Dramat jako sufler. Przypadek Tymoteusza Karpowicza

Andrzej Fal­kie­wicz dowo­dził, że Tymo­te­usz Kar­po­wicz stwo­rzył teatr nie­moż­li­wy do poka­za­nia. Edward Bal­ce­rzan: że boha­te­ro­wie jego sztuk muszą roz­gry­wać wła­sną świa­do­mość na sce­nie. Dodaj­my: jego dra­ma­ty mogą też roz­gry­wać wła­sną świa­do­mość w świe­tle poezji.

Chi­ca­gow­ski pro­fe­sor i przy­ja­ciel Kar­po­wi­cza, Frank Kuja­win­ski, mówił o nim: „Nie­za­wod­ny w wyczu­ciu tra­gi­ko­micz­no­ści bytu”, a Kazi­mierz Braun doda­wał na temat jego twór­czo­ści dra­ma­tycz­nej: „Gdy­by […] poli­czyć wszyst­kie pre­zen­ta­cje sztuk teatral­nych i słu­cho­wisk Kar­po­wi­cza, oka­że się, że jest to nie­pro­por­cjo­nal­nie mało w sto­sun­ku do war­to­ści i moż­li­wo­ści jego dra­ma­tów. […] Oba­wiam się, że […] bywa­ją czy­ta­ne «na sta­rą modłę» i dla­te­go nie pobu­dza­ją do ożyw­czej reflek­sji. Nie wiem zresz­tą, kto dzi­siaj mógł­by je kon­ge­nial­nie zre­ali­zo­wać w teatrze. Anna Augu­sty­no­wicz? Piotr Cie­plak?” (cytu­ję za roz­mo­wa­mi z tomu W czte­ry stro­ny naraz).

W skład pierw­sze­go zbio­ru dra­ma­tów (pią­ty tom Dzieł zebra­nych wyda­wa­nych przez Biu­ro Lite­rac­kie) weszło dwa­na­ście utwo­rów z lat 1946–1971, poda­nych czy­tel­ni­ko­wi według daty powsta­nia: Wio­sen­na kan­ta­ta, ubra­ne w kostium histo­rycz­ny Upio­ry pia­stow­skie­go zam­ku, Zie­lo­ne ręka­wi­ce, Caver­nus (któ­ry zain­te­re­so­wał Jerze­go Gro­tow­skie­go), Czte­rech noc­nych stró­żów, Wra­ca­my póź­no do domu, Kie­dy ktoś zapu­ka, Wszę­dzie są stud­nie, Prze­rwa w podró­ży, Pią­ta stro­na świa­ta, Czło­wiek z para­so­lem, Noc jest tyl­ko wygna­nym dniem. Część z nich pomie­ścił wcze­śniej tom Dra­ma­tów zebra­nych (1975), inne zosta­ły zna­le­zio­ne wśród manu­skryp­tów w archi­wum poety.

Powtórz­my tytuł jed­ne­go z nich – wra­ca­ją póź­no do domu. Cze­ka­ją też na powrót do teatru. Andrzej Wit­kow­ski wysta­wiał nie­gdyś we Wro­cła­wiu Wszę­dzie są stud­nie, Dziw­ne­go pasa­że­ra, Zie­lo­ne ręka­wi­ce, Prze­rwę w podró­ży i Cha­ro­na od świ­tu do świ­tu, zaś Kazi­mierz Braun prze­niósł na sce­nę Kie­dy przy­cho­dzi anioł i Jego małą dziew­czyn­kę – dziś dra­ma­ta­mi auto­ra Roz­wią­zy­wa­nia prze­strze­ni zain­te­re­so­wa­ła się Wero­ni­ka Szcza­wiń­ska, któ­ra wysta­wi­ła we wro­cław­skim Teatrze Współ­cze­snym nie­pu­bli­ko­wa­ne­go dotąd Nie­wi­dzial­ne­go chłop­ca, któ­ry zapew­ne uka­że się w dru­gim tomie utwo­rów dra­ma­tycz­nych. Zresz­tą, wła­śnie na nie­go szcze­gól­nie cze­kać win­ni czy­tel­ni­cy wro­cław­sko-chi­ca­gow­skie­go auto­ra.

Twór­czość poetyc­ka Kar­po­wi­cza jest jak boha­ter dra­ma­tu Dziw­ny pasa­żer, któ­ry czu­je się skrę­po­wa­ny, gdy roz­ma­wia, sto­jąc w miej­scu, i dekla­ru­je: „nie jestem w sta­nie prze­żyć nicze­go w cało­ści”; nie­ustan­nie odczu­wa brak swo­jej lewej stro­ny (przy­po­mnij­my, jak zor­ga­ni­zo­wa­ne są jego tomy poetyc­kie). Kazi­mierz Braun mówił o prze­ro­ście myśle­nia posta­ci nad ich uczu­cia­mi, co może tak­że stać się komen­ta­rzem do wier­szy auto­ra Odwró­co­ne­go świa­tła, zaś Andrzej Fal­kie­wicz zauwa­żał, że jego boha­te­ro­wie są obda­rze­ni nad­mia­rem lub bra­kiem cze­goś, a tek­sty albo cha­osem, albo nad­ła­dem.

Zmie­rzam do tezy, że nie­cier­pli­wa poezja Kar­po­wi­cza może zna­leźć sufle­ra inter­pre­ta­cyj­ne­go w dra­ma­tach, dzię­ki nim sta­je się mniej głu­cha, one uła­twia­ją orien­to­wa­nie się w świe­cie poetyc­kim, mniej wyra­zi­sty jest w nich opór mate­rii, a bunt poety mniej napa­stli­wy. Tym zaś, któ­rzy szy­dzą z Kar­po­wi­czow­skie­go prze­in­te­lek­tu­ali­zo­wa­nia i prze­lin­gwi­zo­wa­nia, sze­rzej otwie­ra­ją one oczy na jego kom­pleks środ­ków, któ­re w poezji powiódł do głę­bo­kich prze­kształ­ceń i dez­orien­ta­cji. A więc jed­nak umiał zapro­wa­dzać ład i w ogra­ni­cze­niu poka­zy­wać mistrza. Jed­no­cze­śnie dra­ma­ty nie skry­wa­ją ani jego tęsk­no­ty do roz­gry­wa­nia pięk­nych zdań (tytuł Noc jest tyl­ko wygna­nym dniem), ani twór­cze­go sza­leń­stwa (pod­ty­tuł tego same­go utwo­ru: Sztu­ka kar­na­wa­ło­wa w czte­rech czę­ściach asy­me­trycz­nie przy­spie­szo­nych). Nie zde­tro­ni­zu­ją jego asy­me­trycz­nie przy­spie­szo­nej poezji, któ­rej żywot tek­sto­wy zda­je się o wie­le bogat­szy, nie zmie­nią jej sta­tu­su onto­lo­gicz­ne­go; mogą wsze­la­ko ją oświe­tlać, pozwa­la­ją się trak­to­wać jako wiel­kie lustro, słu­żą­ce do prze­glą­da­nia jej w nim, dostrze­że­nia jej mecha­ni­zmów. Nie nale­ży jed­nak ogra­ni­czać funk­cji utwo­rów sce­nicz­nych do tego rodza­ju poznaw­cze­go wek­to­ra w sys­te­ma­tycz­nych bada­niach nad twór­czo­ścią wią­za­ną, mają one wszak swój wła­sny kształt arty­stycz­ny. Rewers pro­po­no­wa­ne­go podej­ścia wyglą­da bowiem tak, że poezja może pod­su­nąć czy­tel­ni­kom dra­ma­tów Kar­po­wi­cza pomy­sły insce­ni­za­cyj­ne. Znaj­du­je­my się bowiem w krę­gu tych samych pytań, z któ­rych głów­ne doty­czy moż­li­wo­ści roz­sze­rze­nia mode­lu sztu­ki.

W Jego małej dziew­czyn­ce miesz­ka­ją­ca przy uli­cy Jasnej Oso­ba, Któ­rej Się Nie Podo­ba wypi­su­je listy do dyrek­to­ra fabry­ki hybry­dycz­nych zaba­wek; owa mała dziew­czyn­ka orga­ni­zu­je dla nie­go wie­lo­gło­so­we sean­se psy­cho­ana­li­tycz­ne, pod­czas któ­rych w ciem­no­ści dyrek­tor wyzna­je swo­je grze­chy. Pro­jek­to­wał on lal­kę z wszel­kiej tra­ge­dii, każ­da zabaw­ka powsta­je nie­ja­ko na pamiąt­kę zbrod­ni. Poezja jest nie­bez­piecz­ną zabaw­ką. Gdy czy­tam sło­wa czło­wie­ka z para­so­lem, tytu­ło­we­go boha­te­ra jed­ne­go z dra­ma­tów, tak­że nasu­wa­ją mi się sko­ja­rze­nia meta­te­ma­tycz­ne: „zosta­łem kon­struk­to­rem para­so­li. O, ten para­sol – to moje dziec­ko. Dziw­ny, praw­da? Jest tro­chę krzy­wy, ale ta asy­me­tria jest zamie­rzo­na”.

Kry­sty­na Miło­będz­ka pisa­ła: „Teatr (…) jest wła­sno­ścią dziec­ka, ale w jego zapi­sy­wa­nie bawi­ła się oso­ba doro­sła. Taka, któ­ra wie­rzy, że przed mową jest mowa obszer­niej­sza, że każ­de sło­wo umie sta­nąć na pod­ło­dze, a każ­da pił­ka jest rzu­co­nym sło­wem”, a jej wypo­wiedź spa­ja oba tomy Kar­po­wi­czow­skich utwo­rów dra­ma­tycz­nych: ów już nam dany, otwar­ty Wio­sen­ną kan­ta­tą („Oczy mi się jesz­cze kle-kle-kle-kle­ją”, „zapła­ci­łem za nie Kle-kle-kle­men­so­wi dwie­ście muszek” – mówi Bocian w sztu­ce, któ­rą z powo­dze­niem mogły­by wysta­wiać oddzia­ły wcze­snosz­kol­ne), i dru­gi, napraw­dę prze­ze mnie wycze­ki­wa­ny, z dwo­ma świet­ny­mi utwo­ra­mi: Dziw­nym pasa­że­rem i wresz­cie Jego małą dziew­czyn­ką. Bo dopie­ro wraz z wyda­niem kolej­ne­go tomu przyj­dzie czas ma dostrze­że­nie roz­mów z inny­mi tek­sta­mi sce­nicz­ny­mi – na pro­duk­tyw­ne zesta­wie­nia z Róże­wi­czem i Wyspiań­skim.