Jak ciężko być sobą jeżeli nie chcesz być idiotą

Dzwo­ny Ein­ste­ina (opo­wieść z Absur­dy­sta­nu) Lajo­sa Gren­de­la to nie jest książ­ka o nikim ani niczym szcze­gól­nym. Posta­ci zapi­sa­ne są gru­bą kre­ską, tro­chę komik­so­wą, tro­chę kary­ka­tu­ral­ną, ale suge­ru­ją­cą pro­wi­zo­rycz­ność takich kon­struk­cji jak oso­ba czy indy­wi­du­al­ność. To raczej roz­pi­sa­na na gło­sy ale­go­ria, swo­isty teatrzyk kukieł­ko­wy, zabaw­ny, sche­ma­tycz­ny i strasz­ny zara­zem w nie­moż­no­ści wyj­ścia poza sche­mat. Mimo­wol­nie Dzwo­ny Ein­ste­ina czy­ta się jak­by tekst był palimp­se­stem, nakład­ką na kil­ka innych tek­stów, prze­ję­zy­cze­niem w kopio­wa­niu, któ­re tak czę­sto było powta­rza­ne, prze­twa­rza­ne, aż wyro­dzi­ło się w kary­ka­tu­rę. Przez tekst prze­świ­tu­je przede wszyst­kim jed­nak pełen absur­du los naro­dów środ­ko­wej Euro­py. Obsza­ru pozba­wio­ne­go swo­jej wyraź­nej pod­mio­to­wo­ści, toż­sa­mo­ści, dodat­ko­wo wysta­wio­ne­go na podmu­chy wia­trów histo­rii dużo za potęż­ne na wątłe ciał­ka stło­czo­nych w tym mid­gar­dzie naro­dów. Nie tyl­ko dla­te­go, że są sła­be poli­tycz­nie, ale – co wyda­je się dużo bar­dziej istot­ne – sła­be, gdy cho­dzi o toż­sa­mość. Sku­pio­ne na prze­trwa­niu, nie tyle pró­bu­ją­ce wykre­ślić swój wła­sny kurs w dzie­jach, ile wyczuć prą­dy i podmu­chy, aby się do nich na czas dosto­so­wać i nie zostać przez nie uni­ce­stwio­ny­mi. Dzwo­ny Ein­ste­ina to jak­by fabu­la­ry­zo­wa­na ilu­stra­cja kon­cep­cji małych naro­dów Mila­na Kun­de­ry. Pre­fi­gu­ra­cją takiej zbio­ro­wej świa­do­mo­ści dowol­ne­go naro­du jest głów­ny boha­ter powiast­ki, jak­by umyśl­nie pozba­wio­ny zbyt sil­nych cech cha­rak­te­ru. W zasa­dzie moż­na powie­dzieć, pozba­wio­ny cha­rak­te­ru w ogó­le. Jego oso­bo­wość jest zale­d­wie postu­la­tem i to do tego zewnętrz­nym, wypro­jek­to­wa­nym freu­dow­sko na zupeł­nie obce posta­ci uosa­bia­ją­ce powra­ca­ją­cy co i rusz kon­strukt „nie­do­ści­gnio­ne­go wła­sne­go Ja”. Owo nie­do­ści­gnio­ne Ja to lustro, w któ­rym będzie się prze­glą­dać, ale któ­re nigdy nie powie, że jest wła­śnie naj­pięk­niej­szy na świe­cie, a raczej wręcz prze­ciw­nie. Nie­do­ści­gnio­ne Ja zawsze drwi, psu­je dobre samo­po­czu­cie, a naj­gor­sze jest to, że zawsze ma rację, szcze­gól­nie wte­dy, gdy zwia­stu­je kata­stro­fę.  Z dru­giej stro­ny rze­czy­wi­stość doma­ga się cią­głe­go samo­okre­śle­nia, war­to­ścio­wa­nia, podej­mo­wa­nia decy­zji, z któ­rych żad­na nie jest nie­win­na i nie ma wymia­ru jedy­nie osob­ni­cze­go. Decy­zja ślu­bu, roz­sta­nia, zmia­ny pra­cy zawsze ozna­cza inne usta­wie­nie się wobec linii podzia­łów ide­olo­gicz­nych. Nigdzie jed­nost­ka, czło­wiek, poje­dyn­cza oso­ba nie ma spo­ko­ju. Roz­wód z cór­ką sekre­ta­rza par­tii natych­miast wpy­cha boha­te­ra w wir rewo­lu­cyj­ne­go pod­zie­mia. Zatarg z byłym chło­pa­kiem dziew­czy­ny z pod­zie­mia ścią­ga z kolei na boha­te­ra podej­rze­nie zdra­dy i kola­bo­ra­cji z par­tią. Zatem z jed­nej stro­ny być sobą nie pozwa­la wła­sne nie­do­ści­gnio­ne Ja, będą­ce jakąś paro­dią freu­dow­skie­go super­ego, a z dru­giej stro­ny oko­licz­no­ści zewnętrz­ne, wia­try dzie­jów, któ­re nie­za­leż­nie od jed­nost­ko­wych aktów woli cią­gle usta­wia­ją głów­ne­go boha­te­ra po róż­nych stro­nach bary­ka­dy w prze­mia­nach i rewo­lu­cjach, któ­rych isto­ty nie prze­ni­ka ani nawet nie ma na to ocho­ty. Zna­mien­ne, że książ­ka nie wyja­śnia do koń­ca, po któ­rej stro­nie rewo­lu­cji osta­tecz­nie głów­ny boha­ter się zna­lazł oraz czy była to stro­na zwy­cię­ska. Co wię­cej, moż­na w ogó­le zadać pyta­nie, na ile boha­ter Gren­de­la kie­ru­je swo­im życiem, a na ile jedy­nie racjo­na­li­zu­je kolej­ne pró­by mimi­kry i dosto­so­wa­nia się do świa­ta. Było­by to wszyst­ko bar­dzo ponu­re i nie do obro­ny arty­stycz­nie, gdy­by nie for­ma sur­re­ali­stycz­nej gro­te­ski, jaką wybrał Gren­del. Oto w par­tyj­nym Ana­ba­tycz­nym Insty­tu­cie Badaw­czym Sło­wac­kiej Aka­de­mii Nauk i Komi­te­tu Cen­tral­ne­go Sło­wac­kiej Par­tii Komu­ni­stycz­nej pra­cu­ją wyłącz­nie szwacz­ki uzbro­jo­ne w broń pal­ną, a pra­cow­ni­cy nauko­wi posłu­gu­ją się wyłącz­nie pseu­do­ni­ma­mi taki­mi jak Micro­fil, Car Piotr czy Safo­na. Daje to momen­ta­mi mon­ty­py­tho­now­skie efek­ty komicz­ne, zara­zem jed­nak nie prze­sła­nia ponu­re­go w grun­cie rze­czy prze­ka­zu.

Wyzwo­le­niem dla boha­te­ra oka­zu­je się nie kolej­na rewo­lu­cja, co do któ­rej wyni­ku nie może mieć żad­nej pew­no­ści, a co wię­cej, nie do koń­ca ma pew­ność po któ­rej stro­nie w niej wal­czył, ani z kim w ogó­le wal­czył, bowiem rewo­lu­cja sta­no­wi świat samo­ist­ny i samo­wy­star­czal­ny. Dzi­siaj oni, jutro tam­ci. Uwol­nie­niem oka­zu­je się pro­po­zy­cja pra­cy z kom­plet­nie ode­rwa­nym od rze­czy­wi­sto­ści waria­tem w zoo w cha­rak­te­rze opie­ku­na zwie­rząt.  Jedy­ną dro­gą do wydo­sta­nia się z absur­dal­nej mat­ni nie jest opo­wie­dze­nie się po któ­rejś ze stron, ale w ogó­le wyj­ście poza narzu­ca­ny układ odnie­sie­nia. Swo­ista nir­wa­na. Opo­wia­da­nie się po któ­rejś ze stron kon­flik­tu jest kar­mie­niem potwo­ra, pod­trzy­my­wa­niem wię­zie­nia i prze­kleń­stwa wybo­rów, któ­re nie są dobre, a jedy­nie tyl­ko mniej lub bar­dziej złe. W świe­cie, któ­ry osza­lał, tyl­ko sza­leń­stwo daje moż­li­wość eman­cy­pa­cji. Po pro­stu trze­ba tro­chę zwa­rio­wać, żeby oszu­kać (albo prze­ko­nać do sie­bie) swo­je nie­do­ści­gnio­ne Ja i od uwol­nić się od sza­leń­stwa. W koń­cu nie od dzi­siaj wia­do­mo, że bez­piecz­nie jest w nie­bez­piecz­nych cza­sach ucho­dzić za idio­tę. Wte­dy nie wzbu­dza się podej­rzeń.