Gdzie indziej jest teraz

W zeszłym roku na Por­cie Wro­cław zda­rzy­ła się prze­dziw­na histo­ria. Na sce­nie Impar­tu odby­wał się więc panel, dys­ku­tan­ci, zgod­nie z tema­tem spo­tka­nia, wymie­nia­li poglą­dy na temat lite­ra­tu­ry nowe­go dwu­dzie­sto­le­cia, czy­li tej po roku 1989. Roz­ma­wia­ją zatem, przy­po­mi­na­ją, sta­wia­ją tezy, nor­mal­nie jak na pane­lu, aż tu ktoś z widow­ni jął się doma­gać: – O nas mów­cie, o naj­młod­szych, o naszych debiu­tach!

Owszem, nie­cier­pliw­co­wi (lub nie­cier­pliw­czy­ni – wyda­rze­nie znam z rela­cji) cho­dzi­ło o wier­sze powsta­łe rów­nież w okre­sie 1989–2009, trud­no jed­nak, by deba­ta, któ­rej zało­że­niem było obję­cie dwu­dzie­stu lat poezji – mia­ła się sku­piać wła­śnie na dzie­łach ostat­nich mie­się­cy.

A zaczy­nam takim wła­śnie peda­go­gicz­nym wstę­pem na wszel­ki wypa­dek. Oba­wiam się zatem co nie­co, że ktoś, dowie­dziaw­szy się, że gada­na książ­ka Pio­tra Som­me­ra jest wzno­wie­niem tomu z 1985 roku, może uznać całe to przed­się­wzię­cie za pre­hi­sto­rię i czy­ta­nie sobie odpu­ścić. Cóż, jego/jej stra­ta, ostrze­gam jed­nak, że popełniłby/popełniłaby jeden z naj­więk­szych błę­dów w życiu.

Jasne, trud­no, żeby zapi­sy wywia­dów prze­pro­wa­dzo­nych w latach 1975–1980 nie były doko­na­niem histo­rycz­nym. Tyle się prze­cież zmie­ni­ło w kul­tu­rze pol­skiej, bry­tyj­skiej, parę też razy cał­kiem prze­krę­cił się świat. Histo­rycz­no­ści tych wywia­dów Piotr Som­mer bynaj­mniej nie ukry­wa. Nie zamie­rza rów­nież dogry­wać post­scrip­tów z roz­mów­ca­mi (w trzech przy­pad­kach było­by to zresz­tą, z powo­du śmier­ci poetów, nie­wy­ko­nal­ne). Od pierw­szej edy­cji Zapi­sy roz­mów. Wywia­dy z poeta­mi bry­tyj­ski­mi róż­nią się znacz­nym, aktu­ali­zu­ją­cym posze­rze­niem czę­ści bio­gra­mów przed­sta­wia­ją­cych wywia­do­wa­nych: w cią­gu ćwierć­wie­cza spo­ro napi­sa­li i wyda­li, uro­sła też pol­ska biblio­te­ka prze­kła­dów, co autor sta­ran­nie odno­to­wał. Przy­wró­cił rów­nież frag­ment usu­nię­ty przez cen­zu­rę oraz wpro­wa­dził gdzie­nie­gdzie popraw­ki sty­li­stycz­ne.

Zasad­ni­czo prze­cież są to dokład­nie te same roz­mo­wy, któ­re poja­wi­ły się kie­dyś w wyda­niu „Czy­tel­ni­ka”. Co więc spra­wia, że całej tej histo­rycz­no­ści wręcz się pod­czas lek­tu­ry nie odczu­wa? Nie wyklu­czam, że podob­ne wra­że­nie – może nawet jesz­cze sil­niej­sze – będzie udzia­łem odbior­cy, któ­ry w roku 1985 mógł czy­tać, if any, „Misia” lub „Świersz­czy­ka”. Lub nie było go/jej jesz­cze nawet w pla­nach.

Prze­mia­ny wie­lu kon­tek­stów tyl­ko książ­ce pomo­gły. Tytuł cało­ści Zapi­sy roz­mów był w 1985 cokol­wiek zahacz­ny. „Zapis” koja­rzył się przede wszyst­kim z nazwą legen­dar­ne­go dru­go­obie­go­we­go pisma, roz­mo­wy zaś mogły przy­po­mi­nać nie­za­leż­nym odbior­com Roz­mo­wy pol­skie latem roku 1983 Rym­kie­wi­cza, zna­ko­mi­tą powieść z cza­sów świet­no­ści tego pisa­rza. Nie twier­dzę, że tytuł był takim wła­śnie pre­me­dy­ta­cyj­nym zło­że­niem, przy­po­mi­nam tyl­ko moż­li­we ówcze­sne sko­ja­rze­nia. W każ­dym razie Zapi­sy roz­mów były for­mu­łą (jak by to sam autor praw­do­po­dob­nie okre­ślił) zmył­ko­wą i dla nie­za­leż­ne­go odbior­cy, i dla odbior­cy jak naj­bar­dziej urzę­do­we­go (czy­li cen­zo­ra). Ale to nie­co hiper­bo­licz­ne uszcze­gó­ło­wie­nia, któ­re pro­po­nu­ję tutaj dla wyra­zi­sto­ści obra­zu. Idzie o to, i to jest bar­dzo waż­ne, że w ówcze­snej sytu­acji (a ówcze­sność tę da się roz­cią­gnąć na całych dzie­sięć lat, od pierw­szej roz­mo­wy w roku 1985 do opu­bli­ko­wa­nia książ­ki w roku 1985) pro­po­zy­cja Pio­tra Som­me­ra była czymś osob­nym, samo­ist­nym, wyjąt­ko­wym w kul­tu­rze pol­skiej, czymś nie­za­leż­nym poje­dyn­czo (okre­śle­niem tym przy­wo­łu­ję pol­skie­go O’Ha­rę, wła­śnie w wer­sji Som­me­ra; nie mam nato­miast zamia­ru deza­wu­ować innych twór­ców kul­tu­ry nie­za­leż­nej tam­te­go cza­su).

W wier­szu Jerze­go Jar­nie­wi­cza „Osiem­dzie­sią­ty szó­sty” jest taki epi­zod:

zapro­si­łem do Łodzi Piotr­ka. Opo­wia­dał stu­den­tom
o sar­dyn­kach, a chcie­li rapor­tu z oblę­żo­ne­go mia­sta
– dobie­gał czter­dziest­ki, ale był młod­szy
od moich stu­den­tów świe­żo po matu­rze.

Piotr Som­mer – bo o nie­go cho­dzi w tych wer­sach – wska­zy­wał zatem wte­dy w poło­wie lat osiem­dzie­sią­tych, że w kul­tu­rze może być jesz­cze ina­czej. Wyszło na jego: nie­dłu­go uka­zał się nie­bie­ski numer „Lite­ra­tu­ry na Świe­cie” (dru­gi słyn­ny nie­bie­ski przed­miot, obok pro­chow­ca Leonar­da Cohe­na), zaczę­li się wyraź­niej poja­wiać poeci uro­dze­ni we wcze­snych latach sześć­dzie­sią­tych. Wkrót­ce moż­na już było mówić o som­me­ry­zmie, i dziś nadal cze­ka się na to, co powie, napi­sze i prze­tłu­ma­czy Piotr Som­mer, kla­sycz­na już postać pol­skiej kul­tu­ry. Wyszło więc też na nasze.

Ale wra­cam do Zapi­su roz­mów. Okład­ka wzno­wie­nia może dziś przy­wo­dzić na myśl Kawę i papie­ro­sy Jar­mu­scha – i też dobrze. A zupeł­nie serio: w tam­tych latach Som­mer wska­zy­wał pol­skie­mu czy­tel­ni­ko­wi inte­re­su­ją­cych go bry­tyj­skich poetów, dzi­siaj są to już dobrzy – a przy­naj­mniej nie­źli – zna­jo­mi pol­skich odbior­ców. Owszem, nie wszy­scy, ale spo­ro wier­szy i ksią­żek się w mię­dzy­cza­sie w pol­sz­czyź­nie poja­wi­ło, tak­że nakła­dem Biu­ra Lite­rac­kie­go (d. Cen­trum Sztu­ki – Teatr Dra­ma­tycz­ny w Legni­cy). Poten­cjal­nie lep­sze roze­zna­nie czy­tel­ni­ka to jesz­cze nie wszyst­ko.

Cią­głą świe­żość książ­ka ta zawdzię­cza posta­wie auto­ra, mło­de­go auto­ra (w momen­cie pierw­sze­go wywia­du Som­mer liczył dwa­dzie­ścia osiem lat, pod­czas naj­póź­niej­sze­go – trzy­dzie­ści trzy), któ­ry, roz­glą­da­jąc się po poezji i po świe­cie, o to i o owo zapy­tał poetów angiel­skich, szkoc­kich oraz pół­noc­no­ir­landz­kich. Przede wszyst­kim pytał i słu­chał, wyco­fu­jąc się raczej w rolę pil­ne­go roz­glą­da­cza ani­że­li pole­micz­ne­go dys­ku­tan­ta. Jasne, solid­nie się do tych wywia­dów przy­go­to­wał, nic dziw­ne­go więc, że to wła­śnie on, przy­bysz ze Wschod­niej Euro­py poin­for­mu­je Ala Alva­re­za o pew­nej bry­tyj­skiej nowo­ści wydaw­ni­czej. Albo, w innym wypad­ku, sko­ry­gu­je cokol­wiek teo­lo­gicz­ną atry­bu­cję inne­go roz­mów­cy: kie­dy Phi­lip Hobs­baum wspo­mni o „auto­ry­zo­wa­nej wer­sji Biblii”, Som­mer spo­koj­nie odno­tu­je w nawia­sach kwa­dra­to­wych, że cho­dzi o Wul­ga­tę. W nie­któ­rych miej­scach samo zapi­sa­nie frag­men­tu wypo­wie­dzi sta­je się wystar­cza­ją­cą cha­rak­te­ry­sty­ką sytu­acji apo­re­tycz­nej, czy­li kul­tu­ral­no-reli­gij­no-naro­do­we­go zapę­tle­nia. Powia­da więc Derek Mahon: „I choć zupeł­nie nie znam gaelic­kie­go, upie­rał­bym się, że nie jest on dla mnie mową obcą. Nie zga­dzam się z kwa­li­fi­ko­wa­niem mnie jako poety pół­noc­no­ir­landz­kie­go, upie­ram się przy nazwie: poeta irlandz­ki. Toteż byłem bar­dzo zado­wo­lo­ny, kie­dy dosta­łem nagro­dę imie­nia Deni­sa Devli­na, przy­zna­wa­ną zazwy­czaj kato­li­kom z Połu­dnia; tym razem dano ją ‘pro­te­stan­to­wi z Ulste­ru’. Ale w isto­cie nie jestem pro­te­stan­tem, po pro­stu tak mnie wycho­wa­no”. Nie musi też Som­mer pole­mi­zo­wać z uprze­dze­nia­mi Alva­re­za, sko­ro tryb przy­pusz­cza­ją­cy jest po pol­sku aż nad­to wymow­ny: „Nie inte­re­so­wa­li­by mnie sami Angli­cy, po pierw­sze dla­te­go, że nie bar­dzo wiem, co się teraz w Anglii dzie­je, a po dru­gie dla­te­go, że – nawet gdy­bym był lepiej zorien­to­wa­ny – nie sądził­bym, by dzia­ło się zbyt wie­le”.

Są zresz­tą takie miej­sca w książ­ce, gdzie uważ­ny czy­tel­nik ucie­szy się sty­li­stycz­ny­mi niu­an­sa­mi prze­kła­do­wej pol­sz­czy­zny Som­me­ra. Nie trze­ba słu­chać taśm z nagra­nia­mi roz­mów, by roz­po­znać auto­ra Nowych sto­sun­ków wyra­zów w paru zabrzmie­niach. Alan Brown­john mówi tedy o sytu­acji, kie­dy kry­tyk „ma szan­sę napo­cząć jakąś sen­sow­ną myśl”. Douglas Dunn z kolei, przed­sta­wia­jąc wła­sną biblio­gra­fię przed­mio­to­wą, poin­for­mu­je inter­lo­ku­to­ra, co zawie­ra­ła pew­na „wylew­na notat­ka”. Dla Iana Hamil­to­na zaś pew­ne oma­wia­ne zja­wi­sko to „bania z ostroż­no­ścią”. Ten­że poeta wspo­mi­na o innej rze­czy, iż zaczę­ła „wie­trzeć i mecha­nicz­nieć”. Są to drob­ne acz wyraź­ne sygna­tur­ki Som­me­ra.

W jaki spo­sób pisze się wier­sze? O to zapy­ta autor wprost jedy­nie Cra­iga Raine­’a. Ale cały czas, na paru­set stro­nach Zapi­sów roz­mów, o to wła­śnie cho­dzi. I jest to szcze­gól­nie istot­ne pyta­nie dla czy­tel­ni­ka. Bo dla poetów powin­no być zawsze nie­oczy­wi­ste.