Cierpliwe słuchanie szorstkiej frazy

Lek­tu­ra nowe­go tomi­ku Mar­ci­na Sen­dec­kie­go nastrę­cza wie­lo­ra­kich trud­no­ści, jak się wyda­je, zamie­rzo­nych. Już samo mot­to zaczerp­nię­te z wier­sza armeń­skie­go poety Awe­ti­ka Issa­ha­kia­na, opa­trzo­ne dodat­ko­wo odau­tor­skim komen­ta­rzem, nie­ja­ko wska­zu­je dro­gę, jaką sam Sen­dec­ki obie­ra w Lame­tach. Wszel­kie wydaw­ni­cze, edy­tor­skie a tak­że trans­la­tor­skie pere­gry­na­cje wier­sza Bin­gioł, z któ­re­go pocho­dzi cyto­wa­ny wyimek, a tak­że nie­moż­ność wyśle­dze­nia jego „źró­deł” (jak choć­by pod­sta­wo­wych fak­tów doty­czą­cych tego, kie­dy i gdzie ów tekst powstał, jak de fac­to nazy­wał się jego autor etc.) wyda­ją się sta­no­wić rodzaj poetyc­kiej dekla­ra­cji Sen­dec­kie­go usi­łu­ją­ce­go umie­ścić wła­sną twór­czość w ramach takiej wła­śnie opty­ki. Nie o to jed­nak cho­dzi, by autor chciał abs­tra­ho­wać od histo­rii czy sze­ro­kie­go kon­tek­stu­al­ne­go tła, w któ­rym zako­rze­nio­ne jest każ­de pisa­nie, kon­sta­tu­je on jed­nak, że źró­dła poezji giną w odmę­tach histo­rii i „tym co zosta­je” jest pewien ahi­sto­rycz­ny, do głę­bi ludz­ki prze­kaz – sło­wa napi­sa­ne nie wia­do­mo gdzie, nie wia­do­mo kie­dy wciąż „znaczą”i tego ich nie­prze­mi­ja­ją­ce­go „zna­cze­nia”, koniecz­no­ści jego wydzie­ra­nia, wzna­wia­nia zda­je się bro­nić autor Lamet.

Tyle na pozio­mie dekla­ra­tyw­no­ści. Jak to się prze­kła­da na pisa­nie same­go Sen­dec­kie­go w tym kon­kret­nym, dość lapi­dar­nym, enig­ma­tycz­nym tomie? Nie­wąt­pli­we jest on poetą trud­nym, owej wła­snej „trud­no­ści” świa­do­mym w tym zna­cze­niu, że nie widać w żad­nym miej­scu cie­nia sta­ra­nia o uła­twie­nie do sie­bie dostę­pu; nie łago­dzi zgrzy­tów języ­ka, z dużą dozą zaufa­nia pozwa­la mu się pro­wa­dzić, być może uzna­jąc oczy­wi­stą moż­li­wość dia­lo­gu z czy­tel­ni­kiem, na mocy quasi-wit­t­gen­ste­inow­skie­go rozu­mie­nia języ­ka jako two­ru nie­mal­że wyłącz­nie wspól­no­to­we­go – jako nie­ustan­nie współ­two­rzą­cy roz­pę­dzo­ną machi­nę zna­czeń, nego­cju­ją­cy je mię­dzy sobą, przy odpo­wied­nim nasta­wie­niu powin­ni­śmy być w sta­nie nawią­zać cho­ciaż namiast­kę roz­mo­wy. W isto­cie dia­log sta­je się moż­li­wy, co nie zna­czy, że pro­sty, wyma­ga bowiem, w mojej opi­nii, grun­tow­nej zmia­ny czy­tel­ni­czej stra­te­gii: z „pene­tra­cyj­nej”, nasta­wio­nej na kon­fron­ta­cję z wier­szem i szu­ka­nie wypad­ko­wej wyni­ka­ją­cej z tego sty­ku, na posta­wę pokor­ne­go, ale przede wszyst­kim cier­pli­we­go słu­cha­cza szorst­kiej fra­zy Sen­dec­kie­go, szu­ka­ją­ce­go odsła­nia­ją­cych się gdzie­nie­gdzie sen­sów na łamań­cach tego nie­zwy­kle spe­cy­ficz­ne­go poetyc­kie­go języ­ka.

Hory­zont pisar­stwa Sen­dec­kie­go wyda­ją się wyzna­czać dwie per­spek­ty­wy: świa­do­mość wła­sne­go sil­ne­go zako­rze­nie­nia w danej kul­tu­rze, jej tek­stach, głę­bo­kie­go nie­raz powi­no­wac­twa z jej twór­ca­mi, a z dru­giej stro­ny wia­ra w auto­no­micz­ność każ­de­go poetyc­kie­go gło­su, w tym jego wła­sne­go, któ­ry budo­wa­ny jest momen­ta­mi osten­ta­cyj­nie jaw­nie na kan­wie twór­czo­ści bli­skich Sen­dec­kie­mu auto­rów. Kogo my tu nie mamy! Od Pablo­pa­vo (Połu­dnia), przez Krzysz­to­fa Siw­czy­ka (Róża), Mar­ci­na Świe­tlic­kie­go (Plan­ty, Szew­ska, Rynek), Jac­ka Kacz­mar­skie­go (Tra­wa), Mać­ka Malic­kie­go (Lunch­ti­me) aż po Wło­dzi­mie­rza Wysoc­kie­go (Tyle) i Świa­to­peł­ka Kar­piń­skie­go (W śnieg). Wie­le jest więc ukło­nów w róż­ne stro­ny, raz iro­nicz­nych a raz pochwal­nych, wszyst­kie jed­nak zda­ją się świad­czyć o głę­bo­kim prze­ko­na­niu auto­ra o nie­moż­no­ści (a zara­zem nie­chę­ci) wyab­stra­ho­wa­nia sie­bie od wła­sne­go wybit­nie „tek­stu­al­ne­go” kon­tek­stu, świa­ta wła­snych lek­tur, lite­rac­kich sym­pa­tii i anty­pa­tii. Jest to jed­na stro­na codzien­no­ści, któ­ra zda­je się być głów­ną boha­ter­ką Lamet Sen­dec­kie­go. Dru­gą był­by sze­reg nie­mal­że cał­ko­wi­cie zme­cha­ni­zo­wa­nych czyn­no­ści, któ­re w poezji auto­ra Przed­mia­ru robót zda­ją się ze sobą spla­tać w bez­na­mięt­ny ciąg nie­odróż­nial­nych od sie­bie kolej­nych dni. Ostrze iro­nii obna­żo­ne zosta­je w minia­tu­rach odno­szą­cych się do beł­ko­tli­wo­ści sfe­ry medial­nej jak w wier­szu Na pasku u Drzy­zgi czy w uszczy­pli­wych komen­ta­rzach wiel­ko­miej­skiej kor­po­ra­cyj­no­ści (Pilo­taż), wyda­je się jed­nak, że owa iro­nia zatra­ca u Sen­dec­kie­go wła­ści­wą sobie wital­ność i zdol­ność przy­wra­ca­nia rze­czom wła­ści­wych pro­por­cji, a sta­je się wyra­zem zgorzk­nie­nia i nie­za­do­wo­le­nia mizer­no­ścią wła­snych – mimo iż słusz­nych, to jed­nak banal­nych – kon­sta­ta­cji na temat dookol­nej rze­czy­wi­sto­ści. Z tej gru­py zda­je się wyła­my­wać wiersz Plot uchwy­tu­ją­cy natu­rę opo­wie­ści skro­jo­nej na współ­cze­sną mia­rę:

To jest taka histo­ria, że nic się nie dzie­je
Taka jest oto spra­wa, że nic się nie sta­nie
Star­czy odróż­nić śro­dę od nie­dzie­li
Znicz od fle­sza (…)
Zapłać
Jak potra­fisz

Być może Sen­dec­kie­go-auto­ra odrzu­ca wła­śnie wszel­ka łatwość w per­cy­po­wa­niu kul­tu­ry tak roz­po­wszech­nio­na w jej współ­cze­snym, kon­sump­cyj­nym mode­lu? Na pew­no mamy tu do czy­nie­nia z pew­ną prze­ko­rą, nie­upraw­nio­ne było­by jed­nak uspra­wie­dli­wia­nie her­me­tycz­no­ści tej poezji przez spro­wa­dze­nie jej źró­deł do sil­nej kon­try wobec cza­su teraź­niej­sze­go. Pod­miot wier­szy Sen­dec­kie­go jest nie­zwy­kle lako­nicz­ny, jed­nak owa lako­nicz­ność wyda­je się nie tyle zabie­giem, co w pew­nej mie­rze koniecz­no­ścią, na któ­rą ska­za­ny jest ten, któ­ry chce by jego mowa była Tak Tak/ Nie Nie:

Z tau­to­lo­gii w apo­rię
Jeden skok
Teraz powiedz po ludz­ku

Po ludz­ku? Tak Tak
Nie Nie
Mniej wię­cej

Pora się powzru­szać
Dla spor­tu

Wnieść aport
Dla świecz­ki
na tor­cie

Byle kar­nie

Manet­ka na full

Koniecz­ność języ­ka oka­zu­je się więc dla Sen­dec­kie­go koniecz­no­ścią pod­da­nia się temuż, pod­miot ewi­dent­nie jest kata­li­za­to­rem pew­nych tre­ści miesz­czą­cych się w samym języ­ku jako takim, prze­pusz­cza go więc przez sie­bie, wyrzu­ca­jąc z sie­bie skraw­ki, sen­sy nie­peł­ne, napo­czę­te, w pół-dro­gi zatrzy­ma­ne. Poezja Sen­dec­kie­go jak mało któ­ra wyma­ga czy­tel­ni­ka uważ­ne­go i cier­pli­we­go, któ­ry pozwo­li prze­mó­wić jej „po ludz­ku”, odsło­ni „mniej wię­cej” jej poten­cjał. Jest to jeden z głów­nych powo­dów dla któ­rych uwa­żam, że nie­moż­li­we jest zaist­nie­nie tego poety w szer­szym odbio­rze czy­tel­ni­czym, bowiem doświad­cze­nie obcości/odrębności tego poetyc­kie­go języ­ka jest wła­ści­wie nie­re­du­ko­wal­ne i dopie­ro w następ­nym kro­ku (jeśli w poten­cjal­nym czy­tel­ni­ku pozo­sta­nie chęć do jego uczy­nie­nia) moż­na pod­jąć wysi­łek jego stop­nio­we­go i wciąż bar­dzo opor­ne­go oswa­ja­nia. Jest to o tyle cie­ka­we, że, jako się rze­kło, jest to poezja, któ­ra sze­ro­ko czer­pie z prze­past­ne­go rezer­wu­aru codzien­no­ści dostęp­ne­go każ­de­mu z nas, co powin­no prze­cież sta­no­wić rękoj­mię do poro­zu­mie­nia. Oka­zu­je się tutaj, że wspól­no­ta „mate­rial­na” nijak jed­nak nie jest spro­wa­dzal­na do wspól­no­ty, któ­rą nazwać by moż­na „komu­ni­ka­cyj­ną”, co spo­tę­go­wa­ne zosta­je być może – znów prze­kor­ną – nie­chę­cią pod­mio­tu Lamet do emo­cjo­nal­ne­go (i nie tyl­ko) eks­hi­bi­cjo­ni­zmu, któ­rym pod­szy­ta jest tak poezja współ­cze­sna, jak i w ogó­le kul­tu­ra. Przy­wo­ły­wa­ny tu kil­ku­krot­nie pro­sty, nie­mal­że eks­pe­ry­men­tal­ny fakt pod­da­nia się języ­ko­wi wywo­łu­je koli­zję zna­czeń, uświa­da­mia pro­ble­ma­tycz­ność komu­ni­ka­cji, una­ocz­nia jej nie­oczy­wi­stość i prze­mil­cza­ną zazwy­czaj zgo­dę na jej płytkość/pozorność w codzien­nym funk­cjo­no­wa­niu. Lek­tu­ra wier­sza w takim uję­ciu sta­je się wła­śnie nie-codzien­nym zda­rze­niem, mikro-pro­ce­sem, w któ­rym pro­ste sło­wa zaczy­na­ją mie­nić się zna­cze­nia­mi niczym tytu­ło­we Lame­ty – pro­ste, opa­li­zu­ją­ce świą­tecz­ne ozdo­by: (…) Wiszą/ same sobie/ Wiszą same dla siebie/ Możnowładcze/ Cierp­kie od blasku/ Zwy­czaj­ne. Zwra­ca uwa­gę kon­fron­ta­cja powa­gi i kru­cho­ści, nie­zwy­kło­ści i zwy­czaj­no­ści – i to wła­śnie uwy­pu­klo­na ambi­wa­len­cja mate­rii poetyc­kiej wyda­je się lejt­mo­ty­wem całe­go tomi­ku, któ­ry naj­wy­raź­niej wybrzmie­wa w wier­szu Jenot:

Wiersz dzie­li Wiersz się mno­ży
Wiersz się dzie­li Wiersz mno­ży

Wiersz jest szczwa­ny Wiersz szczu­je
Wiersz zarad­ny Wiersz jest nie­za­rad­ny

Wiersz jest skrzęt­ny Roz­rzut­ny
Ludzie piszą, co im leży na ser­cu