Foks, dziwny jest ten wiersz

1

Poczu­cie dziw­no­ści ist­nie­nia wier­sza i pró­ba zama­chu na jego odwiecz­ną trwa­łość to głów­ne cechy gestu poetyc­kie­go cha­rak­te­ry­stycz­ne­go dla pono­wo­cze­sne­go skrzy­dła naj­now­szej poezji pol­skiej. Moż­na to nazwać swo­istą „pra­cą u pod­staw wier­sza”, gdyż w stan zawie­sze­nia wtrą­ca się tra­dy­cję epi­ste­mo­lo­gii poetyc­kiej kreu­ją­cej tzw. „głos wio­dą­cy”, pod­su­wa­ją­cy mode­le i war­to­ści, war­to­ścio­we sche­ma­ty odczu­wa­nia, rozu­mie­nia, pozna­wa­nia. Gdy czy­ta się wier­sze nie­któ­rych mło­dych poetów, to jasnym się sta­je, że ścież­ką ocze­ki­wa­nia na epi­fa­nię (lub heu­re­zę o patrio­tycz­no-ojczyź­nia­nym wydźwię­ku) dale­ko nie zaj­dzie­my, a naj­wy­żej zabrnie­my w celo­wo spro­ku­ro­wa­ną śle­pą ulicz­kę. Jeże­li wiersz nowo­cze­sny czy awan­gar­do­wy, jaw­nie kłó­cąc się z emo­cjo­nal­nym wzor­cem roman­tycz­nym i post­ro­man­tycz­nym, usi­ło­wał zbu­do­wać i zbu­do­wał nowy model prze­ży­cia lirycz­ne­go, to wiersz – jak go nazy­wam – pono­wo­cze­sny jest na razie nie­ja­sną inten­cją szu­ka­ją­ce­go swe­go wyra­zu, prze­śmiew­cze­go nasta­wie­nia nie­któ­rych mło­dych poetów.

Wier­sze pono­wo­cze­sne są w sen­sie antro­po­lo­gicz­nym zamknię­te, a w sen­sie socjo­lo­gicz­nym otwar­te. Rzad­ko, albo wca­le, spo­ty­ka się w nich pró­bę dia­lo­gu z rze­czy­wi­sto­ścią trans­cen­dent­ną, nato­miast aż „gotu­je się” w nich od nawią­zań, przy­wo­łań i odwo­łań śro­do­wi­sko­wych, spo­łecz­nych, lokal­nych, pry­wat­nych, miesz­czą­cych się w krę­gu tzw. „małe­go wymia­ru”. Brak poro­zu­mie­nia z natu­ral­ną potrze­bą trans­cen­den­cji to jed­na stro­na opi­sy­wa­ne­go zja­wi­ska. Wią­że się to z cen­tral­ną kwe­stią tak prze­ze mnie rozu­mia­nej pono­wo­cze­sno­ści. Na sta­bil­ność i okre­ślo­ność tek­stu pada cień nie­zbor­no­ści, nie­do­wiar­stwa i scep­ty­cy­zmu co do roli i zna­cze­nia sztu­ki. Doży­li­śmy cza­sów zała­ma­nia dotych­cza­so­we­go wzor­ca meta­fi­zycz­ne­go, kreu­ją­ce­go pro­ste hie­rar­chie ukła­da­ją­ce się logicz­nie wokół aksjo­lo­gicz­ne­go cen­trum. Pono­wo­cze­sność w tym sen­sie jest sta­nem psy­chicz­nym, jako­ścią psy­cho­lo­gicz­ną, któ­ra sygna­li­zu­je nie­wia­rę w sens cało­ści i całość sen­su. Być może nic to nowe­go w histo­rii ducho­wo­ści, któ­ra po okre­sach eufo­rii i wia­ry w okre­ślo­ny porzą­dek postę­pu i nowo­cze­sno­ści odno­to­wy­wa­ła następ­nie spa­dek pro­gra­mo­twór­cze­go napię­cia, „pono­wo­cze­sne doły psy­chicz­ne”, na dnie któ­rych fer­men­tu­jąc wypusz­cza­ła się z wol­na rośli­na nowe­go ładu. Temu roz­gar­dia­szo­wi przy­pa­tru­je się zazwy­czaj wiersz, on nawet jest pierw­szym jego zwia­stu­nem.

Jedy­na do tej pory książ­ka poetyc­ka w ramach serii sygno­wa­nej przez mie­sięcz­nik Twór­czość ujrza­ła świa­tło dzien­ne w 1994 roku. Był nią tomik Wier­sze o fry­zje­rach autor­stwa Dar­ka Fok­sa. Autor chce pozo­stać na zawsze Dar­kiem, a nie ofi­cjal­nym Dariu­szem. Powie ktoś, że to dzie­ci­na­da i bła­zeń­stwo, innym być może spodo­ba się ta posta­wa bez­kom­pro­mi­so­we­go „mło­dzia­ko­wa­nia”. Bo wła­śnie coś takie­go odby­wa się w tej książ­ce. Usta­wia się świat w per­spek­ty­wie kogoś świa­do­mie nie­po­waż­ne­go, w sty­li­zo­wa­nej nie­doj­rza­ło­ści, testu­jąc dotych­cza­so­wą tra­dy­cję, w tym tak­że histo­rycz­no­li­te­rac­ką, poetyc­ką. Tak dzie­je się na przy­kład w wier­szu zaty­tu­ło­wa­nym „Kop­niak w dupę dla Mać­ka Cheł­mic­kie­go”, opa­trzo­nym zna­mien­nym i wie­le wyja­śnia­ją­cym mot­tem z listu Jame­sa Joy­ce­’a do bra­ta: „szcze­rze mówiąc kop­nia­ki w dupę dla wszyst­kich doko­ła”. Podob­ny mecha­nizm fun­do­wa­nia wypo­wie­dzi na sytu­acji wią­żą­cej się z innym tek­stem bądź fak­tem lite­rac­kim zna­leźć moż­na w utwo­rach: „Tłu­ma­cząc Pana Tade­usza na buł­gar­ski”, „Nie­uda­na pró­ba wyja­śnie­nia auto­ro­wi Balu mane­ki­nów zasa­dy dzia­ła­nia tele­wi­zo­ra”, „Sara­je­wo w ogniu”. Bywa, że w utwo­rach Fok­sa punk­tem ini­cju­ją­cym mono­log sta­je się wyrwa­ny z kon­tek­stu strzęp gaze­to­we­go beł­ko­tu, frag­ment tele­wi­zyj­ne­go pro­gra­mu czy fil­mu, zasły­sza­na roz­mo­wa, prze­czy­ta­ny wiersz. Śro­do­wi­sko­wa plot­ka, napis na blo­ku, ulot­ka wrzu­co­na do skrzyn­ki.

W wier­szu „Udrę­ka i eks­ta­za” wyko­rzy­sta­no wzo­rzec ryt­micz­ny sesty­ny, trak­tu­jąc go jako para­dok­sal­ny wehi­kuł dla nowych, nie­przy­sta­ją­cych tre­ści – podob­ne rze­czy robił wcze­śniej Boh­dan Zadu­ra, roz­sze­rza­jąc for­mu­łę sone­tu. Humor wyzwa­la­ją­cy się przy oka­zji tych for­mal­nych zde­rzeń jest wyso­kiej pró­by. For­ma sesty­ny roz­ma­wia w spo­sób nie­zwy­kle zabaw­ny z for­mą pra­wie kaba­re­to­we­go mono­lo­gu. Na pierw­szym pla­nie toczy się roz­pra­wa z pew­nym sty­lem bycia w kul­tu­rze, któ­ry posłu­gu­je się ogól­ni­ka­mi i sche­ma­ta­mi, któ­ry two­rzy okrą­głe for­my ryt­micz­ne i okrą­głe zda­nia typu „duże zain­te­re­so­wa­nie, z jakim w Sta­nach Zjed­no­czo­nych i Kana­dzie spo­ty­ka się haiku”. Te fak­ty kul­tu­ry zde­rza­ją się z pry­wat­no­ścią boha­te­ra. Zamie­nia je on w zabaw­ne prze­ci­wień­stwo, natych­miast je kary­ka­tu­ru­je. W tym kon­tek­ście każ­dy wiersz Fok­sa odkry­wa jakiś rodzaj moż­li­wej kary­ka­tu­ry­za­cji fak­tu pod­su­wa­ne­go przez ofi­cjal­ność, przez ofi­cjal­ną kul­tu­rę, któ­ra wpa­da tym samym w mecha­nizm zdzie­ra­nia z niej ilu­zji i powa­gi, pod­kre­śla­nia w niej tego, co bez­myśl­ne, mecha­nicz­ne i fał­szy­we. Poezja Fok­sa jest jed­ną wiel­ką kłót­nią z obie­go­wo­ścią, z fra­ze­sem, z pospo­li­to­ścią i łatwy­mi for­muł­ka­mi dyk­to­wa­ny­mi koniecz­no­ścią usta­na­wia­nia pew­ne­go zaso­bu wie­dzy do zdo­by­cia. Śro­do­wi­skiem fil­tru­ją­cym zasta­ny, cią­gle powięk­sza­ją­cy się śmiet­nik kul­tu­ro­wych decy­zji jest pry­wat­ność, ta gwał­tow­nie dookre­śla­ją­ca się z wier­sza na wiersz pod­sta­wo­wa wła­sność. Ofi­cjal­nej kul­tu­rze sko­ja­rzo­nej z zadę­ciem i pusto­sło­wiem, prze­ciw­sta­wia się szorst­kie kolo­kwia­li­zmy, budu­je się z nich zapo­rę, przez któ­rą nie są w sta­nie prze­nik­nąć żad­ne gór­no­lot­nym języ­kiem wyra­żo­ne uprosz­cze­nia oraz – z dru­giej stro­ny – ckli­wa łatwi­zna sen­ty­men­tal­nych bana­łów, skon­wen­cjo­na­li­zo­wa­nych wyznań. W osta­tecz­no­ści eks­ta­tycz­ny rytm upo­rczy­wie powra­ca­ją­cej myśli, obok któ­rej prze­su­wa­ją się na ekra­nie pry­wat­nej gro­te­ski infor­ma­cje o sta­nie emo­cjo­nal­nym boha­te­ra żąda­ją­ce­go widze­nia uko­cha­nej oso­by i pacz­ki papie­ro­sów, nie może być niczym innym, jak tyl­ko bła­zeń­stwem uda­ją­cym powa­gę (czy­stej wody per­sy­fla­żem), któ­re­go pra­źró­deł nale­ży szu­kać w poezji ame­ry­kań­skiej, ale rów­nież w pro­zie Gom­bro­wi­cza i Mroż­ka, a tak­że nie­któ­rych tek­stach Gał­czyń­skie­go i kolek­cjo­ner­skich pasjach Tuwi­ma zwią­za­nych z dziw­no­ścią mowy i oby­cza­ju.

2

Wszyst­kie wier­sze Dar­ka Fok­sa z dru­gie­go tomu Mister­ny tren wyglą­da­ją na wier­sze oko­licz­no­ścio­we. Oko­licz­no­ścio­we, pole­micz­ne, zaan­ga­żo­wa­ne. Foks wydał książ­kę świad­czą­cą o tym, że śle­dzi, wczu­wa się, inter­we­niu­je, bie­rze udział i zabie­ra głos w bie­żą­cym życiu lite­rac­kim. Tak jak­by już nie mógł napi­sać cze­goś nie powią­za­ne­go taj­ną nicią z aktu­al­ny­mi dys­ku­sja­mi i ście­ra­ją­cy­mi się sta­no­wi­ska­mi. Zagę­ści­ło się pole alu­zyj­nych odwo­łań, zaci­snę­ły się poetyc­kie przy­jaź­nie i anty­pa­tie. W związ­ku z książ­ką Fok­sa może powstać wra­że­nie, że szy­der­stwo musi mieć swo­ją bez­po­śred­nią inspi­ra­cję, jakąś kon­kret­ną, wybit­nie iry­tu­ją­cą, pod­sta­wę. Może nią być styl czy tzw. duch nie­któ­rych prze­ja­wów naj­now­szej kul­tu­ry. Z czym – albo z kim – pole­mi­zu­je boha­ter Fok­sa? Zawsze i wszę­dzie, w każ­dej sytu­acji: ze ste­reo­ty­pa­mi. Krew go zale­wa na widok (i na dźwięk) zbyt łatwych uogól­nień, uprosz­czeń, usta­leń. Wszyst­ko, co sili się na sta­now­czość w kul­tu­rze (szcze­gól­nie w życiu lite­rac­kim), spo­ty­ka się z nie­mi­ło­sier­ną chło­stą. Tytu­ło­wy wiersz ujaw­nia zaże­no­wa­nie zwią­za­ne z dzia­łal­no­ścią kry­ty­ków i odbie­ram go rów­nież jako zja­dli­wą wyciecz­kę pod wła­snym adre­sem:

Ścią­gną­łem z niej sza­ry post­mo­der­nizm
i koron­ko­wy o’ha­ryzm.
Moja pra­wa dłoń spo­czę­ła na jej lewym kla­sy­cy­ście,
a lewa zaję­ła się pra­wym bar­ba­rzyń­cą.

Ten wiersz demon­stru­je tak­że iry­ta­cję zwią­za­ną z idio­tycz­ną dzia­łal­no­ścią pro­mo­cyj­ną mass mediów kreu­ją­cych swo­je papie­ro­we wiel­ko­ści. Te sza­lo­ne ciot­ki (np. Tele­wi­zja Pol­ska i Gaze­ta Wybor­cza) jawią się w świe­tle gro­te­ski Fok­sa jako skre­ty­nia­łe i nadę­te histe­rycz­ki, rzu­ca­ją­ce posęp­ny i zafał­szo­wu­ją­cy cień na czy­stość walu­ty krą­żą­cej obec­nie na lite­rac­kim ryn­ku. Z kolei dzię­ki wier­szo­wi „Ame­ry­ko” moż­na roz­ko­szo­wać się kapi­tal­ną kpi­ną z tzw. „kra­kow­skiej szko­ły pisa­rzy” czy­li Pody­plo­mo­we­go Stu­dium Lite­rac­ko-Arty­stycz­ne­go przy Insty­tu­cie Filo­lo­gii Pol­skiej Uni­wer­sy­te­tu Jagiel­loń­skie­go. Wiersz zda­je się suge­ro­wać, że tego rodza­ju ofi­cjal­ne pomy­sły na wylę­gar­nie pisar­skie dadzą się postrze­gać w kate­go­riach kul­tu­ro­wej ano­ma­lii, cha­rak­te­ry­zu­ją­cej cza­sy prze­ło­mów. (Gdy­by ten wiersz pisał Krzysz­tof Jawor­ski, rzu­cił­by jesz­cze kąśli­wą alu­zję w stro­nę sowiec­kich szkó­łek pisar­skich.) Dalej idąc, nie spo­sób nie wytro­pić zja­dli­wej nie­chę­ci auto­ra-boha­te­ra do kurio­zal­nej for­my pisar­skiej, jaką jest w jego mnie­ma­niu – haiku. Tu i ówdzie napo­ty­ka­my na śla­dy krwa­wej łaź­ni, jaką urzą­dza się tej for­mie… i w ogó­le for­mom, for­ma­li­za­cji, for­mal­no­ści, „pier­do­lo­nej for­ma­li­nie lite­rac­kiej”, sko­ru­pom i skost­nie­niom, klu­bom i sto­wa­rzy­sze­niom, miło­śni­kom i miło­śnicz­kom, cza­so­pi­smom i alma­na­chom, nur­tom i ugru­po­wa­niom, for­ma­cjom, poko­le­niom, opcjom etc. Wie­le na ten temat maj­stersz­ty­ko­wo cel­nej żół­ci wyla­no w wier­szu „Brze­zi­na”. Żółć leje się stru­mie­nia­mi, ale jest dziw­nie słod­ka. Foks stał się bar­dziej zro­zu­mia­ły. Ogól­nie zro­zu­mia­ły, nie mam na myśli tajem­ni­czych szcze­gó­li­ków, bo wiem, że po pro­stu w danym momen­cie „nie kumam bazy”, jestem spóź­nio­ny o poko­le­nie. Poety­ka komik­su i wide­okli­pu, nakła­da­nie się obra­zów i tek­stów (poda­wa­nych jak­by w swo­istych „dym­kach”) nie są mi obce, ale bywa­ją chwi­le, że pew­ne inten­cje jed­nak giną mi z załza­wio­nych oczu. Głów­ną inten­cją jest opo­wia­da­nie, stwo­rze­nie skoń­czo­nej, wyra­zi­stej (i z jaja­mi) nar­ra­cji na tajem­ni­czym przy­de­chu i uśmie­chu, z nie­do­po­wie­dze­nia­mi łapa­ny­mi w lot przez naj­bliż­szych przy­ja­ciół, kon­su­men­tów i użyt­kow­ni­ków ana­lo­gicz­ne­go idio­mu. Kla­sycz­nym tego wyra­zem jest zna­ko­mi­ty tekst dedy­ko­wa­ny Boh­da­no­wi Zadu­rze na pięć­dzie­sią­te uro­dzi­ny („Zamiast haiku”). To wła­śnie ten poemat w swej skry­to­ści okre­śla całą książ­kę, jej jakość i war­tość. To wła­śnie on powi­nien uży­czyć jej tytu­łu: „Podwój­ny Gon­za­les”. Wszyst­ko to, co się roz­wi­ja w prze­strze­ni miesz­ka­nia, blo­ku, osie­dla. Mię­dzy tele­wi­zo­rem, książ­ką, cza­so­pi­smem. Wizje­rem w drzwiach i win­dą. Obok kuwe­ty, psa, kota. I jesz­cze scen­ki ze skle­pu czyn­ne­go całą dobę. Rzad­ko spo­ty­ka­na zja­dli­wa pre­cy­zja wyra­ża­nia total­no­ści bana­łu. Pre­cy­zyj­ny jest tu obser­wa­tor i jego dale­ko do przo­du wysu­nię­ta pla­ców­ka. Cho­dzi o język, któ­ry jest jak klucz do nowe­go świa­ta. Wła­ści­wie jak wytrych, ponie­waż cha­rak­te­ry­zu­je się wie­lo­ścią moż­li­wych użyć i prze­żyć. Jest gięt­ki, płyn­ny, dyna­micz­ny, goto­wy się w każ­dej chwi­li odciąć, zawi­snąć na wło­sku nowe­go, prze­wrot­ne­go zna­cze­nia. Jego płyn­ność bie­rze się chy­ba ze spo­so­bu łącze­nia idio­mów i kodów, zmie­sza­nia tele­wi­zyj­no-gaze­to­wej pap­ki z żywą, potocz­ną mową, prze­świe­tla­ną alu­zyj­nie tzw. „wyso­ko­li­te­rac­ki­mi odnie­sie­nia­mi”. „Co opo­wia­da” wią­że się nie­odwo­łal­nie i szcze­gól­nie moc­no z „jak opo­wia­da”, pierw­sze z dru­gie­go wyni­ka – i tu chy­ba jest ta naj­więk­sza ory­gi­nal­ność, zasłu­ga stwo­rze­nia nowe­go języ­ka poetyc­kie­go, nowe­go mówie­nia i obra­zo­wa­nia.

Nikt nie może z całą pew­no­ścią napi­sać, że wie, o co cho­dzi w wier­szach Fok­sa. Może jedy­nie Boh­dan Zadu­ra był­by naj­bliż­szy rze­ko­mej praw­dy. Nam pozo­sta­je kon­fa­bu­lo­wa­nie razem z boha­te­rem, choć nara­ża­my się na następ­ne uszczy­pli­wo­ści auto­ra. Tym samym infor­mu­ję, że kry­ty­ka tema­tycz­na upa­da na obie łopat­ki i gło­si w kon­wul­sjach bez­rad­ność swo­ją, jak rów­nież swej sio­strzycz­ki, kry­ty­ki bio­gra­ficz­nej. Jeże­li bio­gra­fia, to tyl­ko ducho­wa. Jak do niej dotrzeć obok wier­szy? Prze­czy­ta­łem wywiad z auto­rem zamiesz­czo­ny w Nowym Nur­cie. Tro­chę się zesta­rzał w kon­tek­ście naj­now­szych utwo­rów. Bar­dzo dużo do myśle­nia dała mi wypo­wiedź Fok­sa w związ­ku z publi­ka­cją w pra­sie (nie pamię­tam gdzie) wier­sza „Dzień w któ­rym zaba­wi­łem się jak doro­sły”. Jego roz­my­śla­nia na temat chy­bio­nej recep­cji o’ha­ry­zmu wyda­ją się bar­dzo cie­ka­we. Rze­czy­wi­ście, zmi­to­lo­gi­zo­wa­no zja­wi­sko i nazwi­sko, zeszpe­co­no i uprosz­czo­no. Być może jest tak, że praw­dzi­wy, rze­tel­nie pogłę­bio­ny o’ha­ryzm dopie­ro nad­cho­dzi, a książ­ka Fok­sa jest jego for­pocz­tą, awan­gar­do­wym zwia­stu­nem „poważ­ne­go potrak­to­wa­nia nowo­jor­skich źró­deł”.

Mam wra­że­nie, że waż­ność pro­po­zy­cji skier­nie­wic­kie­go poety ujaw­nia się naj­bar­dziej w tych miej­scach, w któ­rych resty­tu­owa­ny przez nie­go „praw­dzi­wy o’ha­ryzm” zagęsz­cza się aż do absur­du i wpa­da we wła­sny cudzy­słów. „Wyż­sza szko­ła jaz­dy”, jaką prak­ty­ku­je Foks, wyni­ka wła­śnie z teo­rii zacie­śnia­ją­cych się, ogni­sku­ją­cych się, lustrza­nych obśmiań, kontr i znie­sień. Jest to po pro­stu gro­te­ska do wie­lo­krot­nej potę­gi. Chwi­le pew­no­ści są tu naj­rza­dziej spo­ty­ka­ne w całej współ­cze­snej poezji. Taka jaz­da bez trzy­man­ki z utrzy­man­ką na kola­nach… czy­li coś pach­nie zna­jo­mo, coś jest na rze­czy, sytu­acja roz­wi­ja się nor­mal­nie, spo­koj­nie poga­nia­na bły­sko­tli­wym języ­kiem, ale wszyst­ko koń­czy się w nie­sa­mo­wi­cie splą­ta­nych mali­nach. Jed­ni są „uha­ha­ni” po pachy, inni smut­nie­ją i poszczą, a potem dra­ma­tycz­nie pyta­ją we Fron­dzie albo czymś w tym sty­lu – jak to, na miły Bóg, z tą mło­dą poezją jest? Śmiech, per­li­sty śmiech przez teatral­ne łzy, per­ma­nent­na zaba­wa. Kry­ty­ko­wi pozo­sta­ją jakieś „Modli­twy dup­ka” w drżą­cych rękach – żeby przed­wcze­śnie nie cie­szył się, że odkrył kal­kę z O’Ha­ry. Dwa wer­sy dalej: kal­ka się marsz­czy, bo co z tego, że poda­no miej­sce, dzień i godzi­nę, kie­dy nie ma praw­dzi­wej wia­ry w sens poetyc­kie­go pro­to­ko­ło­wa­nia, nie ma melan­cho­lii i choć­by tyl­ko uda­wa­nej powa­gi.

3

Następ­na książ­ka poety ze Skier­nie­wic to żar­to­bli­wy eks­pe­ry­ment z Poun­dow­sko-Sosnow­ską dedy­ka­cją wstęp­ną – „Ear­th­lin­go­wi z pokło­nem, lichwie na pohy­bel”. Wyja­śniam nie­zo­rien­to­wa­nym, że pod pseu­do­ni­mem „Ear­th­ling” dru­ko­wał w Odrze felie­to­ny Andrzej Sosnow­ski, zaś zwrot „lichwie na pohy­bel” brzmi tak, jak­by został wyję­ty z pism świet­ne­go poety i mało świet­ne­go anty­se­mi­ty – Ezry Poun­da. Nie­daw­no wyszły jego Can­tos w fascy­nu­ją­cym tłu­ma­cze­niu Andrze­ja Sosnow­skie­go. Kółecz­ko się zamy­ka.

Ezra Pub, wyda­ny w legnic­kiej serii bar­ba­rzyń­cy i nie, to dow­cip­ny mono­log w sied­miu odsło­nach, sied­mio­czę­ścio­wy poemat quasi-saty­rycz­ny, któ­re­go boha­ter jawi się jako por­te-paro­le skry­wa­nych (już teraz nie) przez auto­ra pra­gnień doty­czą­cych pra­cy w „szoł­biz­ne­sie”. Ten ktoś krę­ci się przy fil­mie albo raczej tyl­ko wyświe­tla na swe nie­udacz­nic­two natręt­ne marze­nia, żeby być cho­ciaż lichym try­bi­kiem w kine­ma­to­grafcz­nej machi­nie. Prze­chwa­la się swy­mi uro­jo­ny­mi rola­mi w jakichś uro­jo­nych fil­mach. Muszę powie­dzieć, że uśmia­łem się ser­decz­nie, a wstęp­nie sądzi­łem, że to dow­ci­py tyl­ko dla Zadu­ry, Sosnow­skie­go, Pió­ry i jesz­cze kil­ku. Pomy­li­łem się, to są dow­ci­py dla wszyst­kich, cho­ciaż w manie­rze „gryp­su (dla) do Rodzi­ny Lite­ra­tu­ry na Świe­cie”. Facet jest nie­sa­mo­wi­ty, to zna­czy boha­ter, acz­kol­wiek autor też tro­chę, że zmaj­stro­wał takie­go „dusioł­ka” (bo mało się nie udu­si­łem ze śmie­chu). Wszyst­ko roz­gry­wa się w języ­ku, w jego przy­zwy­cza­je­niach, i pły­nie ten sło­wo­tok i pły­nie, wyda­je się, że nic go nie jest w sta­nie zatrzy­mać. Facet-boha­ter toku­je nie­sa­mo­wi­cie, szko­da że w pew­nym momen­cie znu­dzo­ny autor wyłą­cza go w poło­wie, a on się dopie­ro roz­krę­cał. Foks napi­sał wła­ści­wie mono­dram, wymam­ro­ta­ny mono­log zakrę­co­ne­go (na rau­szu?) face­ta przy kon­tu­arze w pubie EZRA (w środ­ku, wewnątrz), tyl­ko że nie widzę akto­ra, któ­ry­by potra­fił ide­al­nie wejść w poety­kę takie­go roz­bu­cha­ne­go pasti­szu, per­sy­fla­żu. Może sam Darek, ale musiał­by jesz­cze dopi­sać, bo tro­chę mało tek­stu na praw­dzi­wy mono­dram.

Wróć­my do poema­tu. Bo to jed­nak poemat. Zachwy­ci­ła mnie ele­gan­cja struk­tu­ry. A widzę (prze­pra­szam za te minus sześć w oczach) i opi­su­ję ową z pozy­cji sta­ty­sty. Czy­li kogoś tro­chę z boku. Foks i boha­ter jego krę­cą ten film (kolej­ny film w wer­sach), a ja tyl­ko żało­śnie przy tym podry­gu­ję. Odno­szę jed­nak wra­że­nie, że łapię coraz wię­cej. Coraz wię­cej docie­ra do sta­ty­sty. Po pierw­sze – Darek Foks nie jest poetą. Jest raczej sce­na­rzy­stą, któ­re­go sce­na­riu­sze nie miesz­czą się w kla­sycz­nych linij­kach, więc uży­wa tak zwa­ne­go wier­sza. Po dru­gie – Darek Foks jest samot­ny w tym, co robi. Czu­je się samot­ny jako poszu­ku­ją­cy poeta, jako eks­pe­ry­men­ta­tor. I wresz­cie nazy­wa to wprost – „z tym do was przy­cho­dzę, chło­pa­ki”. Potrze­bu­je kogoś, kto by go zro­zu­miał, szu­ka udzia­łow­ców, wyro­zu­mia­łych i rozu­mie­ją­cych współ­uczest­ni­ków jego hap­pe­nin­gu, jego cio­su w ser­ce nadę­tej i zgrzy­bia­łej pol­skiej poezji zatwar­dzia­le kle­pią­cej bogo­oj­czyź­nia­ne modli­twy. Stąd dia­lek­ty­ka „wnę­trze-zewnę­trze” – wycho­dzić na zewnątrz, wcho­dzić do wnę­trza (i sie­dzieć w tym pubie), zdej­mo­wać oku­la­ry (na chwi­lę ślep­nąć, zapo­mi­nać) i zakła­dać je na powrót, żeby doj­rzeć, żeby coś tam na zewnątrz zama­ja­czy­ło. W sty­li­zo­wa­nych na idio­tycz­ne przy­go­dach głod­ne­go sła­wy boha­te­ra, któ­ry grał w stu sied­miu fil­mach i przyj­mo­wał każ­dą rolę, nawet auto­ma­tycz­ne­go sekre­ta­rza gmin­nej orga­ni­za­cji par­tyj­nej, dopa­trzy­łem się tej jasnej i jaw­nej dla mnie struk­tu­ry. Zaczy­na się to oświad­cze­niem, że zaczy­nał w hor­ro­rach i w zasa­dzie na pra­wach kody tym oświad­cze­niem koń­czy się. Siód­ma cząst­ka poema­tu jawi się jako doda­tek-epi­log. Odsła­nia­ją­cy praw­dzi­we inten­cje, tak zwa­ne praw­dzi­we obli­cze boha­te­ra, jego nie­zwy­kłą w tym beł­ko­cie, sty­li­zo­wa­nym sło­wo­to­ku – samot­ność, jego cichą proś­bę, jego wycią­gnię­cie ręki… po „odzy­ska­niu wzro­ku, słu­chu, woni”. Po odzy­ska­niu świa­ta w nowych realiach i pro­por­cjach.

A w mię­dzy­cza­sie (prze­cież to pół życia!) było zaga­lo­po­wa­nie, zatra­ce­nie się w nie­ustan­nych zmia­nach, rolach, goni­twie min, masek, kostiu­mów. „Zaczy­na­łem w hor­ro­rach” (przy­sze­dłem do cie­bie lite­ra­tu­ro pol­ska z innej, bocz­nej, nie uzna­wa­nej dotąd stro­ny, od stro­ny kul­tu­ry maso­wej, od kuch­ni… fil­mo­wej), „poskro­mi­łem Tekie­le­go” (w ory­gi­na­le jest Troc­kie­go, wybacz­cie te diop­trie), czy­li dałem odpór urosz­cze­niom maszyn­ki do wykra­wa­nia ele­ganc­kich wdzia­nek poko­le­nio­wych, sto­sun­ko­wo szyb­ko porzu­ci­łem kla­sycz­ny reper­tu­ar (i to jak porzu­cił, w jak­że nie­zwy­kłym sty­lu, nigdy nie zapo­mnę owe­go pier­wot­ne­go hasła bojo­we­go – „ten­du­pe­kHer­bert” [w rze­czy­wi­sto­ści auto­rem „pier­wot­ne­go hasła bojo­we­go” jest Miłosz Bie­drzyc­ki: patrz spro­sto­wa­nie pod tek­stem – przyp. red.]), „nie wspo­mnia­łem jesz­cze o kre­sków­kach, ale kre­sków­ki to nie moja spe­cjal­ność” (moja też nie, więc nie wiem, o co cho­dzi, ale na pew­no o coś cho­dzi, bo Foks nie jest z tych, żeby w ogó­le o nic nie cho­dzi­ło, o!, to szczwa­ny lis), „za pró­bę wydy­ma­nia Mał­go­rza­ty” (czy­li sztu­ki wyso­kiej, czy­li lite­ra­tu­ry) „tra­fi­łem na dwa tygo­dnie do aresz­tu” (zga­dza się – jego poezja bywa nie­zwy­kle seko­wa­na w róż­nych nadę­tych a uczo­nych gre­miach pod hasłem „na co ta mło­da poezja sobie pozwa­la na przy­kład Foks”), a ja po pro­stu jestem, któ­ry jestem, gram, kogo gram – wiersz wycho­dzi ze mnie, ale nie wiem któ­rę­dy, i nigdy nie wra­ca, tak jak film wycho­dzi z kina i nigdy nie wra­ca – jak­by powie­dział Andrzej albo Ezra. Zaczy­na­łem w hor­ro­rach, skoń­czę w hor­ro­rach i seria­lach, wró­cę na zdro­we i nor­mal­ne łono kul­tu­ry maso­wej jako gwiaz­dor tasiem­ców na wszyst­kich kana­łach, będę pisał sce­na­riu­sze kre­skó­wek, to lep­sze niż te wasze wier­sze. Z tym do was przy­cho­dzę sam jak palec, chwi­lo­wo śle­py i onie­mia­ły, zasta­na­wia­ją­cy się na któ­re­go posta­wić konia, któ­ry mówi, ale na szczę­ście nie inter­pre­tu­je moich wier­szy. Sic!

4

Sta­wia­łem na Dar­ka w pry­wat­nych wyści­gach pod hasłem, kto pierw­szy uży­je fra­zy „Nicze­go o mnie nie ma w inter­ne­cie”. Nie zawio­dłem się. I nawet nie zasta­na­wia­łem się, kto jed­nym dziar­skim cię­ciem utnie wszel­kie dys­ku­sje na temat „wier­sza pono­wo­cze­sne­go”. To było oczy­wi­ste. Darek Foks nadal pozo­sta­je mistrzem tego typu „użyć i mon­ta­ży”. Kry­tyk się cie­szy, bo nie na dar­mo pro­du­ku­je swo­je defi­ni­cje. Przy­naj­mniej będzie to uży­te i ktoś coś z tym zro­bi, potrak­tu­je poważ­nie. W tym wyda­niu podej­ście poważ­ne wyglą­da dla nie­wta­jem­ni­czo­nych na „nie­po­waż­ne”. Ja nato­miast nauczy­łem się czy­tać te wier­sze bar­dzo poważ­nie. Śmie­ję się dla for­my, chi­cho­czę z cicha, nato­miast w środ­ku odby­wa się roz­mo­wa, „gar­dło­wa lek­tu­ra”, poważ­ne czy­ta­nie.

Wyda­je mi się, że coś jed­nak zaszło, że życie dało „Dar­ko­wi” popa­lić (a demo­kra­cja i jej w pol­skim wyda­niu szem­ra­ne rytu­ały zdą­ży­ły go zmę­czyć), że zaczy­na być total­nie wkur­wio­ny na insty­tu­cjo­nal­ność i jej wszech­obec­ną fra­ze­olo­gię, i boha­ter nowych wier­szy już sobie nie radzi ze „spo­łecz­no-poli­tycz­ną iry­ta­cją”, że zaczy­na na „swój saty­rycz­ny” spo­sób towa­rzy­szyć losom… III Rze­czy­po­spo­li­tej. Wiem, brzmi to nie­smacz­nie. Ale cóż mam zro­bić z tym swo­im wra­że­niem doty­czą­cym nowych wier­szy nade­sła­nych ema­ilem? Pośród nich są i te kon­ty­nu­ują­ce sta­ry styl zabaw­ne­go zapi­sy­wa­nia przy­pad­ków codzien­no­ści, róż­nych upier­dli­wych dro­bia­zgów codzien­nych, z któ­ry­mi toczy się praw­dzi­we boje języ­ko­we. Szu­ka­nie dys­kiet­ki, żeby coś wysłać, zgu­bie­nie adre­su inter­ne­to­we­go, a ten nie­szczę­sny był na kar­tecz­ce, któ­ra wypra­ła się z całym ciem­nym pra­niem itd. I tę pry­wat­ność zaczy­na zagłu­szać jakiś szcze­gól­ny, pra­wie agre­syw­ny ton publi­cy­stycz­ny, zaczy­na zale­wać nas… Jak­bym czy­tał Nie w szla­chet­niej­szej, bar­dziej wysu­bli­mo­wa­nej, odmia­nie. Poja­wi­ła się anty­kle­ry­kal­na, anty­pań­stwo­wa, anty­ad­mi­ni­stra­cyj­na, anty­PI­To­wa zaja­dłość. Te nowe wier­sze są czu­łe jak baro­metr, reagu­ją żywio­ło­wo i spon­ta­nicz­nie, nad wyraz zja­dli­wie. Koali­cje i ich ciem­ne spraw­ki, gaze­to­wa emfa­za, lokal­ne roz­gryw­ki par­tyj­ne, fra­ze­olo­gia wci­ska­ją­ca się drzwia­mi, okna­mi i tele­wi­zo­ra­mi, ta fiskal­no-medial­na nowo­mo­wa cho­ler­na. To tyl­ko uła­mek tego, co nade­szło, pewien szczą­tek dry­fu­ją­cy pośród pia­ny – wiersz Fok­sa dzia­ła jak oczysz­czal­nia ście­ków, osad­nik nie­czy­sto­ści. (Bo rów­nież oczysz­cza czy­tel­ni­ka z nad­mia­ru, z prze­sa­dy, dzię­ki cze­mu pew­ne rze­czy wra­ca­ją do swych roz­mia­rów i na swo­je miej­sce – wydrwio­ne, oczysz­czo­ne). Nasze cza­sy widać jak na dło­ni. Poka­zu­je się syf. Robi się z tego poezję. Rzeź­by z syfu. Z zatru­tej śli­ny poli­ty­ka, z gęb „za lud krzy­czą­ce”, z auto­ry­te­tów i sław, któ­re już jutro oka­żą się czymś upa­pra­ne, z księ­dza pro­bosz­cza spo­łecz­ni­ka, któ­ry ma sła­bość do mło­dzień­czych odbyt­nic. Publi­cy­stycz­ny zro­bił się Foks, zaan­ga­żo­wa­ny. Dopa­dły go gaze­ty i odbi­ja­ją się czkaw­ką, ale panu­je nad tym, chłosz­cze. Dry­fu­je w stro­nę nie­zwy­kłej, pono­wo­cze­snej saty­ry. Dyżur­ny saty­ryk tego poko­le­nia? Mówię o kil­ku nowych wier­szach (z tomu Sonet dro­gi) roz­gry­wa­ją­cych się tu i teraz, w języ­ku „tu i teraz”, w któ­rym „Buł­gar­ki nie dają za wygra­ną” i cały naród pasjo­nu­je się przy­pa­dło­ścia­mi „syna Lecha Wałę­sy”, zaś „Olbrych­ski prze­ży­wa poraż­kę Goło­ty” i infor­mu­je o tym za pośred­nic­twem pra­sy, a zastęp­ca bur­mi­strza w dowol­nym mie­ście otwie­ra jakie­kol­wiek muzeum. Muzeum Maso­wych Prze­żyć. Muzeum Upu­blicz­nio­nych Doznań i Skre­ty­nia­łe­go Języ­ka. Muzeum Publicz­nych Rytu­ałów. Wszy­scy jeste­śmy w tym muzeum.

Poeta to osob­nik, któ­ry wycho­dzi z nie­go pierw­szy, sta­je z boku i robi zdję­cia. Bo mu się nie podo­ba.

5

Tu mia­ło być pod­su­mo­wa­nie, ale poszło się je, jeżyć na stro­nie, stwier­dziw­szy, że nie ma miej­sca dla nie­go. Migo­tli­wy i bły­sko­tli­wy twór pod nazwą „poezja Fok­sa” wije się jak piskorz i żaden wię­cierz się go nie ima, czy­li z tru­dem pod­pa­da pod jakie­kol­wiek defi­ni­cje i inne okrą­głe haseł­ka. Intu­icyj­nie czu­je się wyjąt­ko­wość i zagad­ko­wą (jak­by zaśmie­wa­ją­cą się z sie­bie) świet­ność tych tek­stów, ale co z tego, gdzie są for­mu­ły, któ­re temu zaświad­czą?

Przy­naj­mniej pró­bo­wa­łem.