Doświadczanie romantyczności

„Roman­tycz­ność”, ta ory­gi­nal­na, Ada­ma Mic­kie­wi­cza, mło­de­go poety, debiu­tan­ta, o któ­rym moż­na by powie­dzieć, że był samo­rod­kiem, star­tu­ją­cym bez wspar­cia ze stro­ny Biu­ra Lite­rac­kie­go, któ­re by za nim sta­ło, bez Joasi Muel­ler, któ­ra by pomo­gła mu w oszli­fo­wa­niu juwe­ni­liów, jest – jeśli prze­czy­tać utwór bez wspo­mnień o szkol­nych sche­ma­tach – świet­nym wier­szem. W naszej pamię­ci same cyta­ty, sto pro­cent zło­tych myśli, naj­efek­tow­niej­szy koniec i począ­tek w histo­rii lite­ra­tu­ry, naro­do­wy komu­nał, jed­nak w isto­cie – wiersz zna­ko­mi­ty, odświe­ża­ją­cy się w akcie każ­dej swo­bod­nej lek­tu­ry i odświe­ża­ją­cy myśle­nie o poezji.

Ma pazur pole­micz­ny, potra­fi afir­mo­wać, sły­szy dia­lo­gi, bar­dzo cie­ka­wie usta­wia pod­miot – z boku, lecz po stro­nie przy­szło­ści. Ani nie ską­pi słów, ani ich nie nad­uży­wa, wybit­nie czu­je wiel­ką zmia­nę w poj­mo­wa­niu czło­wie­ka. Wyda­je się – i nie mówię tego z powo­du oko­licz­no­ści – zadzi­wia­ją­co aktu­al­ny.

„Roman­tycz­ność” zapo­wia­da­ła dru­gą rewo­lu­cję, tę, któ­ra nade­szła po rewo­lu­cji oświe­ce­nia, epo­ce rozu­mu, try­um­fu „szkieł­ka i oka”, prze­ła­ma­niu opo­rów tra­dy­cji, budo­wa­niu spo­łe­czeństw opar­tych na kapi­ta­le, tech­ni­ce, prze­my­śle, ryn­ku oraz idei praw oby­wa­tel­skich. Wystar­czy tyle, w wiel­kim skró­cie, by przy­znać, że roman­tyzm był rewo­lu­cją zako­twi­czo­ną w rewo­lu­cji poprze­dza­ją­cej go, że roman­tycz­ny histo­ryzm kar­mił się pamię­cią rewo­lu­cji XVIII wie­ku, ame­ry­kań­skiej, fran­cu­skiej, trze­cio­ma­jo­wej, że bez oświe­ce­nio­wej wyobraź­ni „świa­ta od nowa” nie mogła­by roz­wi­nąć się wyobraź­nia świa­ta wewnętrz­ne­go, a bez pomy­słu na czło­wie­ka poj­mo­wa­ne­go jako funk­cja rozu­mu nie było­by miej­sca dla czło­wie­ka jako iro­nicz­ne­go ducho­znaw­cy. Roman­tyzm nastał po i prze­ciw oświe­ce­niu, tak jak „Roman­tycz­ność” powsta­ła po wystą­pie­niach i prze­ciw poglą­dom Jana Śnia­dec­kie­go (1819).

A dzi­siaj? Dzi­siej­sza roman­tycz­ność „pisze się” – jest pisa­na przez autor­ki i auto­rów tej anto­lo­gii – u schył­ku kolej­nej rewo­lu­cji tech­no­lo­gicz­nej i być może dru­giej na tę ska­lę rewo­lu­cji komu­ni­ka­cyj­nej. Nowe media, neo­li­be­ra­lizm z jego nie­po­ha­mo­wa­nym ape­ty­tem na wzrost i zysk, pochwy­ce­nie świa­ta w sieć z pozo­ru przez nic nie­ogra­ni­czo­nych kon­tak­tów, inter­net, bez któ­re­go dostęp­no­ści napi­sa­nie tego tek­stu zda­je się pra­wie nie­moż­li­we (oko­li­ce Drez­den­ka, lipiec 2022), komór­ka, o któ­rej zale­d­wie jed­no poko­le­nie wstecz wła­ści­wie nikt nie śnił, GPS, nasz prze­wod­nik po dro­gach i bez­dro­żach – wszyst­ko to opi­su­je podob­nie grun­tow­ną zmia­nę jak ta, któ­rą zafun­do­wa­ło Zacho­do­wi oświe­ce­nie, a zara­zem zawie­ra w sobie ziar­no, już wzro­słe, głę­bo­kie­go, być może cokol­wiek roman­tycz­ne­go zawo­du.

Współ­cze­sne roz­cza­ro­wa­nie kapi­ta­li­zmem w jego ultra­li­be­ral­nym wyda­niu nie potrze­bu­je obszer­nych komen­ta­rzy. Napi­sa­no i powie­dzia­no o nim tak wie­le rze­czy prze­ko­nu­ją­cych i nie­prze­ko­nu­ją­cych, że cią­gnię­cie tego wąt­ku nie ma sen­su. Neo­li­be­ra­lizm poświę­ca nasze jedy­ne życia kon­ku­ren­cji i sta­ty­stycz­nym satys­fak­cjom (wię­cej, szyb­ciej, korzyst­niej), tym­cza­sem my chce­my żyć nie­do­sko­na­łym, lecz wła­snym życiem. Nie tyl­ko godzi­my się na prze­gry­wa­nie; nie godzi­my się na cią­głą rywa­li­za­cję o dobra, któ­rych nie potrze­bu­je­my. Chce­my rów­nych praw, sza­cun­ku i soli­dar­no­ści.

I już? Nie­ste­ty sama kon­te­sta­cja bez­względ­ne­go ryn­ku nie wystar­czy, by poczuć wła­sne życie. Co wię­cej, oka­zu­je się, że zarów­no odrzu­ce­nie współ­cze­sno­ści, jak i selek­tyw­ne zaufa­nie jej zdo­by­czom nie uwal­nia nas od cier­pień, traum, nie­speł­nie­nia, fru­stra­cji, lęków, samot­no­ści. Obiet­ni­ca rewo­lu­cyj­na, któ­rej tre­ścią za każ­dym razem jest rady­kal­na, oswo­ba­dza­ją­ca zmia­na w życiu każ­de­go z nas, rów­nież tym razem musi roz­cza­ro­wać.

Nie­zbyt zaska­ku­ją­cą odpo­wie­dzią na roz­cza­ro­wa­nie świa­tem są pró­by ponow­ne­go zacza­ro­wa­nia go.

Jak? Nie ist­nie­je jed­na meto­da czy wyjąt­ko­wy język. Tak zwa­ny zwrot emo­tyw­ny w huma­ni­sty­ce, jeśli wziąć go za spo­sób czy­ta­nia i pisa­nia, jest jed­ną z dróg. „Czu­ję i wie­rzę”, nie­orto­dok­syj­nie, nie­na­chal­nie, otwie­ram się na inne byty, goto­wy jestem doświad­czyć obce­go, nie wsty­dzę się unie­sie­nia, nie uci­szam dra­ma­tu, odda­ję głos roz­pa­czy, nie kry­ję gnie­wu, pro­ste­go szczę­ścia nie uwa­żam za uto­pię, miłość zna­czy, dobroć się udzie­la, zło nie­ko­niecz­nie zwy­cię­ża, tro­ska o pla­ne­tę to nasz wiel­ki zbio­ro­wy obo­wią­zek. Po okre­sie fety­szy­zo­wa­nia tech­no­lo­gii i postę­pu, kate­go­rii raczej abs­trak­cyj­nych, górę bie­rze bez­po­śred­niość, współ­udział, doświad­cza­nie.

Dowo­dzi tego, jak sądzę, więk­szość utwo­rów zamiesz­czo­nych w tej książ­ce, autor­stwa zarów­no poetek i poetów z dużym dorob­kiem, jak i wyło­nio­nych w otwar­tym dla wszyst­kich kon­kur­sie. Doświad­cza­nie roman­tycz­no­ści bywa kon­fron­ta­cją z histo­rycz­no­li­te­rac­ką (czy­taj: szkol­ną, mło­dzień­czą) pamię­cią, testo­wa­niem „wła­sno­ści” cudze­go języ­ka, apo­kry­fem do Mic­kie­wi­czow­skiej pro­kla­ma­cji, eru­dy­cyj­ną grą. W wie­lu innych przy­pad­kach odno­si się wra­że­nie, jak­by wier­sze wywo­ły­wa­ły na powierzch­nię ducha cza­su, by w labo­ra­to­rium antro­po­fik­cji, jak nazwał lite­ra­tu­rę jeden z bada­czy (Arka­diusz Żychliń­ski), obja­wił się w aktu­al­nej posta­ci. W jesz­cze innych mówi ból: gniew­ny, bez­sil­ny, nie­przedaw­nio­ny, wżar­ty w cia­ło, nie­daw­no nie­my, teraz uwol­nio­ny w sło­wach.

Nie wyróż­niam w tym tomie utwo­rów lep­szych i gor­szych, bar­dziej i mniej uda­nych, gdyż wszyst­kie one, lecz każ­dy ina­czej, nader róż­no­rod­nie, robią to, cze­go nam dzi­siaj potrze­ba – wycho­dząc z dys­kur­su póź­nej nowo­cze­sno­ści, sta­ra­ją się dotrzeć do ukry­tej praw­dy, doświad­czyć roman­tycz­no­ści w sty­lu wła­sne­go ist­nie­nia.