Czytajcie sami

„Dzi­siaj sądzę, że wszy­scy mło­dzień­cy, prze­ży­wa­ją­cy w Euro­pie te olśnie­nia, szu­ka­li przede wszyst­kim narzę­dzia, któ­re by im pozwo­li­ło dać sobie radę ze zja­wi­skiem ruchu, czy­li cza­su” – zapi­sał Miłosz w „Rodzin­nej Euro­pie”. Prze­ko­lo­ry­zo­wał po swo­je­mu: „wszy­scy”, „w Euro­pie”. Wła­dy­sła­wa Seby­łę, star­sze­go od Cze­sła­wa Miło­sza o nie­speł­na deka­dę, mógł­bym tak­że włą­czyć do zbio­ru mło­dzień­ców zaab­sor­bo­wa­nych poszu­ki­wa­niem ram do opra­wie­nia Zeit­ge­ist: spo­ra część jego wier­szy wprost nakła­nia, by tak wła­śnie postą­pić. Róż­ni­ca była­by zna­czą­ca: wspo­mnia­ni przez Miło­sza rówie­śni­cy swo­je ide­owe zain­te­re­so­wa­nia osta­tecz­nie prze­mie­ni­li w zafa­scy­no­wa­nie mark­si­zmem, pod­czas gdy Seby­ła odda­lił się w prze­ciw­ne stro­ny i nadał im wyraz mistycz­nej kon­tem­pla­cji. Pro­wa­dzi­ła go naprze­mien­nie: od wychwa­la­nia Boga przez wyra­ża­nie wąt­pli­wo­ści odno­śnie stwo­rzo­ne­go przez nie­go porząd­ku po wstrzą­sa­ją­cy gest desa­kra­li­za­cji – bluź­nier­stwo. Na ogół potem tono­wa­ne, opar­te na odczu­ciu: nie na samej myśli. Misty­kom przy­tra­fia­ją się podró­że tego typu: wybór Woj­cie­cha Bono­wi­cza koń­czy utwór o cha­rak­te­rze wotyw­nym – znu­żo­ny poszu­ki­wacz gra­nic mię­dzy świa­tłem i ciem­no­ścią wyzna­je:

W Tobie wyzby­te zasług, win i zgróz
Śpią potę­pio­nych i zba­wio­nych kości,
Przez czas zmo­żo­ne, roz­sy­pa­ne w gruz,
Boże wiecz­no­ści!

Seby­ła-mistyk, tu kre­ślą­cy ilu­mi­na­cyj­ny zapis, pozo­sta­wił po sobie rów­nież odmien­ne, nie­po­rów­ny­wal­nie moc­niej­sze sło­wa. Spójrz­my na eks­pre­syj­ny cykl „Ojcze nasz”. Sam począ­tek, led­wie co wywie­dzio­ny z tra­dy­cyj­nej modli­twy, zosta­je natych­miast osza­co­wa­ny – skąd­inąd: lirycz­nie prze­pięk­nie – wzglę­dem indy­wi­du­al­ne­go doświad­cze­nia: „Ojcze nasz, któ­ryś jest na nie­bie błę­kit­ny i pusty. / Nie świę­cę two­ich imion, nie znam two­ich zna­ków”, a potem Seby­ła dekla­ru­je wprost: „I wołam: – Ojcze nasz, któ­re­go nie ma”. Ale na dar­mo szu­kać defi­ni­tyw­ne­go stwier­dze­nia, na dar­mo doszu­ki­wać się w roz­pacz­li­wym zawo­ła­niu osta­tecz­nej dyrek­ty­wy. Mono­log tra­ci swój bluź­nier­czy roz­pęd, reto­rycz­na żar­li­wość prze­cho­dzi w meta­fi­zycz­ne wyci­sze­nie. Przede wszyst­kim: ten mono­log wobec mil­czą­ce­go stwór­cy trwa nadal: „Czy myśli two­je powsta­ją jak cie­nie / żywo­tów naszych i gasną wraz z nami?”. Czy tu sły­chać non serviam? Nie mam wąt­pli­wo­ści, że nie. Seby­ła toczy zma­ga­nia z insty­tu­cjo­nal­nym wymia­rem reli­gii, a przy spo­sob­no­ści – z samym sobą, jako czło­wie­kiem ukształ­to­wa­nym wobec nama­cal­nej obec­no­ści tego wymia­ru. Czło­wiek ów prze­stał się mie­ścić w poświę­co­nych murach, nie prze­ma­wia do nie­go zry­tu­ali­zo­wa­ne sło­wo, zaczę­ło mu doskwie­rać reli­gij­ne pośred­nic­two, lecz nie utra­cił poczu­cia wagi spraw, do któ­rych to pośred­nic­two i sło­wo się odwo­łu­ją. W Spo­wie­dzi szczu­ro­ła­pa, utwo­rze pomiesz­czo­nym w pierw­szym samo­dziel­nie wyda­nym tomie, Wła­dy­sław Seby­ła tak prze­ma­wia do tego, któ­ry zasia­da w kon­fe­sjo­na­le:

Nie strasz mnie bogiem, któ­ry za zie­lo­nym sto­łem
Sie­dzi i świat świ­dru­je złym, sędziow­skim okiem.
Ja mam swo­je­go boga, któ­ry jest obło­kiem,
Krzep­ko­ko­rzen­nem drze­wem, wio­sen­nem, wyso­kiem,
Kro­plą zło­tej oli­wy, pło­ną­cą w moto­rze,
Jest wichrem, któ­ry huczy nad wzbu­rzo­nym morzem,
Jest dźwięcz­ną muchą w słoń­cu, wil­got­nym paro­wem
I jest nowym, prze­ze mnie wymy­ślo­nym sło­wem.

Nie­koń­czą­ce się poszu­ki­wa­nie, pra­gnie­nie dotar­cia suwe­ren­ną myślą, a przede wszyst­kim – wła­sny­mi zmy­sła­mi – do tego, co abso­lut­ne, jest w wybo­rze, zre­da­go­wa­nym przez Woj­cie­cha Bono­wi­cza, szcze­gól­nie widocz­ne. I w pewien spo­sób dra­ma­tycz­ne, jeśli zwa­ży­my na czas, w któ­rym Wła­dy­sław Seby­ła żył i pisał. Ten sam czas, nad któ­rym zawi­sły sło­wa bliź­nia­czo podob­ne do ostat­nie­go wer­su przy­wo­ła­nej stro­fy: „Chcę być z sie­bie i sam chcę nadać sobie imię”. Dobit­ne sło­wa Tade­usza Peipe­ra, papie­ża Awan­gar­dy. Tak­że: ten sam czas, gdy nadal brzmia­ło echo debiu­tanc­kich wier­szy Staf­fa, gdy prze­moż­ny wpływ na liry­kę pol­ską wywie­ra­li poeci Ska­man­dra. Nie zakła­dam, by Seby­le przy­świe­ca­ły prze­słan­ki tele­olo­gicz­ne, by kształ­to­wał swój język według spo­ty­ka­ne­go dzi­siaj zwy­cza­ju, czy­li zmie­rzał do odręb­no­ści wedle przed­się­wzię­te­go pla­nu, ale sło­wo wła­sne, prze­ciw­ne wzglę­dem Staf­fa i Ska­man­dra, w natu­ral­ny spo­sób musiał wypo­wie­dzieć. W efek­cie Staf­fo­wi odpo­wie­dział zde­cy­do­wa­nie:

Szczu­ro­łap gra na fle­cie i roz­ma­wia z bogiem,
Z wosko­wym ofi­ce­rem, poetą i księ­dzem.
– Księ­życ sre­brzy­stą mio­tłą zamia­ta pod­ło­gę
Zaśmie­co­ną sło­wa­mi – sna­mi o potę­dze.

Zna­mien­ne dla Seby­ły sło­wo: „wosk”. Szy­der­czy ekwi­wa­lent, któ­rym pła­cił za dostrze­żo­ny fałsz, wychwy­co­ną nie­au­ten­tycz­ność, tak­że: za życie cało­ścio­wo i osten­ta­cyj­nie ufun­do­wa­ne na jed­nej spo­łecz­nej roli. Przy­kła­do­wo ofi­ce­ro­wi, poja­wia­ją­ce­mu się w utworze„Junkier”, poeta prze­zna­czył wymow­ną puen­tę: „I zosta­niesz figu­rą we wosko­wym kole”.

W koń­cu pisał Seby­ła wobec Ska­man­dry­tów – raso­wych bywal­ców salo­nów, uła­dzo­nych piesz­czo­chów sys­te­mu, poetów uta­len­to­wa­nych nad wszel­ką wąt­pli­wość, lecz tak­że manie­rycz­nych, a wte­dy, w cza­sie jego debiu­tu, roz­gła­sza­ją­cych pate­tycz­nie kult Woj­ska Pol­skie­go, uoso­bio­ny w posta­ci Pił­sud­skie­go. Spójrz­my przez moment na wybra­ne sce­ny w ska­man­dryc­kim teatrze:

Tyl­ko mu raz, pod oknem, kie­dy dumał nocą,
Wyszlo­chał wszyst­ko żoł­nierz, sto­ją­cy na war­cie,
Pła­kał, pła­kał jak dziec­ko: „Ach, cze­mu, ach po co
Tak męczysz się, tak cier­pisz za nas, Komen­dan­cie?”

Julian Tuwim, „Józef Pił­sud­ski”

Nie dar­mo w wypa­lo­nych, przy­droż­nych ogni­skach
Popio­łów two­ich szu­kał i śla­dów pocho­du,
Z gasną­cych warg, co cichły na pobo­jo­wi­skach,
Pod­słu­chał całą praw­dę twe­go rodo­wo­du.

Kazi­mierz Wie­rzyń­ski, „Pił­sud­ski”

Księ­ża idą z kate­dry w czer­wie­ni i zło­cie,
Bia­łe kwia­ty pada­ją pod nogi pie­cho­cie,
Sze­re­gi za sze­re­giem! Sztan­da­ry! Sztan­da­ry!
A on mówić nie może! Mun­dur na nim sza­ry!

Jan Lechoń, „Pił­sud­ski”

Wła­dy­sław Seby­ła, choć sam uczęsz­czał do Szko­ły Pod­cho­rą­żych Pie­cho­ty i brał udział w wal­kach pod­czas pierw­sze­go powsta­nia ślą­skie­go, był dale­ki od insce­ni­zo­wa­nia tak pom­pa­tycz­nych aktów: do mili­ta­ry­zmu wyda­wał się odczu­wać nie­chęć wyjąt­ko­wą. Wyraz swo­ich pacy­fi­stycz­nych poglą­dów przed­sta­wił mię­dzy inny­mi w utwo­rze pt. „Pie­cho­ta”. Wiersz ów, poka­zu­ją­cy woj­nę widzia­ną ocza­mi zwy­kłe­go żoł­nie­rza, Woj­ciech Bono­wicz pomie­ścił w swo­im wybo­rze, dla­te­go pozwo­lę sobie na zacy­to­wa­nie stro­fy:

Mdle­ją już kar­ki, cią­żą gło­wy,
Rze­mie­nie ramio­na parzą i rżną.
Marsz nie­skoń­czo­ny, marsz odwro­to­wy,
Nogi, ple­ca­ki, tył­ki za mgłą…

W pew­nym skró­cie: nie spo­tkał się Seby­ła z wid­mo­wym i wspa­nia­łym woj­skiem Ska­man­dry­tów: zetknął się za to – już pośmiert­nie – z posza­no­wa­niem wśród dwu­dzie­sto­let­nich poetów War­sza­wy, zwłasz­cza Tade­usza Gaj­ce­go. Sza­cu­nek – cza­sem tak wła­śnie bywa – wyra­żał się w inspi­ra­cji. W „Obra­zach pamię­ci” Seby­ła pisał:

- Myśla­łeś: – Powiem sło­wo, a świat się otwo­rzy,
zaklę­ty sło­wem jak sezam dzie­cin­ny,
a kie­dy ujmę w dło­nie żywioł płyn­ny,
to przyj­mie kształ­ty dło­ni, co go stwo­rzy.

Cięż­ko prze­oczyć podo­bień­stwo do wer­sów Gaj­ce­go w utwo­rze pt. „Wczo­raj­sze­mu”:

Ufa­łeś: na nie­bo jak na stru­nę mięk­ko zło­żysz dłoń
Muzy­kę podasz ustom, uto­czysz dotknię­cie

Ale: dość już cyta­tów, wszak wybór Bono­wi­cza zawie­ra 44 wier­sze. W owych wier­szach napo­ty­ka­my Seby­łę-meta­fi­zy­ka, Seby­łę-pacy­fi­stę, w koń­cu – poetę osob­ne­go, auto­ra wie­lu mrocz­nych, nie­po­ko­ją­cych utwo­rów i choć zno­wu mnie kusi przy­wo­ły­wa­nie wybra­nych frag­men­tów, nade­szła pora, żeby się powstrzy­mać. Seby­ła – jak pró­bo­wa­łem tu nakre­ślić – pisał sam. Woj­ciech Bono­wicz – jak się domy­ślam – sam wybie­rał. Czy­taj­cie więc sami.