Drugi, a dokładnie czwarty Dylan Łobodzińskiego

Z Dyla­nem dużo się dzie­je. Nowe­go. Świę­tu­je­my („my” ozna­cza dyla­ni­stów) – jesz­cze nie minął nawet mie­siąc – pre­mie­rę szes­na­ste­go wolu­mi­nu ofi­cjal­nej bootle­go­wej serii. Pię­cio­dy­sko­wy zbiór Spring­ti­me in New York zawie­ra nagra­nia z lat 1980–1985; nie­zo­rien­to­wa­nym na wszel­ki wypa­dek wyja­śniam, że The Bootleg Series nie powta­rza nagrań z kano­nicz­ne­go kata­lo­gu. Tam­ta połów­ka deka­dy nie­ko­niecz­nie jest uzna­wa­na za naj­wy­bit­niej­szy okres w twór­czo­ści Dyla­na, a prze­cież wysłu­cha­łem tych nowych płyt z rosną­cym podzi­wem. Jasne, pamię­ta­łem long­playe wte­dy wyda­ne, a jed­nak ścież­ki alter­na­tyw­ne, prób­ne podej­ścia etc., któ­re zna­la­zły się w tym albu­mie, oka­za­ły się po pro­stu zna­ko­mi­tą muzy­ką. Wyni­ka z tego, że war­tość każ­dej minu­ty nagra­nej przez Dyla­na z lata­mi rośnie. I nie idzie tu o sen­ty­ment, lecz o odkry­wa­nie u tego arty­sty kolej­nych nowo­ści.

Na osiem­dzie­siąt­kę poety i muzy­ka kry­ty­cy „Uncu­ta” przy­go­to­wa­li, jak zachwa­la­li, nie­ziem­ski prze­wod­nik The Com­ple­te Bob Dylan. Wydaw­nic­two (124 stro­ny for­ma­tu A4) zawie­ra naj­róż­niej­sze ran­kin­gi z poszcze­gól­ny­mi pozy­cja­mi opa­trzo­ny­mi krót­ki­mi a tre­ści­wy­mi komen­ta­rza­mi. Tak więc wszyst­kie stu­dyj­ne pły­ty, od nume­ru trzy­dzie­ste­go dzie­wią­te­go (naj­gor­sza) do pierw­sze­go (naj­lep­sza), aksjo­lo­gicz­na lista albu­mów live, czter­dzie­ści naj­lep­szych sin­gli, dwa­dzie­ścia epek, naj­lep­sze książ­ki o Dyla­nie, naj­lep­sze okład­ki jego płyt (i naj­gor­sze), ale też pię­cio­punk­to­wa lista Dyla­now­skich fry­zur czy rów­nież liczą­cy pięć pozy­cji, by tak rzec, spis żena­dek. Trud­no, żeby cały zeszyt trak­to­wać cał­kiem serio, sko­ro usta­na­wia się tam kolej­ność róż­no­ści nie­jed­no­krot­nie nie­wy­mier­nych. Lek­tu­ra zatem wca­le zabaw­na, choć pro­fi­ty poznaw­cze (w tym przy­po­mnie­nia) też się znaj­dą.

No i Filip Łobo­dziń­ski. Prze­kra­czam Rubi­kon to dru­gi jego tom z prze­kła­da­mi tek­stów Dyla­na i komen­ta­rza­mi do nich, po Dusz­nym kra­ju z 2017 roku. A jeśli (zasad­nie) doło­żyć Taran­tu­lę (2018; obie książ­ki uka­za­ły się w Biu­rze Lite­rac­kim) oraz dwu­pły­to­wy album Nie­po­trzeb­na pogo­dyn­ka, żeby znać kie­ru­nek wia­tru, sygno­wa­ny przez eki­pę Dylan.pl (2017), to dosta­je­my wła­śnie czwar­te­go Dyla­na Łobo­dziń­skie­go.

A kost­ka zosta­ła rzu­co­na daw­no, dużo wcze­śniej, nim na począt­ku 1961 roku Dylan przy­był do Nowe­go Jor­ku. Wiel­ka tra­dy­cja fol­ko­wa, lecz pew­nie przede wszyst­kim: lite­rac­ka, kul­tu­ral­na, biblij­na (okre­śle­nia się oczy­wi­ście łączą, nie wyklu­cza­ją) już funk­cjo­no­wa­ły, było co kon­ty­nu­ować. Może wła­śnie dla­te­go – choć miał mnó­stwo innych moż­li­wo­ści – Łobo­dziń­ski wybrał do tytu­łu rze­kę zna­ną przede wszyst­kim z epi­zo­du histo­rii Juliu­sza Ceza­ra? W każ­dym razie dobit­niej nie szło wska­zać, że Dylan to też już kla­sy­ka. Przy oka­zji zaś – i mówię o pro­ce­sach inter­pre­ta­cji, nie o poczy­na­niach war­to­ściu­ją­cych – takie­go kla­sycz­nie­nia czy swe­go rodza­ju euro­pe­izo­wa­nia Dyla­na: jeden detal z prze­kła­du. Otóż dwu­krot­nie w prze­kła­dach Łobo­dziń­skie­go poja­wia się sło­wo „splin”, będą­ce wkła­dem wła­snym tłu­ma­cza, w ory­gi­nal­nych miej­scach pio­se­nek nie ma tego ter­mi­nu. Rze­czow­nik wpraw­dzie angiel­ski, ale roz­sła­wio­ny przez Baudelaire’a. Ba! Już w roku 1820 pisał Mic­kie­wicz w liście, iż jest bar­dziej zdol­ny do pra­cy, „cho­ciaż mię splin jeden gwał­tow­ny pozaw­czo­ra napadł, jakie­go nigdy nie doświad­cza­łem”. Sko­ro zatem Dylan u Łobo­dziń­skie­go też spli­nu­je, to tłu­macz prze­niósł go czy też upew­nił jego pozy­cję w moder­ni­zmie czy nawet roman­ty­zmie euro­pej­skim. Pięk­na a róż­na powtór­ka: Ame­ry­ka­nin Poe zaist­niał w Euro­pie w znacz­nej mie­rze dzię­ki wła­śnie Baudelaire’owi, teraz pol­ski tłu­macz, by tak rzec, przy­wra­ca inne­go ame­ry­kań­skie­go pisa­rza moder­ni­zmo­wi. Przy­wra­ca, czy­li wska­zu­je na aktu­al­ną nośność tego nur­tu.

Są też aso­cja­cje dopraw­dy zaska­ku­ją­ce. Pio­sen­ka „Łotr na krzy­żu” zaczy­na się fra­zą, któ­ra paro­krot­nie jesz­cze powró­ci: „Wisi na krzy­żu łotr”; w ory­gi­na­le: „Thief on the cross” na zmia­nę z „There’s a thief on the cross”. Nie ma nicze­go dziw­ne­go w zastą­pie­niu zło­dzie­ja łotrem, sko­ro współ­ukrzy­żo­wa­ny­mi wraz z Jezu­sem są w anglo­ję­zycz­nym prze­ka­zie wła­śnie thie­ves. Intry­gu­je inna kwe­stia. Otóż tytuł pio­sen­ki Dyla­na wska­zy­wał­by na jed­ne­go z dwóch łotrów, tym­cza­sem wyso­ce praw­do­po­dob­ne, że owym domnie­ma­nym przez przy­pad­ko­we­go obser­wa­to­ra (pod­miot pio­sen­ki) łotrem jest wła­śnie Jezus, na tym pole­ga kon­cept wier­sza. I Łobo­dziń­ski pod­po­wia­da alu­zją lite­rac­ką: od „Wisi na krzy­żu” zaczy­na się rów­nież sta­ra pieśń wiel­ko­post­na, któ­ra już bez wąt­pli­wo­ści mówi o Zba­wi­cie­lu. Nie suge­ru­ję bynaj­mniej, że tłu­macz kato­li­cy­zu­je Dyla­na, przed­sta­wiam jedy­nie tak powsta­łą nową mię­dzy­tek­sto­wą sytu­ację w kul­tu­rze doce­lo­wej.

A sko­ro jeste­śmy przy Biblii, to jesz­cze jeden szcze­gół. Dylan nie­raz zmie­niał swo­je pio­sen­ki w trak­cie kolej­nych wyko­nań, cza­sem wręcz nie do pozna­nia pod­czas instru­men­tal­ne­go wstę­pu, dopie­ro pierw­sza linij­ka tek­stu pozwa­la­ła na iden­ty­fi­ka­cję utwo­ru. Ale zmie­niał rów­nież tek­sty, i Łobo­dziń­ski zamie­ścił kil­ka takich warian­tów. Tak na przy­kład wyglą­da „W sza­rych pętach dżdżu” („Tan­gled Up in Blue”, ale mię­dzy­ję­zy­ko­we echo!) w tłu­ma­cze­niu utwo­ru z albu­mu Blo­od On the Tracks:

i otwar­ła mi przed nosem książ­kę, poka­zu­jąc pal­cem wiersz
jego praw­dy blask roz­ja­śnił izbę wzdłuż i wszerz
sonet z trzy­na­ste­go wie­ku, jakiś go napi­sał Włoch
a brzmiał tak doj­mu­ją­co, jak­bym ja sam był auto­rem
jego słów

Nato­miast na kon­cer­cie w Char­lot­te (Karo­li­na Pół­noc­na) 10 grud­nia 1978 roku Dylan zaśpie­wał ten frag­ment tak (dokład­niej – tak to prze­tłu­ma­czył Łobo­dziń­ski):

i otwar­ła nagle Biblię, i zaczę­ła czy­tać mi
z Jere­mia­sza sie­dem­na­ście, wers dwa­dzie­ścia jeden i trzy­dzie­ści trzy
nie znam się na Piśmie Świę­tym, lecz mnie ude­rzy­ło to
że ta księ­ga sprzed stu­le­ci brzmia­ła, jak­bym sam auto­rem
był jej słów

Spraw­dzi­łem to nagra­nie, sły­szę tam „chap­ter thir­te­en”, nie „seven­te­en”, być może Łobo­dziń­ski korzy­stał z tek­stu spi­sa­ne­go przez kogoś inne­go? W każ­dym razie w Księ­dze Jere­mia­sza ani w roz­dzia­le trzy­na­stym, ani w sie­dem­na­stym nie ma wer­se­tu trzy­dzie­ste­go trze­cie­go. Dylan się pomy­lił czy zażar­to­wał?

Tak jak w poprzed­nim tomie, Łobo­dziń­ski zacho­wu­je licz­bę sylab i roz­kład akcen­tów ory­gi­na­łu. Sztu­ka naj­wyż­szej trud­no­ści, tłu­macz zasad­ni­czo wycho­dzi obron­ną ręką, acz­kol­wiek nie­kie­dy pła­ci nacią­ga­niem skład­ni i skró­co­ny­mi zaim­ka­mi dzier­żaw­czy­mi w oksy­to­nicz­nych klau­zu­lach: „lecz nie wol­no kłam­cy ze mnie robić ci” („Nie wol­no kłam­cy ze mnie robić ci” – „Making a Liar Out of Me”). Jeśli tłu­macz zaśpie­wa i nagra tę pio­sen­kę, to pro­blem nie tyle znik­nie, ile nie będzie tak zwra­cał uwa­gi jak w dru­ku.

Są prze­cież też miej­sca, gdzie koniecz­ność skró­tu (wyni­ka­ją­ca ze sta­ty­stycz­nej róż­ni­cy języ­ków – pol­ski, jak wia­do­mo, jest „dłuż­szy”) pro­wa­dzi do poetyc­kiej kon­den­sa­cji. U Dyla­na w „Porzu­co­nej miło­ści” („Aban­do­ned Love”) pod­miot-boha­ter pio­sen­ki opo­wia­da: „I’ve been dece­ived by the clown insi­de of me”, na co Łobo­dziń­ski: „oszu­kał mnie mój wewnętrz­ny klaun”. Świet­ne, wyra­że­nie „wewnętrz­ny klaun” od razu umiesz­cza się wygod­nie w pol­sz­czyź­nie potocz­nej, ale w jej ory­gi­nal­niej­szym, odkryw­czym uży­ciu.

Książ­ka Prze­kra­czam Rubi­kon nie jest mniej waż­nym dodat­kiem do Dusz­ne­go kra­ju, to po pro­stu (ład­ne po pro­stu) dru­gi tom, zawie­ra­ją­cy mię­dzy inny­mi poło­wę arcy­dziel­ne­go albu­mu Rough and Row­dy Ways z zeszłe­go roku. Moż­na powie­dzieć, że „więk­szą” poło­wę, sko­ro Łobo­dziń­ski prze­tłu­ma­czył też „Mur­der Most Foul” („Ów ohyd­ny mord”), naj­dłuż­szą, pra­wie sie­dem­na­sto­mi­nu­to­wą pio­sen­kę Dyla­na.

Tłu­macz dołą­czył rów­nież tek­sty pie­śnia­rza z okła­dek nie­któ­rych jego płyt. Tek­sty te nie­raz były więk­szym wyzwa­niem lite­rac­kim niż pio­sen­ki nagra­ne na krąż­ku umiesz­czo­nym wewnątrz koper­ty. W takiej uprosz­czo­nej histo­rii twór­czo­ści arty­sty za pły­tę prze­ło­mo­wą uzna­je się album Ano­ther Side of Bob Dylan z 1964 roku, mówiąc gru­bym skró­tem: zbiór bar­dziej oso­bi­sty niż spo­łecz­ny. Tym­cza­sem tyl­na stro­na okład­ki pły­ty poprzed­niej (też zresz­tą z 1964 roku), The Times They Are a‑Changin’ – pły­ty (za prze­pro­sze­niem) zaan­ga­żo­wa­nej – zawie­ra „11 naszki­co­wa­nych epi­ta­fiów” („11 Outli­ned Epi­ta­phs”). Dwa zna­mien­ne frag­men­ty. W pierw­szym hasła pro­te­stu zosta­ły spa­ro­dio­wa­ne, cudzy­słów też nie poja­wił się bez powo­du:

„jestem zaja­dle prze­ciw­ko abso­lut­nie
wszyst­kie­mu co by chcia­ło
wymu­sić na natu­rze
nie­na­tu­ral­ność (ludz­kiej
czy jakiej­kol­wiek)
i jestem zażar­cie za abso­lut­nie
wszyst­kim co by zwal­cza­ło te
siły (ludz­kie
czy jakie­kol­wiek)”

Pod koniec poema­tu auto­bio­gra­ficz­ny boha­ter przed­sta­wia swo­je (nowe, odno­wio­ne) zapa­try­wa­nie:

samot­ny? ach tak
ale teraz to kwia­ty i lustrza­ne odbi­cia
kwia­tów wycho­dzą naprze­ciw mojej
samot­no­ści
i moją będzie potęż­na samot­ność
wsą­cza­ją­ca się głę­bo­ko
w otchła­nie mojej wol­no­ści
i dopie­ro to się
sta­nie moją pie­śnią

Jak bar­dzo przy­po­mi­na się tu roz­po­zna­nie wła­sne­go powo­ła­nia, któ­re­go doświad­czył Ste­phen Deda­lus w fina­le Por­tre­tu arty­sty w wie­ku mło­dzień­czym!

Łobo­dziń­ski włą­czył też do książ­ki List do Komi­te­tu Nagro­dy Nobla, 2016, zuchwa­łe i skrom­ne zara­zem autor­skie zesta­wie­nie z Szek­spi­rem. Z jed­nej więc stro­ny Dylan twier­dzi, że ani jemu, ani Szek­spi­ro­wi nie przy­szło nigdy do gło­wy zasta­na­wiać się, czy to, co obaj piszą, jest lite­ra­tu­rą. Obaj też za to mają (Szek­spir miał, Dylan wciąż ma) mnó­stwo prak­tycz­nych spraw do zała­twie­nia: „Któ­rzy akto­rzy nada­dzą się do tych ról?”, „Jak to zain­sce­ni­zo­wać?”, „Czy na pew­no ma się to dziać w Danii?”, „Czy zdo­ła­my zdo­być fun­du­sze?”, „Czy wystar­czy miejsc dla moich dobro­dzie­jów?”, „Skąd by tu zdo­być ludz­ką czasz­kę?” – tak, zda­niem Dyla­na, przed­sta­wia­ły się pil­ne kwe­stie Szek­spi­ra. Sam zaś Dylan zasta­na­wia się nad zebra­niem wła­ści­wych muzy­ków, warun­ka­mi stu­dia nagra­nio­we­go, wybra­niem odpo­wied­niej tona­cji do danej pio­sen­ki. W każ­dym razie spo­ra część, więk­szość odbior­ców Szek­spi­ra z XVI i XVII wie­ku naj­pew­niej nie zda­wa­ła sobie spra­wy, z aż jakiej ran­gi twór­cą ma do czy­nie­nia. Dzi­siaj też?