Wyjście ze snu

Wbrew pod­sta­wo­wej intu­icji pol­skie­go czy­tel­ni­ka oraz stra­te­gicz­nym kie­run­kom pol­skiej poli­ty­ki zagra­nicz­nej dostęp­ność nowej lite­ra­tu­ry węgier­skiej w prze­kła­dach na język pol­ski pozo­sta­wia wie­le do życze­nia. Cho­ciaż odwiecz­na, a od sied­miu lat nawet zade­kre­to­wa­na, przy­jaźń mię­dzy naszy­mi naro­da­mi zda­wa­ła­by się skła­niać do wytę­żo­nej pra­cy na polu tłu­ma­cze­nia i wyda­wa­nia lite­ra­tu­ry, a tak­że do pogłę­bia­nia wza­jem­ne­go poro­zu­mie­nia – tym bar­dziej że legen­dar­na trud­ność węgier­skie­go znie­chę­ca poten­cjal­nych zain­te­re­so­wa­nych do prób lek­tu­ry w ory­gi­na­le – brak obec­no­ści zna­czą­cych węgier­skich auto­rów współ­cze­snych w świa­do­mo­ści pol­skich czy­tel­ni­ków jest zasta­na­wia­ją­cy. Jak­kol­wiek by to świad­czy­ło o jako­ści tej przy­jaź­ni, o jej głę­bo­ko­ści lub płyt­ko­ści: o tym, że – jak wole­li­by opty­mi­ści – rozu­mie­my się bez słów lub – jak wole­li­by reali­ści – jed­no­czy­my się pod pro­sty­mi sym­bo­la­mi ura­żo­nej naro­do­wej dumy, naj­now­szy tom opo­wia­dań Lajo­sa Gren­de­la to z pew­no­ścią wła­ści­wy krok w kie­run­ku pozna­nia, kim jest nasz przy­ja­ciel i, tym samym, kim jeste­śmy my.

Poświę­ce­nie het­ma­na to pierw­sze w Pol­sce książ­ko­we wyda­nie pro­zy Gren­de­la, któ­re­go twór­czość mie­li­śmy dotąd szan­sę znać jedy­nie z cza­so­pism lite­rac­kich, a któ­rą jed­nym tchem wymie­nia się na Węgrzech obok twór­czo­ści takich sław jak Péter Ester­házy czy Ádám Bodor, auto­rów chęt­nie tłu­ma­czo­nych na pol­ski. Otrzy­mu­je­my boga­ty zbiór opo­wia­dań napi­sa­nych głów­nie w latach osiem­dzie­sią­tych i dzie­więć­dzie­sią­tych ubie­głe­go wie­ku, two­rzą­cy dość spój­ną pano­ra­mę tema­tycz­ną, spię­tą wyra­zi­stym pisar­skim sty­lem. Lajos Gren­del jest sło­wac­kim Węgrem, miesz­ka w Bra­ty­sła­wie i sta­tus pisa­rza mniej­szo­ścio­we­go znaj­du­je odbi­cie w zebra­nych tutaj opo­wia­da­niach, ale w żad­nym wypad­ku nie ura­sta do ran­gi zasad­ni­cze­go pro­ble­mu; ma za to być  może więk­szy wpływ na losy lite­rac­kiej sła­wy auto­ra. Ambi­cje i talent auto­ra wykra­cza­ją poza nar­ra­cje toż­sa­mo­ścio­we i Gren­del śmia­ło wyru­sza w poszu­ki­wa­niu pojęć pod­sta­wo­wych, cze­go dosko­na­łym przy­kła­dem może być „Węgier­skie opo­wia­da­nie z Cze­cho­sło­wa­cji”, w któ­rym auto­iro­nicz­ny wątek poszu­ki­wań zagi­nio­nych wier­szy „naj­więk­sze­go węgier­skie­go poety w Cze­cho­sło­wa­cji” gład­ko, acz nie­spo­dzie­wa­nie, prze­cho­dzi w ogól­ne roz­wa­ża­nia nad funk­cją sztu­ki.

Dyle­ma­ty zwią­za­ne z poję­cia­mi pod­sta­wo­wy­mi, jak praw­da czy dobro, nie przy­bie­ra­ją jed­nak w pro­zie Gren­de­la wymia­ru cze­goś, co w pol­skiej lite­ra­tu­rze moż­na by nazwać idio­mem Her­ber­tow­skim. W opo­wia­da­niach węgier­skie­go auto­ra roz­wa­ża­nia na ten temat, jak i udział boha­te­rów poszcze­gól­nych opo­wia­dań w jakichś uni­wer­sal­nych uczu­ciach (cho­ciaż­by miłość w „Pogań­skiej apo­ka­lip­sie”, „Poświę­ce­niu het­ma­na” czy „Histo­rii z lat pięć­dzie­sią­tych”), i ogól­nie wszyst­ko to, co tra­dy­cyj­nie uznać moż­na za wyznacz­ni­ki nasze­go czło­wie­czeń­stwa, poprzez uwi­kła­nie w histo­rię (cza­sem tę wiel­ką, cza­sem tę mniej­szą, bar­dziej lokal­ną) dopro­wa­dza do gro­te­sko­wych splo­tów, zała­mań i śle­pych uli­czek. Opo­wie­ści sta­ją się absur­dal­ne i sur­re­ali­stycz­ne na wzór histo­rii Euro­py Środ­ko­wej, gdzie roz­gry­wa się ich akcja. „Histo­ria to kosz­mar, z któ­re­go pró­bu­ję się obu­dzić”, pisał Joy­ce; u Gren­de­la „sen to zemsta na naszej zakra­wa­ją­cej na kpi­nę histo­rii”.

Kon­wen­cja oni­ry­zmu, z któ­rej węgier­ski pro­za­ik chęt­nie korzy­sta, przy­wo­dzi pol­skie­mu czy­tel­ni­ko­wi na myśl Kon­wic­kie­go, a szcze­gól­nie jego Sen­nik współ­cze­sny, choć eks­pe­ry­men­ty nar­ra­cyj­ne Gren­de­la w ramach tej kon­wen­cji są dalej posu­nię­te, co cał­kiem natu­ral­ne, jeże­li weź­mie­my pod uwa­gę przy­na­leż­ność auto­rów do róż­nych gene­ra­cji. Jeże­li u Kon­wic­kie­go świat przed­sta­wio­ny ujaw­nia fan­ta­sma­go­rycz­ną pod­szew­kę, u Gren­de­la jest on bar­dzo czę­sto ze snu utka­ny. W nie­któ­rych opo­wia­da­niach („Luki w pamię­ci po snach ero­tycz­nych”, „Flo­ra, czy­li gro­za metro­po­lii”, ale też wszyst­kie czę­ści „Wybry­ków oni­ry­zmu”) czy­tel­nik odno­si wra­że­nie, że prze­bu­dza się z jed­ne­go snu w coraz to głęb­sze pozio­my snu następ­ne­go, jak­by podą­żał bor­ge­sow­skim labi­ryn­tem, by osta­tecz­nie dojść do kon­sta­ta­cji, że, za sło­wa­mi auto­ra, „to sen, ale taki, z któ­re­go nie ma prze­bu­dze­nia”. Łączy się to z nad­rzęd­ną stra­te­gią, któ­rą odwa­żę się tu nazwać „post­mo­der­ni­stycz­ną”. Oni­ryzm roz­my­wa sta­tus onto­lo­gicz­ny wyda­rzeń, boha­te­rów i przed­mio­tów w obrę­bie świa­ta przed­sta­wio­ne­go. Zawie­sza dycho­to­mię rze­czy­wi­sto­ści i fik­cji, i wyga­sza rosz­cze­nia doty­czą­ce „praw­dzi­wo­ści”. Brzmi to jak pierw­szy krok do pie­kła post­mo­der­ni­zmu.

A jed­nak Gren­del nie porzu­ca kate­go­rii praw­dy tak łatwo. Post­mo­der­nizm jest w tej pro­zie nie tyle posta­wą autor­ską czy tech­ni­ką pisar­ską – choć oczy­wi­ście moż­na go i w tych wymia­rach dostrzec – ile przede wszyst­kim jed­nym z jej zasad­ni­czych tema­tów. Istot­nie, opo­zy­cja rze­czy­wi­sto­ści i fik­cji w obrę­bie świa­ta przed­sta­wio­ne­go ma tutaj wyjąt­ko­wą wagę i czę­sto sta­no­wi pod­sta­wę, na któ­rej skon­stru­owa­ne jest opo­wia­da­nie, a nar­ra­cja łatwo prze­ska­ku­je z tego, co wyda­je nam się rze­czy­wi­ste, w to, co uzna­je­my za fik­cyj­ne, roz­my­wa­jąc gra­ni­cę pomię­dzy obo­ma porząd­ka­mi. Kla­sycz­ny post­mo­der­ni­stycz­ny zabieg. A jed­nak, mimo tych dekon­struk­cyj­nych skłon­no­ści nar­ra­cji, temat praw­dy upo­rczy­wie powra­ca, czy to w prze­my­śle­niach boha­te­rów, czy w komen­ta­rzach nar­ra­to­ra, czy po pro­stu w wymo­wie ogól­nej opo­wia­dań. Jakaś praw­da jest, tyl­ko że „nie moż­na jej wysło­wić”, jak chce tego boha­ter „Luk w pamię­ci po snach ero­tycz­nych”, a tym bar­dziej nie moż­na jej unieść (tytu­ło­we opo­wia­da­nie „Poświę­ce­nie het­ma­na”). To wła­śnie dyle­ma­ty zwią­za­ne z naszą post­mo­der­ni­stycz­ną kon­dy­cją są jed­nym z zasad­ni­czych pro­ble­mów poru­sza­nych w tym tomie opo­wia­dań. Czy moż­na więc nazwać Gren­de­la post­mo­der­ni­stą? W pew­nym sen­sie tak, cho­ciaż jego dystans a cza­sem kry­ty­cyzm wobec post­mo­der­ni­zmu raczej naka­zy­wał­by nazwać go meta­mo­der­ni­stą.

W jedy­nym wywia­dzie z Gren­de­lem dostęp­nym w języ­ku pol­skim, któ­ry został prze­dru­ko­wa­ny w „Lite­ra­tu­rze na Świe­cie”, autor przy­zna­je się do powi­no­wac­twa z reali­zmem rozu­mia­nym na swój, dość sze­ro­ki spo­sób – nie tyl­ko jako kon­wen­cja, któ­rą prze­cież roz­py­cha i roz­bi­ja gro­te­ską lub fan­ta­sty­ką, ale nade wszyst­ko jako posta­wa poszu­ki­wa­nia rela­cji z rze­czy­wi­sto­ścią. Tak rozu­mia­ny realizm dosko­na­le daje pogo­dzić się z wymie­nio­ny­mi dotąd wła­ści­wo­ścia­mi pro­zy Gren­de­la. Jego pisar­stwo wier­nie prze­cież opo­wia­da i wyra­ża cha­rak­ter Euro­py Środ­ko­wej w okre­ślo­nym momen­cie dzie­jo­wym. Spe­cy­ficz­ne poczu­cie absur­du, dusz­na sen­ność środ­ko­wo­eu­ro­pej­skie­go pery­fe­rium i wszech­ogar­nia­ją­ca tym­cza­so­wość. Brzmi zna­jo­mo? Nadal?