Dać się ponieść

We wstę­pie do tomu swo­ich Poezji wybra­nych z 1973 roku Anna Świrsz­czyń­ska pisa­ła: „Każ­dy wiersz ma wła­ści­wie pra­wo żądać nowej poety­ki, stwo­rzo­nej jed­no­ra­zo­wo na wyra­że­nie jego jed­no­ra­zo­wej tre­ści. Styl to wróg poety, a naj­więk­sza zale­ta jest jego nie­ist­nie­nie. Moż­na by powie­dzieć w para­dok­sal­nym skró­cie, że piszą­cy ma dwa zada­nia. Pierw­sze – two­rzyć wła­sny styl. Dru­gie – nisz­czyć wła­sny styl. To dru­gie jest trud­niej­sze i wyma­ga wię­cej cza­su”. Wca­le nie wbrew temu dic­tum autor­ki Jestem baba dwa wier­sze z doko­na­ne­go przez Kon­ra­da Górę wybo­ru jej poezji, zaty­tu­ło­wa­ne­go świet­nie Kona ostat­ni czło­wiek, zda­ją się być w moim odczu­ciu szcze­gól­nie repre­zen­ta­tyw­ne dla twór­czo­ści Świrsz­czyń­skiej.
Pierw­szy to pomiesz­czo­na na samym począt­ku książ­ki w swo­istej sekwen­cji o umie­ra­niach – „Opo­wieść o pustym koszu”:

Mąż wypę­dził kobie­tę.
– Weź do kosza swo­je dzie­ci.

Kobie­ta idzie lasem,
nie­sie w koszu tro­je dzie­ci.
Ptak śmier­ci mówi do niej:
– Zjem two­je pierw­sze dziec­ko.

Kobie­ta idzie lasem,
nie­sie w koszu dwo­je dzie­ci.
Ptak śmier­ci mówi do niej:
– Daj mi swe dru­gie dziec­ko.

Kobie­ta idzie lasem,
nie­sie w koszu ostat­nie dziec­ko.
Ptak śmier­ci mówi do niej:
– Daj mi ostat­nie dziec­ko.

Kobie­ta idzie lasem,
ona już nie ma dzie­ci.
Ptak śmier­ci rzekł:
– Zjem cię, kobie­to.
– Nie­chaj tak będzie, pta­ku śmier­ci.

Pusty kosz wró­cił do wsi, kosz powie­dział do męż­czy­zny:
– Nie ma już kobie­ty
ani dzie­ci.

To Świrsz­czyń­ska, jaką rzad­ko się pamię­ta, jesz­cze z wyraź­nym pogło­sem sty­li­za­cji. Z cza­sem poet­ka coraz rady­kal­niej będzie wystrze­gać się tego rodza­ju zabie­gów, ale zasa­da, któ­rą przy­wo­ła­ny obraz tak dosko­na­le ilu­stru­je, pozo­sta­nie bez zmian, wier­sze autor­ki Czar­nych słów będą nio­sły śmierć, cier­pie­nie, ból na rów­ni z miło­ścią, namięt­no­ścią i uko­je­niem. Uło­ży je jak w koszu wikli­no­wym roz­mie­nia­jąc na sło­wa coraz mniej­sze, coraz bar­dziej dosad­ne, na – pod­po­wia­da w posło­wiu Kon­rad Góra – krew, pot, śluz i inne wydzie­li­ny. Poet­ka będzie nimi zapi­sy­wa­ła intym­ność „ja” i osób trze­cich, będzie ją zapi­sy­wa­ła (jak w nie­włą­czo­nych do wybo­ru Sio­strach z dna) „od dołu, od czło­wie­cze­go dna”, więc gni­ją­ce sto­py sta­rusz­ka („Sie­dem­dzie­siąt lat”), harów­kę chłop­ki („Chłop­ka”), bli­skość sta­rej żebracz­ki („Taka sama w środ­ku”) i wariat­ki z dwor­ca („Na kole­jo­wych dwor­cach”), odmia­ny gło­dów („Bia­łe ślub­ne pan­to­fel­ki”, „Trzy cukier­ki”) i strat. Z kolej­nych tomów wyno­si się wra­że­nie, że autor­ka Budo­wa­łam bary­ka­dę two­rzy­ła wier­sze-kosze – pojem­ne, sple­cio­ne z coraz cia­śniej przy­le­ga­ją­cych do sie­bie gałą­zek, nie­rzad­ko kłu­ją­cych, z któ­rych żad­na nie oka­zy­wa­ła się zbęd­na. Tę cechę poezji Świrsz­czyń­skiej zda­je się szcze­gól­nie moc­no eks­po­no­wać wybór Kon­ra­da Góry. Łączy go z nią chy­ba to, iż obo­je – róż­ny­mi języ­ka­mi – opo­wia­da­ją, że wie­rzą w spra­wie­dli­wość wier­sza, może tyl­ko wiersz. Jeden z utwo­rów poet­ka zaty­tu­ło­wa­ła „Natchnie­nie”, para­dok­sal­nie odno­sząc to sło­wo do całej nie­wer­bal­nej gamy emo­cji, zrów­nu­jąc z nimi poezję: „W kościach zamiast szpi­ku – krzyk. / W czasz­ce zamiast mózgu – krzyk. / Roz­no­si mnie, / roz­sa­dza mnie. / O, jaka roz­kosz, / jakie szczę­ście mieć gar­dło, któ­re może krzy­czeć”.
I już soczew­ka dru­gie­go wier­sza – ogni­wo obszer­ne­go cyklu (poema­tu?) „Miłość Anto­ni­ny” (z tomu Jestem baba), zaty­tu­ło­wa­ne „Jak język dzi­kie­go kota” z ini­cjal­ny­mi wer­sa­mi: „Nasza miłość jest ostra / jak język dzi­kie­go kota”. Dalej roz­wi­ja się ero­tyk – elek­try­zu­ją­cy, nie będę pró­bo­wa­ła go teraz prze­kła­dać, bo nie tyl­ko dla miło­ści są te dwie pierw­sze linij­ki emble­ma­tycz­ne. Odda­ją isto­tę języ­ka Świrsz­czyń­skiej szorst­kie­go i roz­kosz­nie łasko­czą­ce­go, chwy­ta­ją­ce­go pier­wot­ną przy­jem­ność i naj­prost­sze dozna­nia, musu­ją­ce­go, muska­ją­ce­go, wresz­cie masa­kru­ją­ce­go – na przy­kład w „Mówię do sie­bie: ty ścier­wo”, cza­sa­mi spo­ty­ka­ją się te skraj­no­ści w jed­nym krót­kim wier­szu, tak w przy­pad­ku „Naj­więk­szej miło­ści” (gdzie zako­cha­na z wza­jem­no­ścią sześć­dzie­się­cio­lat­ka jawi się jako wariat­ka) albo we fra­zie: „W każ­dym moim przy­tu­le­niu / jest goto­wość odej­ścia” („Sprę­ży­na”). W wybo­rze Kon­ra­da Góry widać przy tym wyraź­nie, jak w poezji Świrsz­czyń­skiej ta zwie­rzę­ca figu­ra (poja­wia­ją­ca się tak­że w miło­snej „Suce”) krzy­żu­je się co chwi­lę z pró­ba­mi wystrze­ga­ją­cych się antro­po­mor­fi­za­cji zbli­żeń, myślę o wier­szu „Pies” (któ­ry zaczy­na tak: „Na brze­gu lasu umie­ra bez­dom­ny pies. / Przy­pełzł tu, aby umrzeć sam. / Ogon i łapy już umar­ły”) – może naj­bar­dziej o tym, ale tak­że o „Pra­wie do zabój­stwa” czy o „Kro­wa ją kocha”.
Może i wpa­da­ło­by na koniec napi­sać nie­co wię­cej, bar­dziej wprost o per­spek­ty­wie auto­ra wybo­ru, ale wyda­je mi się, że iro­nicz­ny ton jego lako­nicz­ne­go posło­wia wca­le tego nie chce. Głos Kon­ra­da Góry dobie­ga z offu, non­sza­lanc­ko i bły­sko­tli­wie kon­fron­tu­jąc męskie z żeń­skim, wczo­raj­sze z dzi­siej­szym poeta dystan­su­je sie­bie, a przede wszyst­kim twór­czość Anny Świrsz­czyń­skiej do tego rodza­ju reto­ry­ki. Sfor­mu­łu­ję to jesz­cze ina­czej: tym ile i jak mówi, autor wybo­ru potwier­dza, że dał się tej poezji ponieść. I nie cho­dzi (albo cho­dzi naj­mniej) o to, że znaj­du­je w niej wiersz jakoś dla sie­bie skro­jo­ny – „Pamię­ci ‘Che’ Gueva­ry”, a tak­że może nie­ocze­ki­wa­nie – utwo­ry z tomu Budo­wa­łam bary­ka­dę; cho­dzi zwłasz­cza o te, w któ­rych kobie­ta rodzi świat (nie pomiesz­czo­ny w wybo­rze „Kobie­ta mówi rodząc świat” i pokrew­ne, włą­czo­ne do książ­ki: „Oddy­cham” oraz „Szczę­ście ist­nie­nia”) – mło­dziut­ka cię­żar­na roz­le­wa­ją­ca przez osiem godzin mle­ko w barze uśmie­cha się na myśl o śli­niacz­ku („Cię­żar­na w mlecz­nym barze”) i ta z gru­bym brzu­chem po pię­ciu cią­żach („Jej brzuch”). A potem już tyl­ko to, że „idzie­my w pętach”. I nie­sie się na wszyst­kie krzyw­dy, na wszyst­kie rado­ści.