„Czekam na siebie za rogiem”. Kilka zdań o poezji Jána Ondruša

Gdy czy­tam wiersz „Kochan­ko­wie” Jána Ondru­ša z jego książ­ki Prze­ły­ka­nie wło­sa prze­tłu­ma­czo­nej przez Zbi­gnie­wa Mache­ja i sły­szę sło­wa: „Two­ją lewą pierś/ leżą­cą na tale­rzu, prze­ro­śnię­tą drutem,/ prze­szy­tą na maszy­nie do szycia,/ moż­na prze­glą­dać” (s. 15), to myślę o Gro­cho­wia­ku i Wojacz­ku. Już nigdy nie wywi­kłam się z tych pol­skich sko­ja­rzeń. Nagle przy­po­mi­na się zupeł­nie zapo­mnia­ny poeta Sta­ni­sław Pię­tak – i jego księ­ży­co­we kra­jo­bra­zy, jego liry­za­cja kosz­ma­ru ist­nie­nia w jakiś spo­sób podob­na do Ondru­šo­wych zakli­nań. I jesz­cze Emil Laine. O nim tak­że myśla­łem, czy­ta­jąc wier­sze Jána Ondru­ša. Krew, nóż, cię­cie, lęk, zagro­że­nie (o, igła nawet) – te pierw­sze, naj­prost­sze sygna­ły połą­czy­ły echem nie­któ­re wier­sze Laine’a z pew­ny­mi utwo­ra­mi Ondru­ša. Para­dok­sal­nie przy­szedł na myśl Tade­usz Nowak, jed­nak nie poprzez melo­dię i ryt­mi­kę wier­sza, lecz przez przy­wo­ły­wa­ne arche­ty­py i sym­bo­le, bo oprócz noża są jesz­cze na przy­kład księ­życ, stud­nia, kamień, wilk.

Być może wiej­skie dzie­ciń­stwo Ondru­ša mia­ło tu jakiś wpływ. Jego pier­wot­ną prze­strze­nią lirycz­ną rzą­dzą głę­bo­ko prze­ży­te obra­zy z pierw­szych lat życia na Nizi­nie Nad­du­naj­skiej w połu­dnio­wej Sło­wa­cji. Jakieś podwór­ko, pole, pły­ną­ca bądź sto­ją­ca woda, psy i inne zwie­rzę­ta, przy­do­mo­we drze­wa, jabł­ko, wnę­trze domu, drzwi, lustro, okna itd. Mała prze­strzeń, na swój spo­sób rusty­kal­na, ale groź­na, nie­po­ko­ją­ca. Nic z sie­lan­ki.

Sie­lan­ka może kie­dyś była, ktoś mówił o niej, coś sły­sza­no na jej temat. To jakieś odle­głe tło cięż­ko doświad­czo­ne­go, pora­żo­ne­go świa­ta. Obec­nie decy­du­ją­cy głos mają gro­za, prze­ra­że­nie, świa­do­mość zabu­rze­nia. I nie ma moż­li­wo­ści powro­tu do sta­nu sprzed pęk­nię­cia świa­ta. Co spo­wo­do­wa­ło znisz­cze­nie hipo­te­tycz­nej sie­lan­ki? Z jed­nej stro­ny doświad­cze­nia histo­rycz­ne (Zbi­gniew Machej w posło­wiu dokład­nie opi­su­je psy­chicz­ne mecha­ni­zmy doświad­cza­nych przez poetę ura­zów ze stro­ny nazi­zmu, a potem komu­ni­zmu), z dru­giej stro­ny uwa­run­ko­wa­nia oso­bo­wo­ścio­we, kru­chość, nie­zwy­kła nad­wraż­li­wość auto­ra tych wier­szy. Trud­no orzec, co wła­ści­wie, i w jakim pomie­sza­niu czy natę­że­niu, wpę­dzi­ło go do zakła­du psy­chia­trycz­ne­go. Tutaj mogę tyl­ko podzie­lić się wra­że­nia­mi czy­tel­ni­ka, któ­ry zwra­ca uwa­gę na dotkli­we ozna­ki roz­pa­du świa­ta.

Muszę przy­znać, że to w tej poezji naj­bar­dziej przej­mu­ją­ce i ory­gi­nal­ne. To, jak się mówi mimo nie­moż­li­wo­ści utrzy­ma­nia kon­wen­cji mówie­nia na przy­ję­tym pozio­mie. Oczy­wi­ście, poezja zazwy­czaj zry­wa z taką kon­wen­cją, two­rząc swo­ją. Rzecz w tym, że tu zane­go­wa­no poży­tek i tej dru­giej, stric­te poetyc­kiej, kon­wen­cji. „Nie ma słów na to, co czu­ję, na to, co prze­ży­wam” – zda­je się mówić pod­miot, i jed­nak jakieś znaj­du­je. Lecz by to uczy­nić, musi zejść z wydep­ta­nej ścież­ki lirycz­ne­go wyzna­nia, musi mno­żyć nie­po­ję­te i nie­po­ko­ją­ce obra­zy, by cho­ciaż zbli­żyć się do praw­dy wypeł­nia­ją­ce­go go bólu. Czy to zry­wa­nie z przy­ję­tą kon­wen­cją lirycz­ną nisz­czy udrę­czo­ną psy­chi­kę, wpły­wa­jąc na dez­in­te­gra­cję oso­bo­wo­ści, czy wręcz prze­ciw­nie – każ­dy wiersz jest pró­bą oca­le­nia toż­sa­mo­ści na prze­kór cisną­cym się tera­peu­tycz­nym bana­łom i kon­so­la­cyj­nym fra­ze­som? Nie potra­fię na to odpo­wie­dzieć. Dobrze czy­ta się te wier­sze, bez pozna­wa­nia odpo­wie­dzi.

Jed­nym z powta­rza­ją­cych się wąt­ków jest obse­sja wiwi­sek­cji twa­rzy – i w ogó­le cia­ła, róż­nych jego czę­ści, tur­pi­stycz­nie i jak­by kubi­stycz­nie przed­sta­wia­nych człon­ków. To nie tyl­ko pod­sta­wie­nie lustra, co jest typo­we dla liry­ki, ale raczej wcho­dze­nie w lustro, roz­trza­ski­wa­nie jego tafli, wydo­by­wa­nie wie­lo­krot­ne­go, czę­sto w zakrwa­wio­nych szkieł­kach, auto­por­tre­tu. Jest w tym jakaś pasja „skła­da­cza słów”, ale jesz­cze bar­dziej „ukła­da­cza życia”, „ciu­ła­cza doraź­ne­go sensu”(tu alu­zja do wier­szy, w któ­rych sło­wac­ki poeta stwa­rza coś w rodza­ju lako­nicz­nej auto­cha­rak­te­ry­sty­ki, posłu­gu­jąc się okre­śle­nia­mi typu „uni­kacz”, „oglą­dacz”, „obśli­niacz” czy „wyco­fy­wacz”), jest w tym tak­że praw­dzi­wy hero­izm wyklu­czo­ne­go przez spo­łe­czeń­stwo nie­wy­god­ne­go świad­ka, któ­ry wła­sne neu­ro­tycz­ne halu­cy­na­cje prze­ciw­sta­wia, albo pod­sta­wia niczym lustro, przy­ję­tym i do wie­rze­nia poda­nym spo­łecz­nym halu­cy­na­cjom.

Sza­leń­czy upór doty­czy tak­że rozu­mie­nia poezji. Jej total­ność odczu­wa się w tym wyda­niu na spo­sób lirycz­ny. Pod­kre­ślam – lirycz­ny, a nie spo­łecz­ny, zaan­ga­żo­wa­ny, psy­cho­lo­gicz­ny, filo­zo­ficz­ny, histo­rycz­ny itd. To, co według Ondru­ša jest liry­ką, nie potrze­bu­je żad­ne­go wspar­cia. Nie temat ją two­rzy, lecz ude­rza­ją­ca czy­tel­ni­ka fala gnie­wu, żalu i innych emo­cji. To ona ma poru­szyć, a potem skło­nić do reflek­sji. W prze­tłu­ma­czo­nym przez Zbi­gnie­wa Mache­ja frag­men­cie auto­bio­gra­ficz­nym czy­ta­my: „Nawet w lirycz­nym wier­szu poja­wia­ją się jakieś poglą­dy, idee, filo­zo­fia, war­to­ści poznaw­cze. Trze­ba je jed­nak stam­tąd wyłu­go­wać. Wiersz bowiem przede wszyst­kim nie chce przed­kła­dać tego rodza­ju kwe­stii, któ­rych się od nie­go ocze­ku­je. W pierw­szej kolej­no­ści dąży do liry­zmu. Filo­zo­fia, pogląd, war­to­ści poznaw­cze to tyl­ko oko­licz­no­ści, prze­słan­ki i skut­ki lirycz­nej pery­pe­tii, jej szcze­gó­łów, into­na­cji”.

To wła­śnie liry­ka, a nie jakieś okre­ślo­ne poglą­dy, ska­zu­je poetę na samot­ność, a zda­rza się, jak w tym przy­kła­dzie, że i na cier­pie­nie. Liry­ka jest kło­po­tli­wa, trud­no użyć jej do cze­go­kol­wiek. Tak rozu­mia­na liry­ka jest zama­chem na natu­ral­ność, zwy­kłość, oby­czaj­ność, na pań­stwo­wy porzą­dek, na komu­ni­ka­cyj­ny ład. Nie wia­do­mo, skąd się wzię­ła i do cze­go zmie­rza. O usu­wa­niu z prze­strze­ni spo­łecz­nej cze­goś tak nie­ja­sne­go i obmier­z­łe­go marzył Pla­ton. Zbi­gniew Machej pisze w posło­wiu o nie­wy­go­dzie ist­nie­nia liry­ka i jego liry­ki: „W warun­kach opre­syj­ne­go pań­stwa i znie­czu­lo­ne­go spo­łe­czeń­stwa poeta lirycz­ny nie­uchron­nie sta­je się odszcze­pień­cem, któ­ry poru­sza się na pogra­ni­czu norm, coraz bar­dziej spy­cha­ny na mar­gi­nes, prze­klę­ty i ubez­wła­sno­wol­nio­ny w maje­sta­cie pra­wa sko­rum­po­wa­ne­go przez funk­cjo­na­riu­szy ide­olo­gii”.

Wyda­je mi się jed­nak, że w warun­kach każ­de­go pań­stwa poeta jest – mówiąc języ­kiem Kon­ra­da Góry – „bez­pań­stwow­cem”, odszcze­pień­cem, kimś nie­sły­cha­nie i pro­wo­ka­cyj­nie zbęd­nym. Musia­łem prze­czy­tać ten (mistrzow­sko prze­tłu­ma­czo­ny) tomik sło­wac­kie­go liry­ka, żeby to wresz­cie w tak moc­ny i wyra­zi­sty spo­sób do mnie doszło.