Historia jednego wiersza, czyli pamięć wielu rzeczy

Jestem kre­mem

kto by pomy­ślał jakie powie­trze
jakie bal­sa­my mie­nie nie­skal­ku­lo­wa­ne
kie­dy rekwi­zy­ty sztucz­ne
akty­wu­ją środ­ki sta­ją w stru­gach tego
sztucz­ne­go powie­trza

nie samym chle­bem czło­wiek
nie samym kre­mem chcia­ło­by się
jesz­cze cie­le­śnie­niem maścią
zgię­ciem wyko­na­nym z pamię­ci
to zgię­cie jest całym cia­łem
namasz­cze­niem całym

mająt­kiem pąkiem tak­że
rzut­kim oka­blo­wa­niem
nie samym chle­bem bo jesz­cze
daj­cie niech jak pro­mień będzie
niech opro­mie­nio­ny czło­wiek idzie
ema­nu­jąc wsią­ka w stru­gę mówi

prze­miesz­czo­ny w dzia­le glo­nu
idę taflą sta­ty­stycz­nej stru­gi
w sobie two­rzę nasią­ka­nie obró­co­ny
w stro­nę moco­daw­cy cenię sobie
kali­gra­fię kosme­ty­kę chle­ba
jestem prze­miesz­cze­niem

A zatem histo­ria wier­sza, jed­ne­go wier­sza z tomu. Ale cóż to jest – ten jeden wiersz? I co to jest – jego histo­ria? Bo czy nie jest tak, że żaden wiersz nie jest jeden, że jest tyl­ko chwi­lo­wo symu­lo­wa­ną pro­po­zy­cją uję­cia jakiejś wie­lo­ści? I czy nie jest tak, że histo­rią wier­sza jest on sam, a wła­ści­wie jego wyła­nia­nie się, nabie­ra­nie kon­tu­ru, jego spo­sób prze­czu­wa­nia łączeń z przy­na­leż­nym mu śro­do­wi­skiem, któ­re ten wiersz sta­ra się, jak tyl­ko może, prze­ro­bić na łącze­nia wła­sne, na jakieś wnę­trze, żeby mieć jakieś cia­ło, coś czuć, powie­dzieć coś o sobie?

Ale nawet tu jest kło­pot, bo cóż jest tym śro­do­wi­skiem? Otóż dla utwo­ru zaty­tu­ło­wa­ne­go „Jestem kre­mem” tym śro­do­wi­skiem jest prze­strzeń – języ­ko­wa, psy­chicz­na, psy­cho-poli­tycz­na, oni­rycz­na, kra­jo­wa, ale też pisar­ska, este­tycz­na – w któ­rej zna­la­złem się w ostat­nich tygo­dniach pra­cy nad tomem. Być może nale­ża­ło­by więc po pro­stu powie­dzieć, że śro­do­wi­skiem, w któ­rym odnaj­du­je się ten wiersz jest zbiór wier­szy. Albo tym śro­do­wi­skiem jest pew­na część tzw. „ja”, jakieś moje sztucz­ne „ja”, któ­re wyło­ni­ło się w związ­ku z tomem, w rela­cji z nim, jakieś nowe miej­sce we mnie. Tam­te wier­sze zna­la­zły już swo­je miej­sce, a „Jestem kre­mem” nie miał jesz­cze żad­ne­go, był prze­czu­ciem tego bra­ku.

Nie mam poję­cia o czym jest ten wiersz. Powiedz­my, że jest fan­ta­zją sub­stan­cji, któ­ra prze­sią­kła, jak krem, przez skó­rę orga­ni­zmu, orga­ni­zmu wyła­nia­ją­ce­go się ze scen tomu jako pew­nej cało­ści, a prze­sią­ka­jąc przez nie­go, nim nasią­kła, po czę­ści nim się sta­ła, uzy­ska­ła głos, ale zbyt jest onie­mia­ła, by rozu­mieć co mówi, nie posia­da wglą­du, nie posia­da się ze zdu­mie­nia. Powiedz­my więc, że „Jestem kre­mem” jest rodza­jem zapi­su z prze­sią­ka­nia, że nie­sie w sobie sygnał pocho­dzą­cy z innych wier­szy w tomie, a zatem rów­nież, w kolej­nym stop­niu odda­le­nia, sygnał pocho­dzą­cy ze śro­do­wisk, w któ­rych odnaj­dy­wa­ły się tam­te wier­sze.

A zatem, na przy­kład, cho­ciaż „Jestem kre­mem” prze­ma­wia tonem łagod­nym, to gdzieś w nim prze­cho­wu­je się wspo­mnie­nie wido­ku suną­ce­go Piotr­kow­ską tłu­mu ubra­nych na czar­no, roz­wście­czo­nych męż­czyzn, wykrzy­ku­ją­cych dziw­ne, fan­ta­stycz­ne tre­ści: „Raz sier­pem, raz mło­tem…”, „Nie dla isla­mi­za­cji Pol­ski”, „Zakaz peda­ło­wa­nia” itp., itd., etc., etc. Było to smut­ne, póź­no­je­sien­ne, nie­dziel­ne popo­łu­dnie, uli­ca sza­ra i opu­sto­sza­ła, wokół nie ma pra­wie żywe­go ducha, stoi kil­ko­ro bla­dych prze­chod­niów, bar­dzo bla­dych i bar­dzo bia­łych, a jej środ­kiem pły­nie ta fan­ta­stycz­na czar­na falan­ga. Fan­ta­stycz­na, bo choć ich gło­sy, ich cia­ła, biją­ca od nich jak od jakiś urzą­dzeń ener­gia gnie­wu i agre­sji były nama­cal­ne, to jed­nak to, co nimi powo­do­wa­ło, co poru­sza­ło ich koń­czy­na­mi i gło­wa­mi, znaj­do­wa­ło się w o wie­le mniej wymier­nej prze­strze­ni. Ta prze­strzeń mia­ła coś wspól­ne­go z ukła­da­mi ner­wo­wy­mi, z kabla­mi, odle­gły­mi ser­we­ra­mi. Tłum był pró­bą, symu­la­cją dzia­ła­nia jakiejś mecha­ni­ki, tech­ni­ki. Byli jak wyin­du­ko­wa­na ener­ge­tycz­na wiel­kość, efekt ilo­ścio­wy, skal­ku­lo­wa­ny i wyge­ne­ro­wa­ny sta­nem prze­wo­dze­nia ner­wo­we­go. Byli wyrzu­tem prze­ni­kal­no­ści zdań, sta­ty­styk i neu­ro­nów, agre­ga­ta­mi uner­wio­nych sta­ty­styk.

Być może też „Jestem kre­mem” przy­wo­łu­je – na jakimś pozio­mie, któ­ry był­by trud­ny, lecz nie nie­moż­li­wy do wyka­za­nia – widok loka­lu gastro­no­micz­ne­go o nazwie, powiedz­my, „Swoj­skie Jadło”. Wokół drew­nia­nej karcz­my cią­gnie się drew­nia­ne ogro­dze­nie. Na nim, przy­bi­te do desek, poskła­da­ne z drew­nia­nych kloc­ków wid­nie­ją nazwy solid­nych, pożyw­nych kra­jo­wych potraw. Na brud­nej od spa­lin tra­wie oddzie­la­ją­cej ogro­dze­nie od auto­stra­dy stoi wbi­ty w zie­mię dwu­me­tro­wy kru­cy­fiks, z posza­rza­łą, umę­czo­ną figu­rą Chry­stu­sa. Kru­cy­fiks wyko­na­ny jest z dokład­nie tego same­go drew­na co „fla­ki”, „bigos”, „żeber­ka”, „kar­ków­ka”, „potra­wy z gril­la”. Dostrze­że­nie toż­sa­mo­ści two­rzy­wa, z jakie­go zro­bio­na jest karcz­ma, płot, nazwy dań oraz kru­cy­fiks znacz­nie posze­rza zakres nasze­go rozu­mie­nia takie­go „obra­zu”. Oczy­wi­ście na ten zakres skła­da się jesz­cze wie­le innych ele­men­tów prze­chwy­co­nych w podró­ży. One też two­rzą ten obraz. Ale zasad­ni­cze pyta­nie jest takie: dla­cze­go nazwy potraw są z tego same­go drew­na co płot i kru­cy­fiks? Co kry­je się za tą toż­sa­mo­ścią? Czy wła­ści­ciel zajaz­du zasta­na­wiał się nad tym? A jego goście?

„Jadło” to coś wię­cej niż tyl­ko „pokarm” – to prze­strzeń napro­mie­nio­wa­na i pro­mie­niu­ją­ca, zasad­ni­czy ośro­dek prze­wo­dze­nia, któ­ry umoż­li­wia wspo­mnia­ne wcze­śniej sprzę­że­nie two­rzo­nych w języ­ku stwier­dzeń, sta­ty­styk, ukła­dów ner­wo­wych. Takim jadłem nie tyl­ko się żywi: nim się oddy­cha, nasią­ka, pro­mie­niu­je. Bo nie samym chle­bem żyje czło­wiek.

„Jestem kre­mem” jest więc też odczy­tem zapi­sów pamię­ci, wyko­ny­wa­nych przez nią „zdjęć”, cho­ciaż to są oczy­wi­ście „zdję­cia” któ­re żyją w cza­sie. Oto inny przy­kład takie­go odczy­tu. Wiersz gnie się, ugi­na, pod sta­le wra­ca­ją­cym wspo­mnie­niem, nie­moż­li­wą do wyma­za­nia oso­bli­wo­ścią, nazwą tak dru­zgo­cą­cą wszel­kie kon­struk­cje poję­cio­we i prze­strzen­ne, że cza­sem zosta­je z nich tyl­ko seria powtó­rzeń jed­nej fra­zy: „obóz dla dzie­ci… obóz dla dzie­ci… obóz dla dzie­ci…”. Ten nie­wcho­dzą­cy w związ­ki kogni­tyw­ne ele­ment wyła­nia się pośród ogól­ne­go roz­pa­du i absur­du – takie­go roz­pa­du i absur­du, któ­ry ostat­nio coraz lepiej gości się w pol­skich mia­stach. I to coś, ten nie­moż­li­wy kon­cept, wra­ca jako ele­ment sta­ły, samo­zw­rot­ny, a jed­no­cze­śnie orga­ni­zu­ją­cy nasz ogląd roz­pa­du prze­strze­ni.

„Jestem kre­mem” jest zagię­ciem, zakrzy­wie­niem, któ­re sygna­li­zu­je powsta­nie prze­strze­ni wła­snej. Wiersz jest miej­scem zawią­zy­wa­nia się pamię­ci pod wpły­wem bom­bar­du­ją­cych orga­nizm języ­ko­wy bodź­ców. Te zawiąz­ki, te „zdję­cia”, doko­nu­ją prze­su­nięć, prze­miesz­czeń w psy­chicz­nym, ner­wo­wym, emo­cjo­nal­nym sys­te­mie orga­ni­zmu ludz­kie­go. Takie zakrzy­wie­nia są for­mą samo­wie­dzy, roz­po­zna­niem sie­bie w cza­sie i prze­strze­ni. Sta­ją się żywym cia­łem jakie­goś nowe­go, wyła­nia­ją­ce­go się „ja”. Samo­wie­dza, o któ­rej tu mowa, jej „poje­dyn­czość”, nale­ży do wier­sza oraz do tego, kto chce w nim uczest­ni­czyć, na przy­kład czy­tel­ni­ka, nie tyl­ko auto­ra.

Ponad­to, cho­ciaż ist­nie­ją ele­men­ty rze­czy­wi­sto­ści, któ­re nie dają się dołą­czyć do żad­ne­go porząd­ku, jak ta nazwa „obóz dla dzie­ci”, i kpią z naszych prób budo­wa­nia prze­strze­ni, to prze­cież nie­przy­sta­wal­ność tych ele­men­tów też potrze­bu­je kon­tek­stu, w któ­rym będzie­my mogli ją dostrzec, zdać sobie spra­wę z jej oddzia­ły­wa­nia na nas, dotrzeć do niej. Tym kon­tek­stem jest wiersz jako pró­ba wyko­na­nia takie­go jed­nost­ko­we­go zakrzy­wie­nia prze­strze­ni, moment samo­wie­dzy, jed­nost­ko­wy, ale jed­no­cze­śnie dostęp­ny innym. Wiersz jako taki kon­tekst sta­ra się więc nawią­zać kon­takt z tym czymś, co usil­nie wymy­ka się wszel­kim rela­cjom.

Ale usły­szaw­szy to wszyst­ko, czy uwie­rzy­li­by­ście mi teraz, gdy­bym powie­dział, że to rów­nież wiersz ero­tycz­ny, pry­wat­ny? Czy „Jestem kre­mem” nie jest wier­szem o miło­ści? Czy dekla­ra­cja przesiąkania/nasiąkania, czy­li przej­ścia będą­ce­go pró­bą wyobra­że­nia sobie jakie­goś nowe­go spo­so­bu przy­le­ga­nia, nie jest sama w sobie, na mocy pew­nej kom­bi­na­cji tonu i gry kon­cep­tu­al­nej, wyra­zem afek­tu, związ­ku, tro­ski?

Jako symu­la­cja wie­lo­ści, wiersz skła­da się z wie­lu warstw, nakła­da się w nim na sie­bie wie­le pla­nów poj­mo­wa­nia i pamię­ta­nia. Nie do koń­ca wia­do­mo jak i kie­dy wcho­dzą one ze sobą w rela­cje. Czy nie tak wła­śnie dzie­je się z każ­dym doj­rza­łym, doro­słym, języ­ko­wym orga­ni­zmem ludz­kim? Postrze­ga­my, spo­ży­wa­my, łączy­my, odczu­wa­my, dozna­je­my lęku, obrzy­dze­nia, ale też przy­pły­wów odwa­gi, rado­ści, zachwy­tu. Orga­nizm jest zdol­ny do tej wie­lo­ści. Prze­wo­dzi­my i prze­mie­nia­my. Odmie­nia­my w sobie. Jakoś przez to wszyst­ko prze­cho­dzi­my, może nale­ża­ło­by powie­dzieć – prze­dzie­ra­my się. Prze­sią­ka­my, a prze­sią­ka­jąc zmie­nia­my struk­tu­rę tego cze­goś, przez co prze­sią­kli­śmy. Trosz­czy­my się. Cza­sem nawet kocha­my.