Elementy osnowy pajęczyny

„Wejdź w sfe­rę snu.

Po czym zacznij pisać pierw­szą lep­szą histo­rię, jaka ci przyj­dzie do gło­wy i napisz ze 20 stron. Potem prze­czy­taj.

Na tych 20 stro­nach znaj­dzie się może jed­na sce­na, kil­ka poje­dyn­czych zdań, jakaś meta­fo­ra, któ­re wyda­dzą ci się pod­nie­ca­ją­ce. Napisz więc wszyst­ko jesz­cze raz, sta­ra­jąc się aby te pod­nie­ca­ją­ce ele­men­ty sta­ły się osno­wą – i pisz, nie licząc się z rze­czy­wi­sto­ścią, dążąc tyl­ko do zaspo­ko­je­nia potrzeb two­jej wyobraź­ni.

Pod­czas tej powtór­nej redak­cji wyobraź­nia two­ja przyj­mie już pewien kie­ru­nek – i doj­dziesz do nowych sko­ja­rzeń, któ­re wyraź­niej okre­ślą teren dzia­ła­nia. Wów­czas napisz 20 stron dal­sze­go cią­gu, idąc wciąż po linii sko­ja­rzeń, szu­ka­jąc zawsze pier­wiast­ka pod­nie­ca­ją­ce­go – twór­cze­go – tajem­ni­cze­go – obja­wi­ciel­skie­go. Potem napisz wszyst­ko jesz­cze raz. Tak postę­pu­jąc ani się spo­strze­żesz, kie­dy wytwo­rzy ci się sze­reg scen klu­czo­wych, meta­for, sym­bo­li […] i uzy­skasz szyfr wła­ści­wy”.

Takie rady zapi­sał Gom­bro­wicz w Dzien­ni­ku 1953–1956; okre­ślił je wpraw­dzie mia­nem „recep­ty”, bar­dziej jed­nak mówił o wła­snej tech­ni­ce pisar­skiej niż udzie­lał wska­zó­wek innym piszą­cym. Jeśli wie­rzyć auto­ro­wi, w ten spo­sób powstał Trans-Atlan­tyk. Angiel­ski prze­kład pierw­sze­go tomu dia­riu­sza uka­zał się dopie­ro w roku 1988, tak że pra­cu­ją­cy nad Taran­tu­lą Bob Dylan raczej nie znał Gom­bro­wi­czow­skiej recep­ty, choć nie­wąt­pli­wie w sfe­rę snu wcho­dził, a i samo dzie­ło – o ile moż­na sądzić na pod­sta­wie zacho­wa­nych rela­cji – powsta­ło za kil­ko­ma podej­ścia­mi.

Zaczę­ło się w 1965 roku od dwóch long­play­ów, a dokład­nie od ich okła­dek. Otóż na tyl­nych stro­nach Brin­ging It All Back Home oraz High­way 61 Revi­si­ted opu­bli­ko­wał Dylan lite­rac­kie tek­sty podob­ne sty­lem do póź­niej­szej książ­ki. Sko­ro ist­nie­je Urfaust, to na obu pły­tach moż­na poznać Urta­ran­tu­lę. Tom miał się uka­zać w 1966 roku, nowo­jor­ski Mac­mil­lan (praw­dę powie­dziaw­szy, nie tyle dział redak­cyj­ny, ile han­dlo­wy) pra­co­wał na peł­nych obro­tach: były już goto­we przy­pin­ki i tor­by na zaku­py z rekla­mą Taran­tu­li. Dylan ode­brał szczot­ki z wydaw­nic­twa, w cią­gu dwóch tygo­dni miał nanieść  defi­ni­tyw­ne popraw­ki. W mię­dzy­cza­sie doszło jed­nak do słyn­nej moto­cy­klo­wej krak­sy. Domnie­my­wa­ją wpraw­dzie nie­któ­rzy, iż cały wypa­dek był misty­fi­ka­cją, mają­cą uwol­nić arty­stę od ogro­mu zobo­wią­zań, w każ­dym razie spra­wa (nie tyl­ko) książ­ki prze­su­nę­ła się na czas nie­okre­ślo­ny. Powie­la­ne kopie maszy­no­pi­su zaczę­ły nato­miast krą­żyć w sprze­da­ży nie­ofi­cjal­nej; jak widać Sta­ny Zjed­no­czo­ne też mia­ły swój dru­gi obieg.

Podej­ście same­go auto­ra do Taran­tu­li jawi się jako wię­cej niż jed­no­znacz­ne. Według Nige­la Wil­liam­so­na, któ­ry sta­wia kwe­stię już nazbyt skró­to­wo, „pro­blem pole­gał na tym, że cho­ciaż inte­lek­tu­al­ną próż­ność Dyla­na pocią­ga­ła idea napi­sa­nia książ­ki, tak napraw­dę mało miał do powie­dze­nia o czym­kol­wiek, o czym nie powie­dział­by lepiej w pio­sen­kach” (tłum A.P.). Elia­de miał się za pisa­rza, któ­re­go wykła­dy z reli­gio­znaw­stwa odry­wa­ją od (pisa­nia) powie­ści, tak że spra­wa jest poważ­na. Z dru­giej zaś stro­ny, mówiąc o swo­im dzie­le, potra­fił Dylan kpić w żywe oczy: „Ma tytuł Taran­tu­la i jest o pają­kach. To książ­ka o owa­dach. Napi­sa­łem ją w jakiś tydzień, w wol­nych chwi­lach. Ma trzy­sta sześć­dzie­siąt stron. A moja następ­na książ­ka to zbiór epi­ta­fiów” (tłum. A.P.). Tak zapo­wia­dał swo­ją książ­kę dzien­ni­ka­rzom i papa­raz­zim, któ­rzy 3 maja 1966 roku poja­wi­li się w lon­dyń­skim May­fa­ir Hotel; autor­ski anons prze­dru­ko­wa­ny został w „New Musi­cal Express”. Ale też, dwa lata póź­niej, opo­wia­dał już z mniej­szą pew­no­ścią sie­bie:

„Napi­sa­łem ten cały inte­res i wysła­łem do wydaw­cy, a jak mi przy­sła­li odbit­ki korek­tor­skie, to zdę­bia­łem, jakie bzdu­ry tam nawy­pi­sy­wa­łem, i chcia­łem wszyst­ko zmie­nić. […] Pro­blem tkwił w tym, że tam nie było żad­nej akcji. Zaczy­ty­wa­łem się tymi wszyst­ki­mi tan­det­ny­mi książ­ka­mi, gdzie było peł­no sek­su, napię­cia i róż­nych głu­pot” (tłum. Adam Sume­ra).

 Taran­tu­la ujrza­ła świa­tło dzien­ne w roku 1971, po dro­dze Dylan zdą­żył jesz­cze wydać kil­ka płyt, w tym zna­ko­mi­ty album John Wesley Har­ding, zaska­ku­ją­cy kon­se­kwent­nym coun­try long­play Nashvil­le Sky­li­ne oraz podwój­ny winyl Self Por­tra­it, któ­ry spo­wo­do­wał roz­dzie­ra­nie szat recep­cji. Od same­go począt­ku jest zresz­tą Dylan arty­stą nad­mia­ru; nie­ca­ły rok temu uka­za­ła się pły­ta Tri­pli­ca­te, trzy kolej­ne dys­ki z utwo­ra­mi z ame­ry­kań­skie­go śpiew­ni­ka. Kto by pomy­ślał w latach sześć­dzie­sią­tych, że twór­ca The Times They Are a‑Changin’ się­gnie po deka­dach po reper­tu­ar Sina­try… Im zaś wię­cej tytu­łów w biblio- i dys­ko­gra­fii pod­mio­to­wej, tym więk­sze ryzy­ko roz­rzu­tu. Jed­nak­że, wraz z upły­wem cza­su, miej­sce Taran­tu­li raczej się sta­bi­li­zu­je. Nie nale­ży wpraw­dzie do naj­czę­ściej komen­to­wa­nych Dyla­now­skich doko­nań, ale róż­ne cie­ka­we rze­czy na jej temat powie­dzia­no. Kry­ty­cy wska­zy­wa­li, tak­że dokład­niej, poprzed­ni­ków i źró­dła inspi­ra­cji, i nie­ko­niecz­nie były to – wbrew wyzna­niom auto­ra – książ­ki tan­det­ne. Pisa­no więc o beat­ni­kach, sur­re­ali­zmie, Rim­bau­dzie, ba! nawet o Joyce’owskim stru­mie­niu świa­do­mo­ści (oba­wiam się, że taka para­le­la mogła poja­wić się w gło­wach przede wszyst­kim tych, któ­rzy Ulis­se­sa nie czy­ta­li). Podej­rze­wa­no rów­nież, że autor wspo­ma­gał pro­ces twór­czy amfe­ta­mi­ną. W każ­dym razie czy­ta­nie Taran­tu­li zgod­nie z recep­tą Gom­bro­wi­cza (bo jest to rów­nież pomysł ana­li­tycz­ny) szyb­ko prze­ko­nu­je, że powra­ca­ją­ce moty­wy pocho­dzą z prze­róż­nych pozio­mów kul­tu­ry (nie tyl­ko) ame­ry­kań­skiej, i cała rzecz oka­zu­je się par excel­len­ce inter­tek­stu­al­na. W przy­go­to­wa­nym przez Fili­pa Łobo­dziń­skie­go wyda­niu pro­por­cje przy­pi­sów i tek­stu głów­ne­go zbli­ża­ją się do beenek, i bar­dzo dobrze.

Howard Sounes uznał Taran­tu­lę za „137 stron komen­ta­rza na okład­ce pły­ty Dyla­na, któ­rej nie ma” (tłum. A.P.), i raczej trud­no by było nie zauwa­żyć w tym lapi­dar­nym pod­su­mo­wa­niu iro­nii. Nie bra­ku­je prze­cież wyso­kich aksjo­lo­gii: Robin Wit­ting „pozo­sta­je w prze­ko­na­niu, iż jest to wspa­nia­łe, olśnie­wa­ją­ce dzie­ło, sie­ro­cy sonet wydzie­dzi­czo­ny przez auto­ra” (tłum. A.P.; „orphan sonnet”/ „sie­ro­cy sonet” są wyra­że­nia­mi z Taran­tu­li). Micha­el Gray, cytu­jąc tę opi­nię w swej świet­nej Ency­klo­pe­dii Boba Dyla­na, nie wahał się jed­nak uzu­peł­nić jej cokol­wiek kom­pli­ku­ją­cym komen­ta­rzem: „Na pew­no; zwa­żyw­szy, że Taran­tu­la pocho­dzi wła­śnie z cza­sów Dyla­na uzna­wa­nych przez wie­lu za naj­bar­dziej twór­cze […] – nie­zwy­kłe jest to, jak wie­lu spo­śród jego odbior­ców nie doce­ni­ło tej sie­ro­ty” (tłum. A.P.). Nie żeby reak­cja publicz­no­ści sta­no­wi­ła war­to­ściu­ją­cy argu­ment, wolał jed­nak Gray zacho­wać dystan­su­ją­cy niu­ans; kwe­stia jest zresz­tą cie­kaw­sza, gdyż takim sty­lem napi­sa­ne zosta­ło hasło ency­klo­pe­dycz­ne.

U Dyla­na i u Łobo­dziń­skie­go tekst jest dla oka i dla ucha. Pro­za Taran­tu­li oraz jej par­tie dzie­lo­ne na wer­sy cha­rak­te­ry­zu­ją się dużą ryt­micz­no­ścią (uszy­ma duszy sły­szę naj­czę­ściej Sub­ter­ra­ne­an Home­sick Blu­es jako coś w rodza­ju dźwię­ko­wej prze­strze­ni odnie­sie­nia), peł­no tu współ­brz­mień i ali­te­ra­cji. Audial­ne wra­że­nia  wspo­ma­ga­ne są poja­wia­ją­cy­mi się w dru­ku uko­śni­ka­mi (za pomo­cą któ­rych ozna­cza się prze­cież deli­mi­ta­cję w zapi­sie cią­głym), nie­kon­wen­cjo­nal­ną orto­gra­fią (nazwy wła­sne od małej lite­ry) oraz czę­stym uży­wa­niem zna­ku &. Nie pomniej­szam oczy­wi­ście pra­cy tłu­ma­cza, gdy ktoś jed­nak tak prze­ko­nu­ją­co radzi sobie z wyko­ny­wa­niem pio­se­nek Dyla­na, podo­ła i Taran­tu­li.

Gwo­li histo­rycz­no­li­te­rac­kiej ści­sło­ści odno­to­wać war­to, że pierw­szym pol­skim podej­ściem do Taran­tu­li jest kil­ka stron prze­kła­du Juli­ty Wro­niak (póź­niej Wro­niak-Mir­ko­wicz), opu­bli­ko­wa­nych w „Nowym Wyra­zie” 1976, nr 6, tak więc pięć lat po uka­za­niu się książ­ki Dyla­na, wca­le wcze­śnie jak na ówcze­sne realia. Tłu­macz­ka przed­sta­wi­ła zestaw zło­żo­ny z róż­nych frag­men­tów. Jej wer­sja i po latach brzmi cał­kiem dobrze, na oko zaś pod jed­nym wzglę­dem jest ory­gi­nal­niej­sza od tek­stu tłu­ma­czo­ne­go: zamiast zna­ku &, Wro­niak kon­se­kwent­nie zasto­so­wa­ła plu­sy +, i to tro­chę więk­sze.

Jedy­na wąt­pli­wość, jaką miał­bym pod adre­sem świet­nej robo­ty Łobo­dziń­skie­go, doty­czy stra­te­gii oswa­ja­nia: od cza­su do cza­su mia­no­wi­cie zastę­pu­je tłu­macz deta­le ory­gi­na­łu ele­men­ta­mi wzię­ty­mi z kul­tu­ry pol­skiej. Ni stąd, ni zowąd poja­wia się zatem „Frank zwa­ny Kimo­no”; owszem, w przy­pi­sie spo­koj­nie moż­na prze­czy­tać, że w ory­gi­na­le jest Peetie Whe­at­straw, ame­ry­kań­ski blu­esman, po co jed­nak było tu cią­gnąć Fron­czew­skie­go? Tym bar­dziej że dla młod­szych czy­tel­ni­ków przy­dał­by się przy­pis do przy­pi­su, wyja­śnia­ją­cy, kto to taki Fra­nek Kimo­no. A to już było­by prze­sa­dą.

Albo w innym miej­scu w ory­gi­na­le „Love­town so pathe­tic”, u Łobo­dziń­skie­go zaś „Lubie­wo tak żało­sne”. I żeby już nie było wąt­pli­wo­ści: boha­ter Dyla­na tak w tym frag­men­cie przed­sta­wia mat­kę: „you know her name’s Art”, a w pol­skiej wer­sji: „wie pan, ma na imię Micha­łek”. Tłu­macz prze­su­nął tu zresz­tą ory­gi­nal­ną homo­ni­mię na inna parę rze­czow­ni­ków, pomię­dzy „Lubie­wem” a „Michał­kiem” odda­jąc „all art” jako „michał­ki”. W porząd­ku, art – Art.; michał­ki – Micha­łek, w obu też przy­pad­kach zakwe­stio­no­wa­nie toż­sa­mo­ści płcio­wej. Co wię­cej, Love­town to tytuł angiel­skie­go prze­kła­du powie­ści Wit­kow­skie­go, poja­wia się więc coś w rodza­ju trans­la­tor­skie­go tam i z powro­tem, tyl­ko po co nobi­li­to­wać pew­ną figu­rę pol­skie­go życia lite­rac­kie­go, w naj­lep­szym wypad­ku dru­go­rzęd­ną?

Jasne, stra­te­gia oswa­ja­nia jest świa­do­mym wybo­rem tłu­ma­cza, tym bar­dziej w wypad­ku Taran­tu­li, gdzie Kimo­no i Lubie­wo są skład­ni­ka­mi komi­zmu, o któ­ry jak naj­bar­dziej cho­dzi w ory­gi­na­le. Zgła­szam tyl­ko swo­je – nie tyle wolał­bym nie, ile wolał­bym ina­czej.

Na któ­rejś prze­cież stro­nie polo­ni­zo­wa­nie spro­wa­dzi­ło tłu­ma­cza na manow­ce. Ory­gi­nal­ny „inno­cent coon” (nie­win­ny czar­nuch; pro­szę pamię­tać, że mówi­my o lite­ra­tu­rze) został prze­ło­żo­ny jako „nie­win­ny kun­ta­kin­te”, ze sto­sow­nym wyja­śnie­niem w przy­pi­sie: „Kun­ta­kin­te – pejo­ra­tyw­ne okre­śle­nie czar­no­skó­re­go. Sło­wo pocho­dzi od imie­nia Kun­ta Kin­te, nie­wol­ni­ka porwa­ne­go z Gam­bii, głów­ne­go boha­te­ra powie­ści Korze­nie – saga ame­ry­kań­skiej rodzi­ny Ale­xan­dra Haleya (1921–1992) i popu­lar­ne­go seria­lu tele­wi­zyj­ne­go”. Łobo­dziń­ski ponie­kąd więc reame­ry­ka­ni­zu­je Dyla­na, i to ana­chro­nicz­nie: wspo­mnia­na powieść uka­za­ła się w 1976, serial zaś po raz pierw­szy wyemi­to­wa­no rok póź­niej, w trak­cie pisa­nia Taran­tu­li. Dylan nijak więc nie mógł znać The Roots. Jasne, nie mógł też znać Fron­czew­skie­go ani Lubie­wa, nie­mniej…

Gdy­bym jed­nak nie był tak nie­chęt­ny oswa­ja­ją­cym mody­fi­ka­cjom, nie doświad­czył­bym pew­nej moc­nej nie­spo­dzian­ki. W tłu­ma­cze­niu zatem: „pod­że­ga­cze wojen­ni wykra­dli nam całą odrę nie­miec­ką”. Oho­ho, to musi być wkład wła­sny tłu­ma­cza, bo nie­moż­li­we, żeby Dylan aż tak paro­dio­wał peere­low­ską pro­pa­gan­dę gra­ją­cą stra­sza­kiem nie­miec­kim i Zie­mia­mi Odzy­ska­ny­mi. Tym­cza­sem w ory­gi­na­le nie­mal­że dokład­nie to samo: „the war­mon­gers have sto­len all our ger­man measles”. Jasne, „measles” ozna­cza cho­ro­bę, nie rze­kę.

Takie wyła­py­wa­nie nie­spo­dzia­nek, radość z napo­tka­nych frag­men­tów wyda­ją się nie­złą meto­dą na pozna­wa­nie Taran­tu­li. A pod­czas dru­giej lek­tu­ry tych inten­syw­nych miejsc, zawdzię­cza­nych maestrii języ­ko­wej Dyla­na i Łobo­dziń­skie­go, na pew­no przy­bę­dzie. Potem prze­czy­taj wszyst­ko jesz­cze raz. Aż dziw­ne, że w trze­cim tomie Gom­bro­wi­czow­skie­go Dzien­ni­ka, obej­mu­ją­cym lata 1961–1966, a nawet w suple­men­cie 1967–1969, nie ma nic o oma­wia­nym ame­ry­kań­skim auto­rze. Bodaj pierw­szym pol­skim pisa­rzem, u któ­re­go moż­na zna­leźć wzmian­kę o Dyla­nie, oka­zał się nato­miast Miłosz, ale to już inna opo­wieść.