście­kła się Wiel­ka Niedź­wie­dzi­ca i lecą z pyska pła­ty pia­ny. Po Mlecz­nej Dro­dze Wóz się toczy, tur­ko­cze za nim pią­te koło. Ryczy Lew ran­ny ponad gło­wą, Bliź­nię­ta pły­ną rze­ką modrą, Byk galo­pu­je łąką pło­wą i prę­ży się na Wadze Skor­pion. Tęt­ni przez łąki Kozio­ro­żec, Strze­lec go tro­pi nie­ustan­nie i pły­nie Wod­nik po jezio­rze, po uto­pio­nej pła­cze Pan­nie”].

Nauka – nie po raz pierw­szy i nie ostat­ni – zawio­dła tych, któ­rzy liczy­li na to, że zro­zu­mie­nie przy­nie­sie spo­kój. Im bar­dziej roz­sze­rzał nam się kosmos, dosłow­nie (bo widzie­li­śmy coraz wię­cej i dalej, bo wyna­leź­li­śmy pierw­szą lune­tę i tele­skop Hubble’a) i meta­fo­rycz­nie (bo języ­ki koniecz­ne do jego opi­sa­nia sta­wa­ły się zro­zu­mia­łe dla coraz węż­szej gru­py spe­cja­li­stów), tym bar­dziej roz­sze­rzał się mar­gi­nes nie­po­ję­te­go. I w grun­cie rze­czy już tyl­ko igno­ran­cja chro­ni nas przed obłę­dem. Bo prze­cież gdy­by świa­do­mość tego, że gasną­ce świa­tło Alfy Cen­tau­ri będzie prze­ni­kać puste miej­sce pozo­sta­łe w kosmo­sie po nie­gdy­siej­szej Zie­mi jesz­cze przez czte­ry lata i trzy mie­sią­ce po tym, jak sama gwiaz­da zamie­ni się w żuż­lo­wa­te­go czar­ne­go kar­ła, była dla nas czymś doświad­cze­nio­wym, czymś wię­cej niż teo­re­tycz­ną abs­trak­cją – naj­pew­niej byśmy osza­le­li, nasz rozum roz­pękł­by się niczym wydo­by­ta na powierzch­nię oce­anu ryba głę­bi­no­wa. Nic prze­to dziw­ne­go, że czu­je­my tęsk­no­tę za tym, by odtwa­rza­ją­ce mno­gość mitycz­nych opo­wie­ści nazwy gwiaz­do­zbio­rów były czym­kol­wiek wię­cej niż tyl­ko nazwa­mi, że ułud­ną, ale pew­ną wie­dzę horo­sko­pów przed­kła­da­my nad wio­dą­cą ku kolej­nym pytaj­ni­kom astro­fi­zycz­ną spe­ku­la­cję. Woli­my wie­rzyć, że nasza wyobraź­nia i nasz język mają jaką­kol­wiek wła­dzę nad gwiezd­nym zaświa­tem.

Tytu­ły zapi­sów wypeł­nia­ją­cych stro­ny Stel­li to nazwy gwiaz­do­zbio­rów. I jest w tych tek­stach coś, co przy­wo­dzi na myśl wła­śnie ową pra­sta­rą – zapew­ne się­ga­ją­cą począt­ków nasze­go gatun­ku (a już na pew­no potwier­dzo­ną w histo­rii cywi­li­za­cji tak zamierz­chłych jak sume­ryj­ska czy egip­ska) – tra­dy­cję wróż­biar­ską. Gwiaz­dy same w sobie zna­czą to, co zna­czą: rodzą się w wyni­ku skom­pli­ko­wa­ne­go pro­ce­su zabu­rzeń gra­wi­ta­cyj­nych w obło­kach mole­ku­lar­nych, żyją dopó­ki wodór w ich wnę­trzach może słu­żyć za pali­wo dla reak­cji jądro­wych, umie­ra­ją jako puch­ną­ce czer­wo­ne olbrzy­my zasty­ga­ją­ce w bia­łe kar­ły, jako eks­plo­du­ją­ce super­no­we. Astro­lo­gia, horo­sko­py doko­nu­ją trans­la­cji owej gwiezd­nej samo­ist­no­ści na naj­bar­dziej ludz­ki język naszych pra­gnień, marzeń, ocze­ki­wań i obaw. I o ile final­ny języ­ko­wy kształt horo­sko­pu może być (choć oczy­wi­ście bywa też ina­czej) dosko­na­le zro­zu­mia­ły, o tyle sama zasa­da tłu­ma­cze­nia musi pozo­stać naj­głę­biej strze­żo­ną, nie­prze­nik­nio­ną i eks­klu­zyw­ną tajem­ni­cą, nikt spo­za krę­gu wta­jem­ni­czo­nych nie może wie­dzieć ani tego, w jaki spo­sób nie­sta­bil­ność Jaen­sa sta­je się przy­stoj­nym bru­ne­tem, któ­re­go spo­tka­my w przy­szłym tygo­dniu, ani tego, jaki jest zwią­zek cią­gu głów­ne­go z nadej­ściem cza­su nie­sprzy­ja­ją­ce­go pla­no­wa­niu dłuż­szej podró­ży. Tak wła­śnie dzia­ła­ją utwo­ry (wier­sze, pro­zy, sło­wo­obra­zy, gra­fi­ki, dra­mat w kon­wen­cji com­me­dia dell’arte) z naj­now­szej książ­ki Bian­ki Rolan­do: wytwa­rza­ją pewien efekt tek­sto­wy, któ­ry na pozio­mie dosłow­nym nie ma nic wspól­ne­go z kon­kret­nym poda­nym w tytu­le gwiaz­do­zbio­rem (albo ma bar­dzo mało, na takim mniej wię­cej pozio­mie umow­no­ści, któ­ry kazał czer­wo­na­we wid­mo Mar­sa, będą­ce efek­tem obec­no­ści w powierzch­ni pla­ne­ty dużej ilo­ści tlen­ków żela­za, koja­rzyć z rzym­skim bogiem woj­ny).

[Księ­ga Gwiazd, scho­lia wtó­ra: „Nic nie było wyje­ba­ne w kosmos. Wszyst­ko było zapi­sa­ne w gwiaz­dach”].

Nie­przy­pad­ko­wo, pisząc o tek­stach Rolan­do, uży­łem powy­żej kate­go­rii nie este­tycz­nych, a per­for­ma­tyw­nych: dzia­ła­nia i wytwa­rza­nia. Para­dok­sal­ność tego mon­stru­al­ne­go (w naj­lep­szym tego sło­wa zna­cze­niu) zamie­rze­nia arty­stycz­ne­go, jakim są Stel­le, pole­ga na tym, że idio­ma­tycz­ne sen­sy poszcze­gól­nych utwo­rów (pro­gra­mo­wo ucie­ka­ją­cych w gra­nicz­ną her­me­tycz­ność, o czym nie­ba­wem) są mniej waż­kie niż cało­ścio­wy zamysł księ­gi, jej – dokład­nie taka, jak u Blake’a – fear­full sym­me­try. Cho­dzi więc osta­tecz­nie nie o to, co poszcze­gól­ny frag­ment zna­czy, ale że jest on – jak wszyst­kie pozo­sta­łe – wytwo­rem pew­ne­go dzia­ła­nia, a jed­no­cze­śnie aktem swo­istej spek­ta­ku­lar­nej kapi­tu­la­cji wobec prze­mo­cy kosmo­su. Jeśli z jed­nej stro­ny mamy gwiaz­do­zbiór, a z dru­giej wiersz – to dzia­ła­nie, jakie mię­dzy nimi zacho­dzi, jest osten­ta­cyj­nie nie­umo­ty­wo­wa­ne, jest wró­żeb­ną inkan­ta­cją, pró­bą zaga­da­nia roz­pa­czy, jaka rodzi się z zetknię­cia z wie­dzą, któ­ra albo pozo­sta­nie mate­ma­tycz­ną abs­trak­cją, albo przy­wa­li nas swym nie­ogar­nial­nym roz­mia­rem. W osta­tecz­nym roz­ra­chun­ku Stel­le są zatem – dosłow­nie – spe­ku­la­cją, czy­li lustrza­nym odbi­ciem tego, co jako­by widzi­my na nie­bo­skło­nie. Czy­li wła­śnie umow­no­ści i nie­umo­ty­wo­wa­nia pod­nie­sio­nych do ran­gi głów­nych reguł – cóż bowiem w rze­czy­wi­sto­ści łączy ze sobą poszcze­gól­ne gwiaz­dy Hydry, odle­głe od sie­bie o trud­ną do poli­cze­nia ilość lat świetl­nych? Nic, oprócz tego, że umó­wi­li­śmy się, że zamknie­my je w jeden arbi­tral­ny kształt. A co łączy ze sobą dowol­ny wiersz Bian­ki Rolan­do z odpo­wia­da­ją­cą mu kon­ste­la­cją? Może nic, może coś, może nie­skoń­cze­nie wie­le – ale na pew­no to, że tekst jest wytwo­rem dzia­ła­nia gwiaz­do­zbio­ru.

[Księ­ga Gwiazd, scho­lia trze­cia: „When the moon is in the Seventh House and Jupi­ter ali­gns with Mars, then peace will guide the pla­nets and love will ste­er the stars – this is the daw­ning of the age of Aqu­arius”].

Księ­ga Morza

Jest pusty­nia, czy­sta – choć zło­wiesz­cza – poten­cja. Życie na pusty­ni to wybryk, efe­me­ry­da, zaprze­cze­nie pust­ki – ale też to wła­śnie na pustyn­nych pia­skach życie odci­ska się naj­ja­skra­wiej: sie­cią śla­dów pozo­sta­wio­nych przez zwie­rzę­ta i kara­wa­ny, przez ana­cho­re­tów i naro­dy wybra­ne cią­gną­ce ku zie­miom obie­ca­nym. Tyl­ko na pozór dosko­na­ła mar­two­ta pusty­ni niwe­czy wszel­kie życie – w isto­cie jest ona cele­bra­cją życia w jego ele­men­tar­no­ści, czy­li w trwa­niu wbrew śmier­ci. Sto­kroć więk­szą zgro­zą przej­mu­je mnie pusty­nia dopro­wa­dzo­na przez nie­uchron­ny żywioł morza do paro­dy­stycz­ne­go wymia­ru pla­ży. Brzeg mor­ski to cię­cie – tu ury­wa się każ­dy trop, a życie, któ­re­go ów trop jest wędru­ją­cą pie­czę­cią, obra­ca się w bez­tle­no­wą siłę prze­ciw-życia. Ile­kroć sta­ję na pla­ży – zwłasz­cza sam, zwłasz­cza nocą – tyle­kroć kon­tem­plu­ję, jak począt­ko­wy zachwyt i uko­je­nie man­trycz­nym ruchem fal prze­ista­cza­ją się we mnie w zgro­zę. Widzę – niczym Alek­san­der Wat piszą­cy w Pro­wan­sji swój wiel­ki śród­ziem­no­mor­ski poemat – poro­śnię­te przez wodo­ro­sty wra­ki i zże­ra­ne przez ryby cia­ła żegla­rzy, widzę urą­ga­ją­ce wszel­kiej widzial­no­ści potwo­ry rodzą­ce się w dia­bel­skim odde­chu komi­nów hydro­ter­mal­nych. Po mojej lewej stro­nie Rycerz zasia­da do par­tii sza­chów ze Śmier­cią, po pra­wej Bar­ton Fink pil­nu­je pacz­ki z odcię­tą kobie­cą gło­wą. Nie dzie­lę eks­ta­zy z tymi, któ­rzy wypły­wa­li stąd ku odkry­wa­niu nie­zna­ne­go, gwiaz­dy bez­zwrot­nie zapa­da­ją za falu­ją­cy hory­zont.

[Księ­ga Morza, scho­lia pierw­sza: „A Elbe­reth Gil­tho­niel sili­vren pen­na míriel o menel aglar ele­nath! Na-cha­ered palan-díriel o gala­dh­rem­min enno­rath, Fanu­ilos, le lin­na­thon nef aear, sí nef aearon!”].

Dla­cze­go pisa­łem o gwiaz­dach – to chy­ba aż nad­to oczy­wi­ste… Cze­mu jed­nak morze? Owszem, w zapi­sach ze Stel­li spo­ro tego, co akwa­tycz­ne, lecz chy­ba nie aż tak, żeby zdo­mi­no­wać ten wyobraź­nio­wy pej­zaż. Ale prze­cież już pierw­szy wiersz otwie­ra tom moty­wem żeglu­gi – i nie mogę oprzeć się wra­że­niu, że pozio­my (pio­no­wy – już wia­do­mo: skie­ro­wa­ny jest ku fir­ma­men­to­wi) ruch zna­czeń w tej książ­ce pod­po­rząd­ko­wu­je się hip­no­tycz­nej i hip­no­ty­zu­ją­cej dyna­mi­ce żeglo­wa­nia (a skąd­inąd nie od wczo­raj wia­do­mo, że fak­tycz­nie prze­miesz­cza­nie się mas wody mor­skiej pozo­sta­je w taj­nym związ­ku z siła­mi, któ­ry­mi ema­nu­je owa „small hole at the top of the sky” Czło­wie­ka-Ćmy). Czy to dla­te­go, że napę­dza­ją­ca Bian­kę Rolan­do obse­sja bez­kre­su wła­śnie w morzu znaj­du­je jedy­ne ziem­skie przy­bli­że­nie bez­mia­ru gwiaź­dzi­ste­go nie­ba? Jestem zwie­rzę­ciem ziem­nym, pły­wa­łem z rzad­ka i nigdy nie widzia­łem nocy z per­spek­ty­wy pokła­du – ale wyobra­żam sobie, że jest to moment obja­wie­nia pew­ne­go porząd­ku abso­lut­ne­go, wyczysz­czo­na z wszel­kiej przy­god­no­ści chwi­la zawie­sze­nia ludz­kiej dro­bi­ny mię­dzy dwo­ma naj­wyż­szy­mi sta­na­mi sku­pie­nia tego, co nie­ludz­kie. I tak jak w per­spek­ty­wie nie­ba wier­sze te były symu­la­cją tej samej zna­cze­nio­wej umow­no­ści, któ­ra pozwa­la ilu­zo­rycz­ną kre­ską połą­czyć Alni­ta­ka, Alni­la­ma i Min­ta­ka w pas Orio­na, tak w per­spek­ty­wie morza nowe utwo­ry Rolan­do są figu­ral­ną spe­ku­la­cją na temat nie­moż­no­ści powstrzy­ma­nia prze­pły­wu sen­sów jed­nym syn­te­ty­zu­ją­cym opi­sem.

[Księ­ga Gwiazd, Scho­lia wtó­ra: „Ave, maris stel­la, Dei mater Alma, atque sem­per Vir­go, felix coeli por­ta”].

Księ­ga Zie­mi

Zie­mi tu nie ma. Są gwiaz­dy na nie­bie. Jest morze (zapew­ne odbi­ja­ją­ce odwró­co­ne świa­tła kon­ste­la­cji). Ale nie ma zie­mi. Niby jest – bo są ludzie, zwie­rzę­ta, rośli­ny i kamie­nie, ale jed­nak nie, nie ma zie­mi.

[Scho­lia na mar­gi­ne­sie Księ­gi Zie­mi: „¡Albri­cias! ¡Que tene­mos tier­ra!”].

Księ­ga Języ­ka

Ten brak zie­mi to oczy­wi­ście meta­fo­ra, przy pomo­cy któ­rej pró­bu­ję oswo­ić żywioł języ­ka Stel­li. Zie­mią tak rozu­mia­ną była­by sta­bil­ność zna­cze­nia, pewien nie­na­ru­szal­ny grunt sen­su, któ­ry mógł­by się odsło­nić jako efekt inter­pre­ta­cyj­nej trans­la­cji lite­ra­tu­ry na dys­kurs kry­tycz­no­li­te­rac­ki – sens, któ­ry dało­by się uzie­mić. I to się oczy­wi­ście da zro­bić, nie ma wszak lite­ra­tu­ry abso­lut­nie nie­prze­tłu­ma­czal­nej – ale było­by to chy­ba prak­ty­ką tro­chę wbrew wyzwa­la­nej przez Bian­kę Rolan­do języ­ko­wej poten­cji; ta bowiem poże­ra kolej­ne moż­li­we uzie­mie­nia niczym sty­gną­ca, roz­ra­sta­ją­ca się do obję­to­ści czer­wo­ne­go olbrzy­ma gwiaz­da; zmy­wa je jak obśli­nia­ją­ca nad­brzeż­ne pia­ski fala przy­pły­wu. Bo mor­skość i gwiezd­ność to nie tyl­ko takie kate­go­rie moż­li­we­go opi­su Stel­li, któ­re być może zapro­po­no­wa­ła­by kry­ty­ka tema­tycz­na; to rów­nież zasa­da pew­ne­go pro­jek­tu języ­ko­we­go, sta­wia­ją­ce­go pro­gra­mo­wy opór czy­tel­ni­czej deher­me­ty­za­cji. A pro­jekt ten, wła­śnie dla­te­go, że gwiezd­ny i mor­ski, jest jed­no­cze­śnie nie­ziem­ski.

Jak już wspo­mnia­łem, cało­ścio­wy zamysł tomu Rolan­do prze­bie­ga w dwóch kie­run­kach – wer­ty­kal­nym, ku gwiaz­dom, i hory­zon­tal­nym, pod­da­nym ryt­mo­wi mor­skich fal. Co to zna­czy w odnie­sie­niu do same­go języ­ka?

Wra­że­nie pio­no­we­go wymia­ru sto­so­wa­nych przez autor­kę kon­struk­cji skła­dnio­wych, użyt­ko­wa­nych reje­strów sty­li­stycz­nych, wyko­rzy­sty­wa­nych tro­pów i figur, bie­rze się z jed­no­czą­ce­go wszyst­kie te pozio­my doświad­cze­nia pato­su. A patos – gdy­by uśred­nić bodaj wszyst­kie jego histo­rycz­ne defi­ni­cje – ozna­cza wła­śnie wzlot ku górze. Ateń­czyk prze­ży­wa­ją­cy kathar­sis po obej­rze­niu Pro­me­te­usza sko­wa­ne­go odry­wał się od pozio­me­go wymia­ru swych powsze­dnich trosk w szla­chet­ne reje­stry lito­ści i meta­fi­zycz­nej zgro­zy; fran­cu­ski rewo­lu­cjo­ni­sta patrząc na Śmierć Mara­ta nie widział zmie­nio­nej przez cho­ro­bę skó­ry tru­pa zaszlach­to­wa­ne­go w wan­nie, lecz prze­bó­stwio­ne cia­ło oby­wa­tel­skiej idei pod­nie­sio­nej do ran­gi uni­wer­sal­nej, rzym­skiej cno­ty; roman­tyk – gdy tyl­ko mógł – wzno­sił wzrok ponad alpej­skie szczy­ty lub opa­dał spoj­rze­niem w bez­den­ną otchłań nad­mor­skich skał na Rugii lub pod Dover. A język uży­ty w Stel­lach jest pate­tycz­ny w sen­sie nie­mal ency­klo­pe­dycz­nym: hie­ra­tycz­ny, wyczysz­czo­ny z dosad­no­ści i wul­gar­no­ści, nie­chęt­ny kolo­kwia­li­za­cji, cele­bral­nie ozdob­ny, roz­mi­ło­wa­ny w dys­tyn­go­wa­nej skład­ni, sta­wia­ją­cy opór iro­nii, przed­kła­da­ją­cy uni­wer­sal­ność nad to, co doraź­ne. Oczy­wi­ście – nie ma tu mowy o pato­sie tanim, spro­fa­no­wa­nym, nie cho­dzi tu o to, by uwznio­ślać banał czy zawie­rzać jakiej­kol­wiek aksjo­lo­gicz­nej tra­dy­cyj­no­ści, pate­tycz­ność utwo­rów Rolan­do jest głę­bo­ko dywer­syj­na i rewo­lu­cyj­na (choć oczy­wi­ście w spo­sób bie­gu­no­wo odmien­ny od tego, jak dyk­cję pate­tycz­ną odzy­sku­je choć­by Szcze­pan Kopyt). Gra toczy się o nie­po­mier­nie wyż­szą staw­kę – wszak (o czym wspo­mi­na­łem) dekla­ra­tyw­na meta­fi­zycz­ność wyma­ga dziś i odwa­gi, i wiel­kiej siły prze­ko­ny­wa­nia. Nie­mniej jed­nak – patos. Czy­li wznio­słość. Czy­li ruch ode­rwa­nia od zie­mi ku górze, ku gwiaz­dom.

O ile w per­spek­ty­wie wer­ty­kal­nej, zwró­co­nej ku gwiaz­dom, języ­ko­wy pro­jekt Stel­li jawi się jako nie­ziem­ski poprzez swój patos, o tyle na płasz­czyź­nie hory­zon­tal­nej, mor­skiej, pochła­nia on kolej­ne punk­ty uzie­mie­nia w ruchu nie­po­wstrzy­ma­nej, eks­ta­tycz­nej, per­wer­syj­nej wręcz grand­i­lo­kwen­cji. Owszem – nad­mia­ro­wość for­my bywa we współ­cze­snej pol­skiej poezji czymś porów­ny­wal­nie czę­sto spo­ty­ka­nym co for­mal­na asce­za, ale jed­nak wie­lo­sło­wie Rolan­do wyda­je mi się zja­wi­skiem fun­da­men­tal­nie innym: nie cho­dzi tu bowiem o to, by wie­lo­sło­wie wyko­rzy­stać do reali­za­cji jakie­goś zamie­rze­nia seman­tycz­ne­go, ale na odwrót, nie­po­ha­mo­wa­ny wyciek słów ma pro­wa­dzić do natych­mia­sto­wej, pro­ce­su­al­nej zna­cze­nio­wej hiper­in­fla­cji. Ina­czej mówiąc: czy­ta­jąc Stel­le moż­na odnieść wra­że­nie, że doko­nu­je się tu warun­ko­we odwró­ce­nie pod­sta­wo­wej hie­rar­chii orga­ni­zu­ją­cej myśl języ­ko­znaw­czą Fer­di­nan­da de Saussure’a. Jak wia­do­mo (lub, ostroż­niej nie­co: jak się naj­pow­szech­niej przyj­mu­je; ten jeden z klu­czo­wych momen­tów Kur­su języ­ko­znaw­stwa ogól­ne­go do dziś rodzi wszak nie­ja­kie kon­tro­wer­sje wśród egze­ge­tów), genew­ski lin­gwi­sta mowę (lan­ga­ge) podzie­lił na abs­trak­cyj­ny sys­tem języ­ko­wy (lan­gue) obej­mu­ją­cy zaso­by słow­ni­ko­we i regu­ły gra­ma­tycz­ne oraz na kon­kret­ne wypo­wie­dzi (paro­le), będą­ce każ­do­ra­zo­wym aktu­ali­zo­wa­niem okre­ślo­nych moż­li­wo­ści sys­te­mu. Z tego wyni­ka, że akt mówie­nia musi być – bez­względ­nie i zdro­wo­roz­sąd­ko­wo – czymś wtór­nym wobec sys­te­mu i wzglę­dem nie­go mniej­szym. Tym­cza­sem zasa­da zdro­we­go roz­sąd­ku (jak w ogó­le więk­szość zasad) to coś, w co pod­czas czy­ta­nia Stel­li nale­ży zwąt­pić – i tak jest w tym wła­śnie aspek­cie: nad­pro­duk­cja słów pro­wa­dzi do tego, że wypo­wiedź zawsze jest tu o krok przed języ­kiem, że sys­tem kształ­tu­je się jako pochod­na mówie­nia tak żywio­ło­we­go, że osią­ga­ją­ce­go roz­mia­ry klę­ski natu­ral­nej. I jeśli jest to morze, to spię­trzo­ne w kolej­ne tsu­na­mi uni­ce­stwia­ją­ce całe poła­cie lądu.

Księ­ga Drze­wa

Na tej nie­ziem­skiej, gwiezd­nej i mor­skiej, hipo­te­tycz­nej zie­mi pró­bu­ją żyć – jako się rze­kło – ludzie, zwie­rzę­ta, rośli­ny i kamie­nie. A pomię­dzy rośli­na­mi jed­na zwłasz­cza powra­ca upo­rczy­wie – drze­wo. Bar­dzo kon­kret­ne i – jak musi być na zie­mi-bez-zie­mi – zamie­nio­ne na arte­fakt, prze­ro­bio­ne na bur­tę, spo­za któ­rej widać bez­kres noc­ne­go morza, o któ­rą moż­na się oprzeć i wyć do gwiazd. To drze­wo to jesion – gałę­zia­mi zapew­ne się­gał­by fir­ma­men­tu, korze­nia­mi zapusz­czał­by się w pło­mien­ną otchłań, łączył­by róż­ne świa­ty. I łączy – tym bar­dziej, im bar­dziej nie ma nic do łącze­nia.

[Scho­lia na mar­gi­ne­sie Księ­gi Drze­wa: „ Ask veit ek stan­da, heitir Ygg­dra­sill hár baðmr, ausinn
hvíta auri; þaðan koma dög­gvar þærs í dala fal­la; stendr æ yfir grœnn Urðar brun­ni”].

Księ­ga Kata­ba­zy

Stel­le unie­waż­nia­ją to, co ziem­skie – ale mają swo­je pod­zie­mie. Tym bowiem, co spra­wia, że języ­ko­wy pro­jekt nowej książ­ki Bian­ki Rolan­do nie roz­peł­za się w defi­ni­tyw­ne zna­cze­nio­we bez­for­mie, jest jego wymiar arche­olo­gicz­ny, kata­ba­za w pod­gle­bia kul­tu­ry. Oczy­wi­ście, nie może być ina­czej już choć­by z tego tyl­ko powo­du, że domi­nu­ją­ca nad cało­ścią tomu kon­wen­cja opi­su mapy nie­ba ska­zu­je autor­kę na labi­rynt mitów i legend kil­ku co naj­mniej kul­tur… Ale prze­cież uwi­kła­nie Stel­li w inne tek­sty, for­my, kon­wen­cje jest nie­po­mier­nie więk­sze: bo to i vila­nel­la, i szan­ty, i Kruk Poego, i com­me­dia dell’arte, i car­mi­na figurata/kaligramy, i Can­tos Poun­da, i moder­ni­stycz­ny poemat pro­zą w typie Ilu­mi­na­cji Rim­bau­da (tra­dy­cja naj­chęt­niej może tu przez Rolan­do podej­mo­wa­na), i zaum­nyj jazyk Chleb­ni­ko­wa, i pasyj­na medy­ta­cja kolej­nych czę­ści cia­ła krzy­żo­wa­ne­go Jezu­sa (zna­na na przy­kład z baro­ko­we­go cyklu kan­tat Die­tri­cha Buxte­hu­de­go Mem­bra Jesu nostri czy choć­by ze wstrzą­sa­ją­cej, osiem­na­sto­wiecz­nej lamen­ta­cji wiel­ko­post­nej Dobra­noc, Gło­wo świę­ta). I – zapew­ne – jesz­cze o wie­le wię­cej. Ale prze­cież nie o dosko­na­le teo­re­tycz­nie roz­po­zna­ną (i tym samym dość w grun­cie rze­czy dobro­dusz­ną) inter­tek­stu­al­ność tu cho­dzi.

Książ­ka Ronal­do – rów­nież poprzez swo­ją oso­bli­wą poza­prze­strzen­ność (nie­skoń­czo­ność wszech­świa­ta i rady­kal­nie nie­wy­mia­ro­wa oce­anicz­ność zno­szą­ce moż­li­wość oca­la­ją­ce­go uzie­mie­nia) – w isto­cie pró­bu­je doko­nać nie­moż­li­we­go zako­rze­nie­nia w cza­sie. Weź­my gwiaz­dy: czer­wo­na­we świa­tło Betel­ge­zy docie­ra do nas przez oko­ło sześć­set czter­dzie­ści lat – ale czy rze­czy­wi­ście ozna­cza to po pro­stu, że jeste­śmy w sto­sun­ku do Alfy Orio­na spóź­nie­ni o wszyst­kie te lata, że widzi­my to, co już się tam wyda­rzy­ło? Może war­to sko­rzy­stać z tego, co mówią astro­fi­zy­cy o bra­ku dosko­na­le iner­cjal­nych ukła­dów odnie­sie­nia we wszech­świe­cie i zary­zy­ko­wać pewien eks­pe­ry­ment myślo­wy: może tu i teraz tej kon­kret­nej gwiaz­dy jest dopie­ro w przy­szło­ści, w tym sen­sie, że aby go doświad­czyć, musie­li­by­śmy wyko­nać skok o tych sześć i pół wie­ku do przo­du – ze świa­do­mo­ścią, że Betel­ge­za była­by już, niczym zając ze słyn­ne­go ele­ac­kie­go para­dok­su, gdzie i kie­dy indziej? Wikła­jąc się w ten spo­sób, doj­dzie­my zapew­ne do tego, że fascy­na­cja Ronal­do gwiaz­da­mi ma na celu unie­waż­nie­nie jakie­go­kol­wiek przed­tem i potem, że liczy się wyłącz­nie czas jako czy­sty ruch.

Na podob­ny efekt obli­czo­ne są inter­tek­stu­al­ne pod­zie­mia, któ­ry­mi pory­ta jest nie­ist­nie­ją­ca zie­mia Stel­li – czy­ta­jąc Strzel­ca, Piec, Kozio­roż­ca czy Hydrę mamy nie­usta­ją­ce wra­że­nie uczest­nic­twa w czymś, co Roland Bar­thes nazwał efek­tem deja lu, „już-czy­ta­ne­go”, ale prze­cież nie jest tak, że to po pro­stu spod zapi­su poet­ki wyzie­ra­ją palimp­se­sto­wo tek­sty kie­dyś napi­sa­ne. Zna­ny z psy­cho­ana­li­zy mecha­nizm Nachträglich­ke­it, „nazna­cza­nia opóź­nio­ne­go”, spra­wia, że prze­szłość jako coś zna­czą­ce­go nie ist­nie­je bez następ­czej inter­pre­ta­cji, że wła­ści­wy sens wyda­rze­nia nada­wa­ny jest dopie­ro ex post w pra­cy pamię­ci – a zatem to, co póź­niej­sze, jest z seman­tycz­ne­go punk­tu widze­nia wcze­śniej­sze niż trau­ma­tycz­na sce­na pier­wot­na. Nie jest zatem tak, że dra­ma­tycz­ny frag­ment napi­sa­ny przez Rolan­do to powtó­rze­nie pew­nej kon­wen­cji teatral­nej zro­dzo­nej w XVI wie­ku w Ita­lii; to dopie­ro dzię­ki prze­czy­ta­niu Strzel­ca może­my usta­no­wić ist­nie­nie com­me­dia dell’arte.

Gwiaz­do­zbio­ry to nie prze­strzeń, tyl­ko czas, któ­ry nas od nich oddzie­la i z nimi łączy. Tek­sto­wa arche­olo­gia to nie ten kon­kret­ny zapis, tyl­ko czas, któ­ry nas od innych tek­stów odda­la i do nich przy­bli­ża. Morze to nie prze­strzeń, tyl­ko czas wyzna­cza­ny ryt­mem fal obi­ja­ją­cych się o jesio­no­wą bur­tę. Jesion to nie prze­strzeń, tyl­ko czas, w jakim bur­ta roz­ci­na morze spe­ku­lu­ją­ce na gwiezd­ne tema­ty – by w koń­cu osiąść kilem i rufą na zie­mi, któ­rej nie ma, ale któ­ra ma swo­je cią­gną­ce się w nie­skoń­czo­ność pod­zie­mia.

[Scho­lia na mar­gi­ne­sie Księ­gi Kata­ba­zy: „Quid est ergo tem­pus? si nemo ex me quaerat, scio; si quaeren­ti expli­ca­re velim, nescio”].

Epi­log. Sło­wo od kopi­sty

Tu ury­wa się ręko­pis Bia­łych ksiąg Prze­my­sła­wa Roj­ka. Nie­ste­ty, wie­le pytań na zawsze już pozo­sta­nie bez odpo­wie­dzi. Na przy­kład – dla­cze­go wła­śnie Bia­łe księ­gi? Czy cho­dzi tyl­ko (przy­pusz­cze­nie naj­bar­dziej praw­do­po­dob­ne) o nawią­za­nie do tytu­łu jed­nej z wcze­śniej­szych ksią­żek Bian­ki Rolan­do, czy jed­nak o coś wię­cej? Czy autor pla­no­wał – do cze­go wyko­rzy­sty­wa­na prze­zeń astro­fi­zycz­na meta­fo­ry­ka zda­je się wręcz nie­uchron­nie pro­wa­dzić – napi­sa­nie jakie­goś frag­men­tu o czar­nej dziu­rze, czy­li o oso­bli­wo­ści, w któ­rej naj­peł­niej obja­wia się fia­sko dostęp­nych nauce języ­ków opi­su prze­strze­ni i cza­su? Nie potra­fię dociec – mam przed sobą wyłącz­nie znacz­ną ilość nie­za­pi­sa­nych (bia­łych) kart… Na ostat­niej z nich, u dołu, jest jesz­cze jeden dopi­sek, jesz­cze jed­na scho­lia – być może pomy­śla­na jako kon­klu­zja cało­ści: „the form of Love che move il sole e l’altre stel­le”.