Honet „dziecko” i dzieci Honeta – nieustanna mediacja

Czło­wiek nie może wyob­co­wać się na swo­ich dro­gach, bo cią­gnie się za nim ślad odci­ska­nych kole­in i bie­gnie wstecz, aż do pier­wo­cin jego dzie­cię­cych rojeń. Zmie­nia się to co widzial­ne, ale nigdy to co nie­wi­dzial­ne i nigdy też nie odtrą­ci nas owo dziec­ko, z któ­re­go wyro­śli­śmy do obec­ne­go kształ­tu.
Ernst Wie­chert, Lasy i ludzie¹

Opu­bli­ko­wa­ny w 2008 roku, nakła­dem Biu­ra Lite­rac­kie­go, czwar­ty tom wier­szy Roma­na Hone­ta Baw się jest kon­ty­nu­acją sur­re­al­nej stra­te­gii poetyc­kiej wcze­śniej­szych tomi­ków, od debiu­tanc­kiej ali­cji począw­szy, po wyda­ne przez Biblio­te­kę Poetyc­ką „Stu­dium” książ­ki: Pój­dziesz synu do pie­kła i ser­ce. W 2008 roku Biu­ro Lite­rac­kie wyda­ło ponow­nie pierw­sze trzy zbio­ry wier­szy poety w książ­ce pod tytu­łem moja.

Nowy tom jak i reedy­cja poprzed­nich stwa­rza­ją poku­sę kry­tycz­ne­go pod­su­mo­wa­nia. Pro­po­nu­ję inter­pre­ta­cję, któ­rej pod­ło­żem sta­nie się szer­sza, inter­dy­scy­pli­nar­na per­spek­ty­wa antro­po­lo­gicz­na, zdol­na do odkry­wa­nia sen­sów i zna­czeń tek­stów lite­rac­kich poprzez kon­kret. Antro­po­lo­ga lite­ra­tu­ry intry­gu­je dru­gi i trze­ci plan oraz umiesz­czo­ny w ich polu detal, powra­ca­ją­cy czę­sto w powtó­rze­niu, nawet gdy „pod lupę” weź­mie się „roz­prę­żo­ną” sur­re­al­ną, wizyj­ność Hone­ta. Uję­te w niej ele­men­ty zewnętrz­ne­go świa­ta pod­le­ga­ją gwał­tow­nym meta­mor­fo­zom i seman­tycz­nym prze­kształ­ce­niom, ale pod wierzch­nią war­stwą zna­czeń nadal ist­nie­ją związ­ki z rze­czy­wi­sto­ścią kul­tu­ro­wą i wie­dzą zor­ga­ni­zo­wa­ną wokół okre­ślo­ne­go sym­bo­licz­ne­go uni­wer­sum. Sądzę, że na ów detal i kon­kret skła­da­ją się moty­wy, któ­re doty­czą figu­ry dzie­ciń­stwa. Wie­lu kry­ty­ków zgo­dzi się, że to naczel­ny temat poezji Hone­ta, ale pew­ne jego szcze­gó­ły nie zosta­ły przez nich w peł­ni dostrze­żo­ne. Wię­cej, nie ujaw­nia­ny we wszyst­kich tomach na pierw­szym pla­nie boha­ter (i sze­rzej boha­te­ro­wie) Hone­ta nosi kon­kret­ne cechy media­to­ra, isto­ty z natu­ry „magicz­nej”, ambi­wa­lent­nej, któ­rą ema­nu­je arche­typ „dziec­ka”.

I. ali­cja po dru­giej stro­nie książ­ki

Od momen­tu wyda­nia debiu­tanc­kie­go tomu dyk­cja Hone­ta jest kon­se­kwent­nie reali­zo­wa­nym pro­jek­tem poezji, któ­ra odzwy­cza­ja czy­tel­ni­ka od „nor­mal­ne­go” oglą­du rze­czy­wi­sto­ści. Pierw­sze usta­le­nia kry­ty­ków ana­li­zu­ją­ce sty­li­sty­kę poety, któ­re poja­wi­ły się po publi­ka­cji debiu­tanc­kie­go zbio­ru wier­szy, moż­na roz­cią­gnąć na pozo­sta­łą twór­czość poetyc­ką. Jeśli przyj­rzeć się recen­zjom z tomu ali­cja, choć­by autor­stwa Jaku­ba Winiar­skie­go, Rado­sła­wa Kobier­skie­go, Karo­la Mali­szew­skie­go, czy Grze­go­rza Olszań­skie­go – moż­na stwier­dzić, że dys­kurs kry­tycz­no­li­te­rac­ki umie­ścił Hone­ta po stro­nie wizji i wyobraź­ni, wska­zał „ojców”, fran­cu­skich sym­bo­li­stów i sur­re­ali­stów oraz nie­miec­kich eks­pre­sjo­ni­stów. Winiar­ski widzi w Hone­cie bar­dziej „sza­ma­na niż reto­ra„², Kobier­ski przy­pi­su­je mu tek­stu­al­ne „przy­zwo­le­nie na obłęd„³, Mali­szew­ski sądzi, że czy­ta­nie tek­stów Hone­ta gro­zi „czymś w rodza­ju pora­że­nia mózgo­we­go„⁴, Olszań­ski two­rzy kata­log auto­rów, któ­rzy praw­do­po­dob­nie inspi­ro­wa­li poetę i stwier­dza, że wier­sze Hone­ta „dale­kie są od jakiej­kol­wiek logi­ki przy­czy­no­wo-skut­ko­wej„⁵.

Bio­rąc pod uwa­gę inspi­ra­cje oraz wymie­nio­nych przez kry­ty­ków poetów i pisa­rzy, Honet wyty­czał­by swo­ją poetyc­ką ścież­kę mię­dzy eku­me­na­mi śmier­ci i począt­ku-dzie­ciń­stwa, sen­nej jawy i real­ne­go snu, na sty­ku zna­czeń czer­pa­nych z odle­głych kon­tek­stów. Na gra­ni­cy poro­zu­mie­nia z czy­tel­ni­kiem, któ­re­go poeta wodzi po manow­cach, gdzie czy­tel­ne sta­ją się tyl­ko nie­któ­re inten­cje auto­ra, a lek­tu­rze wier­szy towa­rzy­szy nie­ustan­na atmos­fe­ra zasko­cze­nia. Wię­cej, zadzi­wie­nia, któ­re przy­stoi dzie­ciom.

1. Skąd przy­szła ali­cja?

Kra­ina dzie­ciń­stwa mie­ści się, w „było”. Strzę­py naszej pamię­ci o „oneg­daj” nie dają się uło­żyć w spój­ną całość. Pra­ca wspo­mnień może sku­pić się tyl­ko na nie­wie­lu frag­men­tach prze­szło­ści. To „było” nale­ży już do porząd­ku śmier­ci, i to z niej „wyła­nia się”, powra­ca do życia w aktach rozu­mie­nia. Wszel­kie sym­bo­le, zna­ki, a nawet przed­mio­ty z dzie­cię­cej prze­szło­ści, stra­ci­ły uży­tecz­ność, okre­śla­ją zbiór pusty cze­goś, co już nie ist­nie­je. Pisa­nie o dzie­ciń­stwie jest zstę­po­wa­niem w kra­inę śmier­ci. Bli­skie są mi intu­icje Grze­go­rza Olszań­skie­go, któ­ry zauwa­ża, iż: „L. Car­roll co praw­da nie pisał o śmier­ci (?), ale z dru­giej stro­ny w jego książ­kach o Ali­cji i cza­ro­dziej­sko-lustrza­nym świe­cie dez­in­te­gra­cji ule­ga prak­tycz­nie wszyst­ko – czas, prze­strzeń, czło­wiek, wie­dza, język […]. Jeśli dodać do tego, że świat Hone­ta ma w sobie coś z baśni-kosz­ma­ru i jest to – być może – kra­ina dzie­ciń­stwa, a książ­ki Car­rol­la są gene­ral­nie trak­to­wa­ne jako książ­ki prze­zna­czo­ne dla dzie­ci, to wszyst­ko sta­je się jasne„⁶.

Co sta­je się jasne? Czy ali­cja jest oso­bi­stą baśnią-kosz­ma­rem Roma­na Hone­ta, a jego zawo­alo­wa­ny powrót do dzie­ciń­stwa pod posta­cią „magicz­nej” dziew­czyn­ki jest zma­ga­niem się z wła­sną prze­szło­ścią? Jeśli sur­re­al­ne wizje Hone­ta spla­ta­ją się w rodzaj gry o toż­sa­mość, o wydo­by­cie ze śmier­ci cza­su prze­szłe­go, for­ma baśni wyda­je się ade­kwat­na. Baśnie są okrut­ne i mają w tym swój waż­ki cel, bowiem w zatrwa­ża­ją­cych obra­zach prze­ka­zu­ją dziec­ku nie­do­stęp­ny, a nawet, jak zauwa­ża Van Den Berg, „odpy­cha­ją­cy cha­rak­ter doro­słe­go świa­ta„⁷. Z dru­giej stro­ny, ów czas dzie­ciń­stwa, kie­dy słu­cha­my bajek, bywa w szcze­gól­ny spo­sób „U p o j o n y d z i w n o ś c i ą. W sło­wach tych zamy­ka się doświad­cze­nie zna­ne nam wszyst­kim z dzie­ciń­stwa, a któ­re skłon­ni­śmy lek­ce­wa­żyć. We wszyst­kich zresz­tą auto­bio­gra­fiach na stro­ni­cach poświę­co­nych mło­do­ści auto­rów znaj­du­je­my podob­ne wra­że­nia„⁸.

Sur­re­al­na stra­te­gia poetyc­ka wyda­je się naj­bar­dziej przy­dat­na w odtwa­rza­niu atmos­fe­ry dziw­no­ści cza­su dzie­cię­ce­go „oneg­daj”. Jej wie­lo­znacz­ność pozwa­la uchro­nić gra­ni­ce dzie­cię­ce­go świa­ta przed logicz­ny­mi i zuba­ża­ją­cy­mi eks­pli­ka­cja­mi. Pośród sur­re­ali­stów to Louis Ara­gon naj­le­piej uza­sad­nił twór­czą potrze­bę kro­ku wstecz: „Cała sub­stan­cja nasze­go umy­słu ota­cza te brze­gi nie­wia­do­me­go, te pla­że dresz­czu – napi­sał w Wie­śnia­ku Pary­skim. Wystar­czy mi zro­bić krok w prze­szłość, żeby zna­leźć zaraz to poczu­cie nie­zwy­kłe­go, któ­re ogar­nia­ło mnie, kie­dy byłem jesz­cze samym zadzi­wie­niem, w sce­ne­rii, gdzie po raz pierw­szy nawie­dzi­ła mnie świa­do­mość nie­wy­tłu­ma­czal­nej spój­ni i prze­dłu­żeń jej w moim ser­cu„⁹. Sło­wa Ara­go­na mogą brzmieć nie­co zbyt opty­mi­stycz­nie, ale nie ule­ga wąt­pli­wo­ści, że figu­ra dziec­ka (i dzie­ciń­stwa) była nie­zwy­kle atrak­cyj­na dla sur­re­ali­stów, ponie­kąd kon­ty­nu­ato­rów roman­ty­ków, któ­rzy wynie­śli dziec­ko na arty­stycz­ny pie­de­stał. Sur­re­ali­ści zafa­scy­no­wa­ni Freu­dem dobrze rozu­mie­li, że „kru­che” dziec­ko bywa nie­obli­czal­ne i trud­no uwa­żać je za nie­win­ne.

Przy­kła­dem tej „nad-świa­do­mo­ści” jest Mani­fest Sur­re­ali­stycz­ny:

„Umysł, któ­ry daje nura w sur­re­alizm – twier­dzi André Bre­ton – prze­ży­wa z egzal­ta­cją naj­lep­szą część swe­go dzie­ciń­stwa. Mie­wa chwi­le takiej pew­no­ści, jak toną­cy, któ­ry obej­mu­je jed­nym spoj­rze­niem to wszyst­ko, co było nie do prze­zwy­cię­że­nia w jego życiu. „To mało zachę­ca­ją­ce” – powie kto. Ale też nie chcę go zachę­cać. Wspo­mnie­nia dzie­cię­ce i nie­któ­re inne dają wra­że­nie nie­po­chwyt­no­ści i jak­by wyko­le­je­nia, któ­re uwa­żam za naj­cen­niej­sze w życiu. Dzie­ciń­stwo zbli­ża nas, być może, naj­bar­dziej do „życia praw­dzi­we­go”, dokąd – prócz pra­wa wstę­pu – mamy zale­d­wie parę bile­tów pro­tek­cyj­nych; dzie­ciń­stwo, kie­dy to naj­sku­tecz­niej i z naj­mniej­szym ryzy­kiem było się panem wła­snych moż­li­wo­ści. Szan­sa ta dzię­ki sur­re­ali­zmo­wi poja­wia się, śmiem rzec, na nowo. Jest tak, jak­byś wciąż jesz­cze ocze­ki­wał osta­tecz­ne­go zba­wie­nia lub potę­pie­nia. Na razie to tyl­ko czy­ściec, chwa­ła Bogu! Mijasz szczę­ka­jąc zęba­mi nie­bez­piecz­ne oko­li­ce, jak mawia­ją okul­ty­ści. Na każ­dym kro­ku budzisz czy­ha­ją­ce mon­stra; nie mają one jesz­cze złych zamia­rów i nie jesteś zgu­bio­ny, sko­ro się ich nie lękasz„¹⁰.

Bre­ton twier­dził, ze sur­re­alizm dostar­cza wła­ści­wych narzę­dzi do wewnętrz­nych podró­ży w głąb psy­chi­ki i prze­szło­ści. Arty­sta, poeta, jak ów sza­man, może zaj­rzeć do kra­iny wła­snych „duchów”. Ale sza­man to czło­wiek, któ­ry sam się wyle­czył z cho­ro­by zesła­nej przez „duchy”, dla­te­go leczy innych ludzi. Poeta sur­re­ali­sta może pró­bo­wać autop­sy­cho­ana­li­zy, ale nigdy nie prze­nik­nie do koń­ca wydo­by­tych z pod­świa­do­mo­ści tre­ści – wedle Freu­da nie dzia­ła tu zasa­da „leka­rzu lecz się sam”.

Tym tro­pem „powę­dro­wał” w swo­im ese­ju o tomie ali­cja Janusz Kota­ra. Za prze­wod­ni­ka na ścież­ce inter­pre­ta­cji posłu­żył Kota­rze jeden z naj­bar­dziej twór­czych uczniów Freu­da, Jasqu­es Lacan.

2. Co ukry­wa ali­cja?

Esej Kota­ry jest bły­sko­tli­wy i prze­ko­ny­wu­ją­cy, ale napi­sa­ny z pozy­cji her­me­neu­ty­ki podejrz­li­wo­ści zmie­rza do momen­tu, w któ­rym inter­pre­ta­tor może naru­szyć intym­ność poety. Sądzę, że „wędru­jąc” wraz z Kota­rą po zapę­tlo­nym świe­cie ali­cji moż­na tak­że odkryć inne, poten­cjal­ne i kon­struk­tyw­ne, zna­cze­nia zako­do­wa­ne w pierw­szej książ­ce Hone­ta. Zanim je przy­wo­łam czu­ję się zobli­go­wa­ny do zacy­to­wa­nia szer­szych frag­men­tów z nad­mie­nio­ne­go ese­ju.

Kota­ra two­rzy naj­pierw ogól­ną dia­gno­zę, któ­ra w wie­lu momen­tach przy­sta­je do ana­liz Winiar­skie­go, Kobier­skie­go, Mali­szew­skie­go i Olszań­skie­go, po to by zejść głę­biej, pod wierzch­nią war­stwę poety­ki: „[…] wier­sze Hone­ta ukła­da­ją się podług wyraź­nej tra­jek­to­rii powro­tu: […] A.normalny, a.logiczny… pro­log? […] Nie.normalny, nie.logiczny począ­tek ufun­do­wa­ny w for­mie nega­cji poprzez odwo­ła­nie się do swo­jej opo­zy­cji; do prze­ci­wień­stwa? Zatem jakiś nie-koniec, nie-zakoń­cze­nie, ‘nie’ – mówie­nie koń­co­wi? A może w zmyśl­ny spo­sób zasy­gna­li­zo­wa­ne „coś”, co jest wspól­ne w Począt­ku i Koń­cu tej histo­rii, któ­rą tytu­łem pierw­sze­go wier­sza ewo­ku­je i zapo­wia­da ‘Ali­cja’? A może ta histo­ria zato­czy peł­ne koło tak, że w punk­cie doj­ścia znaj­dzie się dokład­nie w samym punk­cie wyj­ścia? […] Jest „coś”, co napę­dza tę gorącz­kę pytań; „coś”, co usta­na­wia punkt zwrot­ny dla naszej Ali­cji, i to rozu­mia­ny dwo­ja­ko: z jed­nej stro­ny jako: „w tył zwrot!” – decy­zja, aby powra­cać; z dru­giej jako moment logicz­ny i kon­sty­tu­tyw­ny. W któ­rym Ali­cja sta­je się dla sie­bie Ali­cją; kie­dy zysku­je pod­mio­to­wość; moment, w któ­rym Czło­wiek sta­je się wła­snym Począt­kiem moż­li­wym (czy moż­li­wym? jak moż­li­wym?) do skon­klu­do­wa­nia w Pierw­szej – naj­dal­szej Pamię­ci, w zaklę­tych rewi­rach dzie­ciń­stwa […]¹¹.

Oto frag­ment wier­sza ini­cju­ją­ce­go (zamy­ka­ją­ce­go?) tom, prób­ka deli­rycz­ne­go sty­lu poety (tytu­ły wier­szy poda­ję na począt­ku cyta­tu pogru­bio­ną czcion­ką):

a.epilog od wczo­raj nie mam roba­ków. szron trzeszczy,/ sze­le­ści w drze­wach ten sta­now­czy mówca,/ nie­wia­do­me­go pocho­dze­nia, cicho/ mam wypłu­ka­ny żołą­dek, kie­dy przed­sta­wiam jej agrest/ i kwiat – otwar­te, gorz­kie naczy­nia

Wni­kli­wa lek­tu­ra pierw­sze­go tomu Hone­ta pozwa­la odkryć zasa­dę koła, błęd­ne­go młyń­ca (Zagu­bio­na auto­stra­da Davi­da Lyn­cha może posłu­żyć tu za obra­zo­wą ana­lo­gię podob­nych „opo­wie­ści”, któ­re „poże­ra­ją wła­sny ogon”). Sądzę, że wier­sze z ali­cji uło­żo­ne są wła­śnie podług zasa­dy mitu powtó­rze­nia, gdzie Koniec sta­je się Począt­kiem a Począ­tek Koń­cem. Wzor­cem jest uni­wer­sum natu­ry z wiecz­ną karu­ze­lą śmier­ci i naro­dzin, gdzie wszyst­ko, co żywe napięt­no­wa­ne jest nie­usu­wal­ną ska­zą śmier­ci. W wier­szach Hone­ta da się wytro­pić fra­zy świad­czą­ce o poetyc­kiej onto­lo­gii ufor­mo­wa­nej na zasa­dzie koła wiecz­ne­go powro­tu, przy­pły­wu i odpły­wu:

oce­any, zgo­ny […] – zawsze ten jeden,/ nie­obli­czal­ny porzą­dek śmier­ci, naro­dzin, i tyle lat minęło,/ oce­any, zgo­ny [zie­mia mała jak kro­pla desz­czu] […] odpo­wia­da­ła cisza, nabrzmiały/ mózg księ­ży­ca, mar­ne­go świad­ka, że były, obo­wią­zy­wa­ły: czas życia/ i czas śmier­ci – to ogrom­ne stę­że­nie, z któ­re­go powstał upiór i utrata,/ ale też wstąż­ki wesel­ne, gra­wi­ta­cja, moc

Poeta, któ­ry wpa­da w „krąg” prze­ży­wa nie­ustan­ny koło­wrót wła­snych obse­sji, dopó­ki nie znaj­dzie z nie­go „wyj­ścia”, jak chciał­by gno­styk lub nie doko­na afir­ma­cji rze­czy­wi­sto­ści w eks­ta­tycz­nym Nie­tz­sche­ań­skim geście. W obra­zach gni­cia, „nico­wa­nej” flo­ry i fau­ny, w ali­cji Hone­ta, mie­ści się też wie­dza o upad­ku w cia­ło i podob­ną do wiru „pamięć”, w któ­rej umie­ra­ją i powra­ca­ją jak duchy, kolej­ne wcie­le­nia dzie­ciń­stwa i dora­sta­nia. Roz­sz­cze­pia­nie owych obra­zów i zaska­ku­ją­ce łącze­nie ich ze sobą w nie­przy­sta­ją­cych kon­tek­stach jest gestem melan­cho­li­ka, któ­ry pochy­la się nad roz­bi­tym i zde­for­mo­wa­nym stwo­rze­niem. Mimo wszyst­ko, jak w pomarsz­czo­nej tafli jezio­ra, moż­na ujrzeć w nim swo­je roze­dr­ga­ne odbi­cie, któ­re od ory­gi­na­łu zawsze „oddzie­lo­ne” jest róż­ni­cą cza­su. Honet budu­je poetyc­ki świat nie przez naśla­dow­czy opis, ale w „miej­scu” nad prze­pa­ścią, z wnę­trza roz­bi­te­go świa­ta, z jego ska­żo­nej isto­ty – jak­by mil­czą­cym zało­że­niem tego aktu poetyc­kie­go była gno­styc­ka awer­sja. Obraz świa­ta warun­ku­je więc obraz toż­sa­mo­ści, ale zgod­nie z zasa­dą koła, roz­bi­ta toż­sa­mość reje­stru­je świat w jego trę­do­wa­tym roz­pro­sze­niu i falo­wa­niu.

Dia­gno­za Kota­ry zmie­rza w tę stro­nę, ale zgod­nie z Laca­now­ski­mi kie­run­kow­ska­za­mi, budu­je nie­co odmien­ną inter­pre­ta­cję, któ­ra sku­pia się na poszu­ki­wa­niu kar­dy­nal­nej, gene­ru­ją­cej liry­kę Hone­ta „Przy­czy­ny”. W „deli­rycz­nych” obra­zach tej poezji ujaw­nia się „przy­tła­cza­ją­ca obec­ność jej pusto­szą­cych skut­ków. Nie­wy­god­na pod­mio­to­wość, wymiar egzy­sten­cji, któ­re­go nie moż­na opu­ścić, posia­da­ny kon­tur wła­snej toż­sa­mo­ści: trud­nej, cho­rej, posęp­nej, obłęd­nej, tra­gicz­nej […]. Czas wier­sza i pamięć wier­sza bywa­ją jed­na­ko­woż szcze­gól­ne­go rodza­ju: u Hone­ta zawią­zu­ją się w locus media­cji iden­tycz­ny z lustrem. Ma on przy­wró­cić i ma on pojed­nać (Jed­nia) toż­sa­mość z Przy­czy­ną, pod­miot z przed­mio­tem, byt z jego Stwór­cą. Tym samym moż­na zapro­po­no­wać for­mu­łę, w któ­rej wier­sze Hone­ta jawią się jako wytwo­ry lustra, bądź z lustra, bądź malo­wa­ne na lustrze; a przy tym z nie­za­chwia­ną ten­den­cją, aby przez ten zwier­cia­dla­ny świat: zwie­lo­krot­nio­nych, odwró­co­nych i prze­kształ­co­nych odbić prze­bić się, przejść – osta­tecz­nie go roz­bić z chwi­lą dotar­cia do Jed­ni, w któ­rej to giną gra­ni­ce Przy­czy­ny i bytu, gdyż nie ist­nie­je róż­ni­ca. Tym samym naj­waż­niej­sze w pere­gry­na­cjach ‘Ali­cji’ są lub będą te momen­ty, któ­re z Jed­ni, w efek­cie jej roz­bi­cia, wyło­nią bie­gu­ny, usta­no­wią gra­ni­cę, wpro­wa­dzą roz­dar­cie, roz­bi­ją Świat na świa­ty. Ale jak do tych momen­tów dotrzeć, jak je zna­leźć lub zre­kon­stru­ować?„¹²

Otóż to! Czy może tego doko­nać „dziew­czyn­ka” w magicz­ny spo­sób prze­kra­cza­ją­ca lustro, ta, jak ją nazy­wa nazna­czo­ny iro­nią i zwąt­pie­niem poeta, „uczen­ni­ca naiw­na”? Czy przez jej postać Honet pra­gnie odzy­skać i odku­pić wła­sne dzie­ciń­stwo, ten raj utra­co­ny? Jaka „Przy­czy­na” go do tego zmu­sza? Jak domnie­my­wa Kota­ra, jątrzy ona samą moż­li­wość trans­cen­den­cji w jej jude­ochrze­ści­jań­skiej wer­sji: „[…] nasu­wa mi się nie­od­par­te wyobra­że­nie, że aku­szer­ką mowy i słów poezji krze­szo­wic­kie­go anty­bar­da, tym czymś na kształt fil­tru i pry­zma­tu języ­ka jego wier­szy była pier­wot­na odra­za – jakieś obrzy­dze­nie, któ­re jest kana­li­zo­wa­ne i znaj­du­je swój upust w hip­no­ty­zu­ją­cych same­go auto­ra szla­gwor­tach zara­zy, pan­de­mii, tygo­dnia plag i odpu­stów bożych. […] pod­miot lirycz­ny tych wier­szy ucie­le­śnia mit poma­zań­ca Apo­ka­lip­sy, upa­dłe­go Anio­ła, wysłan­ni­ka cho­rej Trans­cen­den­cji dotknię­te­go przez ciem­ną stro­nę same­go Pana? Boga? Prze­śla­do­wa­ny Prze­śla­du­ją­cy…?!„¹³

W ali­cji nie­obec­na -„obec­na” jest figu­ra wyko­le­jo­ne­go Boga, Naj­wyż­szej Isto­ty, któ­ra jed­nak zdol­na jest wypro­wa­dzić boha­ter­kę wier­szy (i same­go poetę?) ze ska­żo­ne­go mitu wiecz­ne­go powro­tu:

dzień szó­sty […]wyraź­nie zapi­sa­ne stro­fy: wziął i roz­da­wał swo­im uczniom, mówiąc -/ opo­wia­da­jąc o sadach, bur­de­lach, wizjach,/ a kie­row­ni­ca wymy­ka­ła mu się// […] w tej odsło­nie nie ma jeszcze/ boga nie ma [zie­mia mała jak kro­pla desz­czu] […] pęka­ły nasze odbi­cia w przedmiotach,/ bóg rodził się raz jesz­cze, cały siwy,/ sło­ny. ileż podej­rzeń w tej halu­cy­na­cji, zanim wybiła/ godzi­na i prze­raź­li­wie bla­dzi wydzwa­nia­li w ciemny/ bake­lit słu­cha­wek. odpo­wia­da­ła cisza

Kota­ra jest prze­ko­na­ny, że Honet kreu­je obraz boga, któ­ry dosko­na­le pasu­je do „upa­dłe­go” poetyc­kie­go uni­wer­sum ali­cji: „Czy zatem Bóg, któ­re­go doświad­cza Honet, jest Bogiem nie-Czyn­nym […] A może, z racji owe­go prze­su­nię­cia ku sym­bo­licz­nej funk­cji JEST „jedy­nie” Ojcem nie-Czyn­ne­go Sło­wa: UŚMIERCONYM (przez kogo?!) Ojcem Sym­bo­licz­nym. […] Nie­mniej, jeśli dobrze się wsłu­chać, to prak­tycz­nie w każ­dym wier­szu „Ali­cji” pobrzmie­wa, mimo bluź­nier­czych tonów, bła­gal­ne „powiedz tyl­ko Sło­wo, a będzie uzdro­wio­na dusza moja”; i to spra­wia, że bluź­nier­stwo – jestem goto­wy uznać za wyż­szą for­mę Roz­mo­wy z Bogiem, Panem, Ojcem„¹⁴.

Ale prze­cież zna­leźć moż­na w tym tomie wiersz kon­fe­syj­ny, o bogu, któ­ry obja­wia się w ogniu i czy­ni kosmos miej­scem ilu­zji (wła­da­ją nim inni bogo­wie – twór­cy wiecz­ne­go powro­tu) – miej­scem, z któ­re­go trze­ba się wyrwać, naro­dzić do inne­go życia.

[pochyl się] pochyl się, musisz wiedzieć:/ inni bogo­wie nada­li imię wszyst­kie­mu i dlatego/ twój bia­ły bóg nie­sio­ny w ogniu galaktyki/ i jego jęcz­mien­ny syn/ na wszyst­ko spro­wa­dzi­li sen, bia­łą płach­tę -/ nie będziesz usy­piał okrę­tów w butlach wygię­tych jak księżyc,/ czcił zwie­rząt, któ­re obdzie­ra się z zamszo­wych powiek/ zawie­rał pak­tów z kobie­tą o mato­wych dłoniach// zacho­wa cię roz­kru­szo­ne świa­tło lam­pio­nów w parku,/ kłę­bek powo­ju mosz­czą­cy się na murze śmietnika,/ nie­wy­raź­na trans­mi­sja tam­te­go meczu/ i ty obumrzesz. nie zosta­niesz sam

Być może poeta ujaw­nia tutaj nie­mal­że nega­tyw­ny (wła­ści­wy dla hebraj­skiej reli­gij­no­ści) sto­su­nek do natu­ry, a zacho­wu­je z niej tyl­ko to, co sym­bo­licz­nie wska­zu­je „poza”, na trans­cen­dent­ny obszar nie­uwi­kła­ny w mate­rię („śmiet­nik”?).

Wedle Kota­ry, Honet prze­śla­du­je w wier­szach kobie­ty, jego sadyzm „ćwi­czy się i dosko­na­li”, obja­wia się w moty­wach i sym­bo­lach kastra­cji:

była taka uli­ca […] formalina/ pochło­nie cho­re zapa­chy, nagłe począt­ki kalectwa/ wysy­sa­ją­cy wie­żę bóg, któ­ry ukochał/ obce gra­ma­ty­ki […] będzie­my wra­cać w każ­de takie miej­sce już wkrót­ce będziemy/ wypeł­niać oczo­do­ły nie­bie­ską farbą,/ a ojciec zabi­je naj­tłu­ściej­sze­go kogu­ta

Kil­ka posta­ci, któ­re poja­wia­ją się w wier­szach ali­cji, nosi męskie imio­na, zara­zem repre­zen­tu­je naj­czę­ściej twór­ców i pisa­rzy lub jest inter­tek­stu­al­nym odnie­sie­niem do ich twór­czo­ści. Może być zatem tak, że nie­moż­li­wość iden­ty­fi­ka­cji z Ojcem Naj­wyż­szym, i zara­zem – a to prze­cież jed­na z wytycz­nych psy­cho­ana­li­zy Laca­na – ojcem rze­czy­wi­stym, prze­kła­da się na pro­jek­to­wa­nie rela­cji z ojca­mi lite­rac­ki­mi, mistrza­mi poetyc­kie­go rze­mio­sła. Ale tu też poja­wia się ska­za. Ci licz­ni ojco­wie „błą­dzą” po „cho­rym” uni­wer­sum wier­szy ali­cji.

„Idąc” za Kota­rą jestem zmu­szo­ny wkra­czać w intym­ność poety. Wpierw niech „prze­mó­wi” Kota­ra, któ­ry po Laca­now­sku uchy­la nie­co zasło­nę owej intym­no­ści. „Prze­cież ‘Roman Honet Ali­cja’ rów­nie dobrze może ozna­czać pseu­do­nim lub kryp­to­nim będą­cy dru­gim – ukry­tym zna­cze­niem tek­stu wydru­ko­wa­ne­go na pierw­szej okład­ce: zna­cze­niem o tyle intry­gu­ją­cym, o ile męż­czy­zna nazna­cza sie­bie żeń­skim imie­niem i o tyle intry­gu­ją­cym, o ile roz­wa­ża­nia nad (każ­dym) pod­mio­tem wpro­wa­dzi się w pro­blem sek­su­acji. […] roz­wią­za­niem, któ­re było­by w sta­nie pomie­ścić ‘aż tyle’ oso­bli­wo­ści, trud­no­ści i nie­moż­li­wo­ści, jest obse­syj­na, zatem neu­ro­tycz­na […] struk­tu­ra pod­mio­tu, uwi­kła­ne­go w swym per­wer­syj­nym tren­dzie w homo­sek­su­al­ny (anal­ny) wybór obiek­tu. […] Zasy­gna­li­zo­wa­ny cho­ciaż­by poprzez wyda­wa­ło­by się nic nie zna­czą­cą prze­rób­kę pozo­sta­wia­ją­cą z ‘listu do jana lecho­nia’ (w pier­wot­nej wer­sji) jedy­nie „list do j.l.” Czy w tej reduk­cji ini­cja­łów adre­sa­ta mia­ło ‘coś wsty­dli­we­go’ zostać na wszel­ki wypa­dek ukry­te? Zaczy­nam się poru­szać po draż­li­wym tere­nie […]„¹⁵.

Sko­ro już „wsze­dłem” na nie­bez­piecz­ny teren, inspi­ro­wa­ny psy­cho­ana­li­tycz­ną podejrz­li­wo­ścią, pro­po­nu­je alter­na­ty­wę dla powyż­szej inter­pre­ta­cji „Roma­na Honeta/Alicji”.

3. „Roman Honet/Alicja” – ku rein­te­gra­cji

Każ­da baśń-kosz­mar nosi w sobie pozy­tyw­ne roz­wią­za­nie. Nega­tyw­ny awers posia­da swój lecz­ni­czy rewers. Tajem­ni­ca zjed­no­cze­nia prze­ci­wieństw nale­ży do arche­ty­pu „dziec­ka”. Jung tak tłu­ma­czy jego isto­tę: „Ze zde­rze­nia prze­ci­wieństw nie­świa­do­ma psy­chi­ka stwa­rza zawsze „coś trze­cie­go” o natu­rze irra­cjo­nal­nej, któ­re przed­sta­wia się świa­do­mo­ści jako nie­spo­dzie­wa­ne i nie­zro­zu­mia­łe. Poja­wia się to „coś” w for­mie, któ­ra nie odpo­wia­da ani „tak” ani „nie” i z tej przy­czy­ny odpy­cha­na jest zarów­no przez jed­no, jak i przez dru­gie. Świa­do­mość bowiem nie potra­fi nigdy prze­kro­czyć prze­ci­wieństw, a tym samym nie roz­po­zna­je rów­nież tego, co je łączy. Ponie­waż zaś roz­wią­za­nie kon­flik­tu przez zjed­no­cze­nie prze­ci­wieństw ma decy­du­ją­ce zna­cze­nie i pożą­da­ne jest tak­że przez świa­do­mość, zaczy­na się drą­że­nie przez prze­czu­cie owe­go prze­mien­ne­go zna­cze­nia two­ru. Stąd tajem­ni­czy cha­rak­ter „dziec­ka”. Waż­na, lecz nie roz­po­zna­na treść wywie­ra na świa­do­mość dzia­ła­nie fascy­nu­ją­ce i tajem­ni­cze. Nowa postać jest sta­ją­cą się Cało­ścią, zmie­rza ku Cało­ści […]. Stąd rów­nież to, że wszyst­kie „sym­bo­le” jed­no­czą­ce mają sens zbaw­czy”. […] Z takiej wła­śnie sytu­acji wywo­dzi się „dziec­ko” jako treść sym­bo­licz­na, wyraź­nie ode­rwa­na od pod­ło­ża (mat­ki), względ­nie oddzie­lo­ne, wcią­ga­ją­ce nie­kie­dy mat­kę w nie­bez­piecz­ne poło­że­nie. Gro­zi mu z jed­nej stro­ny reak­cja odmo­wy wła­ści­wa świa­do­mo­ści, z dru­giej zaś stro­ny „hor­ror vacui” nie­świa­do­mo­ści goto­wej pochło­nąć znów wszyst­ko, co się z niej naro­dzi­ło, ponie­waż two­rzy ona tyl­ko dla gry„¹⁶.

„Roman Honet/Alicja” (poeta/„dziecko”/dziewczynka) – jako oboj­na­ka figu­ra reto­rycz­na i egzy­sten­cjal­na może być oca­la­ją­cym zna­kiem tre­ści zmie­rza­ją­cych do pojed­na­nia. Cho­dzi­ło­by o pojed­na­nie, któ­re ozna­cza „coś” jesz­cze inne­go, niż wska­za­ny przez Kota­rę powrót do Jed­ni poprzez utoż­sa­mie­nie bytu ze Stwór­cą, przed­mio­tu z pod­mio­tem, zjed­no­cze­nie toż­sa­mo­ści z Przy­czy­ną. Ale ozna­cza pojed­na­nie wszel­kich prze­ci­wieństw w zbaw­czy sym­bol „dziec­ka”, któ­ry: „Uosa­bia siły żywot­ne tkwią­ce poza ogra­ni­czo­nym krę­giem świa­do­mo­ści, dro­gi i moż­li­wo­ści nie­zna­ne jed­no­stron­nej świa­do­mo­ści, całość obej­mu­ją­cą głę­bię natu­ry. Repre­zen­tu­je naj­sil­niej­sze i nie­unik­nio­ne dąże­nie bytu – dąże­nie do samo­re­ali­za­cji. Dziec­ko jest ‘impe­ra­ty­wem jedy­nej moż­li­wo­ści’ wypo­sa­żo­nym we wszyst­kie natu­ral­ne siły instynk­tu, pod­czas gdy świa­do­mość wikła się zawsze w swe rze­ko­mo ‘wie­lo­ra­kie moż­li­wo­ści’ ”¹⁷.

Zatem uwol­nie­nie w poetyc­kim eks­pe­ry­men­cie pod­świa­do­mych sił, groź­nych, bo nie­opa­no­wa­nych przez świa­do­mość słu­ży indy­wi­du­acji. Figu­ra her­ma­fro­dy­ty wła­ści­wa dla arche­ty­pu „dziec­ka” kon­sty­tu­uje sym­bol, któ­ry skie­ro­wa­ny jest ku przy­szło­ści, w przód, a nie wstecz. „Dziec­ko” jest pro­jek­cją nie­świa­do­mej Cało­ści, ozna­cza tak­że dale­ki cel „reali­za­cji sie­bie”, zbaw­cę prze­zwy­cię­ża­ją­ce­go kon­flik­ty prze­ci­wieństw, a więc usta­na­wia jed­ność oso­bo­wo­ści, „jaźń”. W polu prze­ci­wieństw kon­sty­tu­ują­cych arche­typ „dziec­ka” jest Począ­tek i Koniec ludz­kiej egzy­sten­cji. Wedle Jun­ga, w nowo­cze­snej psy­cho­lo­gii nie­świa­do­mo­ści, arche­typ „dziec­ka” poja­wia się w for­mie męsko-żeń­skie­go prze­ci­wień­stwa, a bar­dziej kon­kret­nie, jako męska świa­do­mość i nie­świa­do­mość uper­so­ni­fi­ko­wa­na na kobie­tę lub dziew­czyn­kę (sic!)¹⁸.

Nie wol­no oczy­wi­ście zapo­mnieć o sta­łym napię­ciu owych prze­ci­wieństw w obrę­bie arche­ty­pu „dziec­ka”, o jego poten­cji. „Dziec­ko” jest samot­ne, opusz­czo­ne i nie­przy­sto­so­wa­ne, ale posia­da boską moc. W czło­wie­ku jest nie­wy­ra­żal­nym doświad­cze­niem i nad­na­tu­ral­ną, nie­uchwyt­ną pre­ro­ga­ty­wą, któ­ra decy­du­je o war­to­ści oso­bo­wo­ści¹⁹.

Wypeł­nia­ją­ce ali­cję Hone­ta obra­zy śmier­ci i roz­kła­du zna­czą jeden z bie­gu­nów dycho­to­mii. Natu­ra przed­świa­do­ma to stan nie­świa­do­mo­ści wcze­sne­go dzie­ciń­stwa, zaś natu­ra pod­świa­do­ma, miej­sce Tana­to­sa, to afir­ma­cja i anty­cy­pa­cja przez ana­lo­gię sta­nu pośmiert­ne­go. Razem oba te sta­ny two­rzą Całość, któ­rej nie da się zamknąć w polu świa­do­mo­ści i cza­su, bowiem Całość two­rzy tak­że wymiar acza­so­wej nie­świa­do­mo­ści, któ­ra może roz­sze­rzać się w spo­sób nie­ogra­ni­czo­ny. Całość „[…] jest zara­zem star­sza i młod­sza niż świa­do­mość, któ­ra spo­wi­ja prze­strzeń i czas„²⁰.

Sądzę, że owo zanu­rze­nie się poety w Cało­ści, poprzez figu­rę „dziec­ka” – ali­cji jest gestem, któ­ry może dopro­wa­dzić do swo­istej insu­rek­cji, pomóc wyjść poza mit wiecz­ne­go powro­tu. Jed­nak ali­cja wyda­je się błą­dzić bez koń­ca „kole”, gdzie finał oka­zu­je się Począt­kiem:

będzie­my wra­cać w każ­de takie miej­sce zosta­ły nam narzę­dzia z gli­ny i piasku,/ szklan­ka wody, każ­de­go roku pomniej­szy rejestr/ podań i mitologii/ wymy­ka­my się ciem­no­ści w oknach […] ali­cja po dru­giej stro­nie zano­si­ło się na sro­gą zimę -/ dzie­ci i mło­de kobie­ty przy­cho­dzi­ły tu/ wyłącz­nie po to, by popa­trzeć na brudne/ fale. wie­dzia­ła dosko­na­le, że jutro jej ciało/ będzie wyglą­dać jak zmar­z­nię­ta oliwka,/ owoc cierp­ki i kru­chy w wytrwałej/ sztu­ce przypływów/ z odda­li docho­dzi­ły dzie­cię­ce głosy,/ posel­stwa z kra­in łaska­wych i bez powro­tu […] a.epilog nie mam roba­ków, a jak­by­śmy widzie­li się/ w innym wymia­rze, sączy­li inną prze­strzeń przez mię­to­we szklan­ki

Przy­pi­sy­wa­ne Hone­to­wi poetyc­kie „sza­leń­stwo i jasno­wi­dze­nie”, „obłęd”, bycie pomię­dzy „było i będzie”, roz­prę­ża­nie cza­su mię­dzy Począt­kiem i Koń­cem oraz moż­li­wość, „pora­że­nia mózgo­we­go”, to okre­śle­nia, któ­re w moim prze­ko­na­niu uka­zu­ją anty­no­mie arche­ty­pu „dziec­ka” – ali­cji, tomu/dziewczynki zapro­jek­to­wa­nej jako poetyc­kie „wcie­le­nie”. W prze­strze­ni lite­ra­tu­ry ali­cja może być tak­że pro­jek­tem skie­ro­wa­nym w przy­szłość, któ­ry zakła­da rein­te­gra­cję poetyc­kie­go świa­ta w nową jakość.

II. Pój­dziesz synu do pie­kła

Dru­gi tom wier­szy Hone­ta jest kon­ty­nu­acją feerii obra­zów roz­kła­du i śmier­ci, któ­re zdo­mi­no­wa­ły wier­sze ali­cji. Ale! coś się tu zmie­nia. Pod­miot lirycz­ny wier­szy, ów her­ma­fro­dy­tycz­ny i „obłą­ka­ny” uczest­nik zde­ge­ne­ro­wa­nej i fre­ne­tycz­nej „rze­czy­wi­sto­ści” tra­ci żeń­skie cechy. Naj­bar­dziej sygna­li­zu­je to tytuł: Pój­dziesz synu do pie­kła. Czyż­by, w pew­nym sen­sie infer­nal­ny świat tych obra­zów rodem z Boscha stał się sce­ną dla boha­te­ra, któ­re­go toż­sa­mość tra­ci ową nie­roz­róż­nial­ność płci i sta­tu­su? Czyż­by „dziec­ko” Hone­ta zaczy­na­ło dora­stać? Pod­ję­te w „Ali­cji” wąt­ki cho­rej trans­cen­den­cji, z ducha roman­tycz­ne bluź­nier­stwo to moty­wy świad­czą­ce o tym, że „toż­sa­mość” pod­mio­tu pod­le­ga meta­mor­fo­zie w atmos­fe­rze bun­tu. Może nie­świa­do­mość poety, któ­ra wcze­śniej przy­ję­ła postać ali­cji teraz prze­ra­dza się w „Syna”? „Syn” mie­rzy się z „Ojcem”. Wciąż jego synow­skim orę­żem są wizje śmier­ci, to siła wydo­by­wa­na z „pęk­nię­cia” mię­dzy Tym i Tam­tym Świa­tem. Dro­ga nega­cji prze­ciw „życiu”, któ­re sym­bo­li­zu­je „Ojciec” jest gestem bluź­nier­czym, ale na mocy para­dok­su jego efek­tem może być „wię­cej życia”. Agon to spo­sób na usta­no­wie­nie wła­snej sygna­tu­ry:

Ostat­ni zanim…? […] ten wez­bra­ny guz drogi,/ któ­ra nie zdra­dzi, wśród traw i folii/ mały kościół – Jezu­niu lula­ją­cy na haku, na ha-/ ku. Czy widzia­łeś Ordona?/ Na pew­no mamy listopad/ pój­dziesz synu do pie­kła Wpro­wa­dzam się do wnę­trza Boga Bowiem zamieszkawszy/ w pęche­rzu Boga, nad dostojeństwem/ waszej miło­ści, będę miło­wał oczywiście/ śmierć – jej nie­uchron­ne święta./ Ale nie jej zanie­dba­nie. Nie jej winę.

Przez Hone­ta wciąż mówi „dziec­ko”, ale zaczy­na ono bar­dziej iden­ty­fi­ko­wać się z męską stro­ną jaź­ni, to ruch w stro­nę świa­do­mo­ści. Poja­wia się Syn Chry­stus, zni­ka „nar­ra­tor”, Naj­wyż­szy Byt, któ­ry z sie­bie na śmierć wyda­je Syna:

D.O.M. Może zabrak­nie Ci nar­ra­to­ra, Chryste,/ świad­ków tam­tych wyda­rzeń, podań/ wyklu­tych w ciem­nych zauł­kach dzie­ciń­stwa, opo­wie­ści o anio­łach jak cięte/ kwia­ty spisz […] napraw­dę wypa­li­łem się,/ mój widzu – mówi tam­ten bóg wiszą­cy na drze­wie – niech/ przyj­dzie, niech mnie zdej­mie ary­man / lub inni

Owe „ciem­ne zauł­ki dzie­ciń­stwa” zalud­nia­ją mali boha­te­ro­wie, nazna­cze­ni nico­ścią, pod­świa­do­mą natu­rą, dzie­ci Tana­to­sa:

Ostat­ni zanim…? pół­mrok obra­ca w popiół zapy­lo­ne główki/ razem z ckli­wy­mi kłam­stwa­mi Tove/ Jan­son. W takie dni wene­ry­cy i dziewczynki/ z bia­łacz­ką idą pro­sto do nie­ba. […] Ber­lin To mia­sto kocha dzie­ci naręczami/ imion, ciem­ność jak­bym wydłu­bał sobie oczy/ cyr­klem, […] Modli­twa dru­ga […] szcze­nię­ce wizje zimy/ speł­ni­ły się w modli­twach, do dziec­ka należał/ głos woła­ją­cy w krze­wach: śmierć, cho­ro­ba, roz­kład – daw­ne, poko­na­ne [dzień na wyści­gach] […] to nagie łoże śmierci// i śmierć, nadbiegająca/ z tą nie­wy­po­wie­dzia­ną groź­bą czy wyzna­niem. Pra­wie gotowy/ jest metal, któ­ry cię orzeź­wi. Wszystkie/ two­je dzie­ci uro­dzą się zimą

„Uro­dzą się zimą” w porze śmier­ci i opo­wie­ści. W Pój­dziesz synu do pie­kła kró­lu­je listo­pad, pora przej­ścia mię­dzy jesie­nią a zimą, świę­to zmar­łych, inter­wał cza­su, w któ­rym wytra­ca się jesień i roz­wi­ja­ją się zaląż­ki zimy. W tej sce­ne­rii istot­ne­go zna­cze­nia nabie­ra­ją final­ne wier­sze z tomu. Jeśli uznać poja­wia­ją­ce się w nich posta­cie za alter ego poety, zna­cze­nia, któ­re nio­są ze sobą uka­zu­ją naj­waż­niej­szy moment wewnętrz­nej prze­mia­ny. Wyda­rza się ona w nie­świa­do­mo­ści, w kró­le­stwie nocy, w sta­nie zawie­sze­nia, w Począt­ku i Koń­cu:

Nie­mu­zy­kal­ność A póź­niej widzę tę noc – małą/ dziew­czyn­kę zaplą­ta­ną w łodzi,/ kie­dy poły­ka poziom­kę, soczy­stą pest­kę darem­ne­go snu/ o posłu­szeń­stwie umarłych// i roz­pa­da się Holo­gra­my […] – na trze­ci dzień zmartwychwstał/ hans chri­stan ander­sen. (jesz­cze ciepłe/ sekun­dy.) reszta/ to ciem­ność, duchy nocy, noc

Mam nie­wy­raź­ne prze­czu­cie, że spo­mię­dzy tych fraz prze­świ­tu­je jed­nak świa­tło obiet­ni­cy zba­wie­nia. Że ist­nie­je wyj­ście z pie­kła obra­zów, któ­re stwo­rzył poeta. Prze­cież w jakimś sen­sie w owym pie­kle wier­szy – z dru­gie­go tomu – jest. Że „syn” może wyjść z cze­lu­ści i jak Faust wstą­pić po śmier­ci do chó­ru zba­wio­nych chłop­ców.

Pój­dziesz synu do pie­kła, jako tom-kon­ty­nu­acja, sygna­li­zu­je jako­ścio­wą zmia­nę. Pro­ces poetyc­kie­go doj­rze­wa­nia wyda­rza się tu w ini­cja­cyj­nym „przej­ściu” o infer­nal­nych cechach, śmiem sądzić, w „destruk­cji” nie­świa­do­me­go żeń­skie­go aspek­tu. Bo tego wyma­ga rosną­ca samo­świa­do­mość?

III. „ser­ce”

Wyda­je się, że w trze­cim tomie wier­szy krew krą­ży wol­niej i skur­cze są mia­ro­we. Ale „ser­ce” nie jest książ­ką uboż­szą w wyobraź­nię. Wręcz prze­ciw­nie. Obra­zy świa­ta poetyc­kie­go Hone­ta sta­ją się bar­dziej sto­no­wa­ne, rzekł­bym „czy­ste”.

Trze­ci tom Hone­ta nie jest ani tak mrocz­ny- twier­dzi Marian Sta­la – ani tak gwał­tow­ny jak poprzed­nie. Tę prze­mia­nę moż­na opi­sy­wać w języ­ku poety­ki i wyobraź­ni, „[…] moż­na ją też trak­to­wać jako sygnał trud­no uchwyt­nej, wewnętrz­nej ewo­lu­cji same­go poety i pod­mio­tu jego wier­szy. Choć­by: przej­ścia od zbun­to­wa­nej mło­do­ści do zre­zy­gno­wa­nej albo uspo­ko­jo­nej doj­rza­ło­ści… Zresz­tą, jak­kol­wiek by nie było: obec­ne w książ­kach z lat 90. doświad­cze­nie egzy­sten­cji w środ­ku roz­pa­da­ją­cej się rze­czy­wi­sto­ści – zosta­je w „ser­cu” (ten cytat z Ami­ci­sa wciąż mnie nie­po­koi!) w znacz­nej mie­rze zastą­pio­nej przez zwrot w stro­nę prze­szło­ści, w stro­nę świa­ta, któ­re­go już nie ma. Ina­czej mówiąc: tam, gdzie była ciem­ność, poja­wia się sepia sta­rych foto­gra­fii„²¹.

Nie do koń­ca zga­dzam się z dia­gno­zą Sta­li. Nie podo­ba mi się owo „zre­zy­gno­wa­nie”, „uspo­ko­je­nie”, któ­re kry­tyk przy­pi­su­je poecie. Cho­dzi o coś głęb­sze­go, o bar­dziej fun­da­men­tal­ną prze­mia­nę pod­mio­tu lirycz­ne­go i świa­ta w któ­rym on się poru­sza. „Coś” wyda­rzy­ło się w „ser­cu”, „coś” spra­wi­ło, że mrocz­ne obra­zy z poprzed­nich ksią­żek zosta­ły „prze­ży­te”, zro­zu­mia­ne i „prze­świe­tlo­ne”. Hone­to­wi towa­rzy­szą inne emo­cje, tak jak­by doświad­cze­nie nega­tyw­no­ści zosta­ło pod­da­ne afir­ma­cji, prze­kształ­co­ne w nowe dozna­nie cza­su. Ale afir­ma­cja nadal nie wyklu­cza nie­po­ko­ją­cych obra­zów, pęk­nięć, wiecz­nej utra­ty, któ­ra zna­czy ziem­ską egzy­sten­cję. Honet zmie­rzył się z wła­sny­mi demo­na­mi i znów wra­ca w prze­szłość, by odna­leźć w niej to, co „dobre”. Dla mnie to wciąż aktyw­na pra­ca wyobraź­ni ozna­cza­ją­ca roz­wój świa­do­mo­ści Hone­ta, nie tyl­ko, jak sądzę, poetyc­kiej. Ten „gest” może się doko­nać przez kolej­ną akty­wi­za­cję arche­ty­pu „dziec­ka”.

oczy oczy, w któ­rych roz­la­ło się mleko/ zaglą­da­ją teraz w głąb sie­bie, co widzą oczy?/ one widzą wszyst­kie odle­głe miejsca,/ widzą czy­stą grę cza­su dzieciństwa/ i jego wąskie ujście, bo ktoś pochy­lał się nad two­im oddechem/ i pęka­ły mu war­gi od waż­nych słów. szczu­rzy król (1973–1991) poprzed­niej nocy był tutaj paweł,/ szczu­rzy król. Po dzie­wię­ciu latach spra­wa jego powrotu/ cią­gle pozo­sta­je spra­wą dwóch nagich chłopców,/ któ­rzy wpad­ną do wody, a odzy­ska cia­ło pio­sen­ka zakoń­czo­ne­go […] sta­ra kobie­to o oczach jak wędrów­ka ludów,/ chodź, ja cię zabio­rę do kró­le­stwa dzieci,/ w odle­głe miej­sca, w któ­rych bóg się jąka / zbu­dzi cię miłość,/ któ­rej ja nie mia­łem

Rację ma Paweł Sar­na, któ­ry twier­dzi, że prze­wod­ni­kiem Hone­ta w ponow­nej wędrów­ce „wstecz” i zara­zem „wprzód”, któ­ra „zasi­la” „ser­ce”, jest Ernst Wie­chert, nie­miec­ki pisarz pocho­dzą­cy z Mazur. W świet­nej recen­zji Sar­na inter­pre­tu­je poezje Hone­ta w kon­tek­ście książ­ki Wie­cher­ta Pani Majo­ro­wa i tek­stów teo­lo­gicz­nych Euge­na Dra­wer­man­na. Ser­ce Ami­ci­sa figu­ru­je tu bar­dziej jako pre­tekst do ana­liz związ­ków poezji Hone­ta i tek­stów nad­mie­nio­nych auto­rów. Sar­na zaczy­na od mot­ta Hone­to­we­go „ser­ca”, któ­re wzię­te zosta­ło z Pani Majo­ro­wej: „kto cze­ka na zmar­łych, musi mieć czas,/ ponie­waż dla zmar­łych czas nie ist­nie­je”. Sar­na odkry­wa tak­że, iż wystę­pu­ją­cy w „ser­cu” czę­sty motyw śmier­ci dziec­ka nawią­zu­je wła­śnie do tej powie­ści Wie­cher­ta, a kon­kret­nie do posta­ci łow­cze­go Micha­ła, któ­ry: „cze­ka na pta­ka śmier­ci. Przed laty, na bagnach uto­pił się syn jed­ne­go z miesz­kań­ców rodzin­nej wsi, Jona­sza. Odtąd sły­szy on zawo­dze­nie, krzyk pta­ka śmier­ci”. I tu Sar­na cytu­je zda­nie z Wie­cher­ta: „Jedy­ną pocie­chą może być uci­sze­nie tego pła­czu i zło­że­nie go w jego ręce, aby mógł go pocho­wać, jak się nale­ży, w poświę­co­nej zie­mi”. Śmierć dziec­ka to ago­nia nie­win­ne­go czło­wie­ka, naj­bar­dziej potwor­ne wyda­rze­nie, któ­re niwe­czy dobro­tli­wy wize­ru­nek Boga, uka­zu­je ambi­wa­len­cję i gro­zę „sacrum”[22] . W poniż­szych fra­zach Hone­ta to oskar­że­nie nie pada wprost:

ser­ce co mogłem / zdra­dzić? że nosi­li­śmy moty­le zmar­łe­mu chłopcu,/ by mu spra­wić radość? że dzie­ci i motyle/ nale­żą do sie­bie? że ktoś naruszył/ pie­częć tej bez­brzeż­nej podró­ży, powiedział:/ chuj? ale naj­pięk­niej­sze było „serce”/ edmun­da de ami­ci­sa i komi­niar­czyk ważą­cy na dłoni/ rów­ne trzy­dzie­ści sol­dów, bo zatrzy­my­wa­li­śmy się/ na ram­pie świata./ bo ist­niał świat jest kulą praw­da jest jed­na. kto zosta­nie wybrany,/ ten gni­je i zabie­ra go wiatr jak wło­sy dzieci,/ wszyst­kich dzie­ci zmarłych/ w szpi­ta­lu

Dla­cze­go Sar­na się­ga do Dżu­my Camu­sa, aby wyja­śnić isto­tę śmier­ci dziec­ka i jego meta­fi­zycz­ne kon­se­kwen­cje? Podob­ny motyw, opi­sa­ny bar­dziej inten­syw­nym poetyc­kim języ­kiem, znaj­du­je się w Dzie­ciach Jero­mi­nów Wie­cher­ta? Może Sar­na nie miał w ręku tej książ­ki, trud­nej zresz­tą do zdo­by­cia?

Wie­chert rów­nież opi­su­je zara­zę, któ­ra nawie­dza Swoi Róg, rodzin­ną mazur­ską wieś głów­ne­go boha­te­ra książ­ki, Jon­sa z rodu Jero­mi­nów. Epi­de­mii sta­ra się zapo­biec miej­sco­wy pastor, ale gdy jego wysił­ki nie przy­no­szą efek­tów i w kolej­nych domach umie­ra­ją dzie­ci, duchow­ny prze­kli­na Boga i posta­na­wia z nim wal­czyć. Porzu­ca kościół i prze­pro­wa­dza się na jezior­ną wyspę, gdzie odtąd pędzi pustel­ni­czy żywot. Ten frag­ment powie­ści Wie­cher­ta jest szcze­gól­nie przej­mu­ją­cy, zresz­tą cała nar­ra­cja zbu­do­wa­na jest wokół pod­sta­wo­wych wybo­rów egzy­sten­cjal­nych. Miesz­kań­cy Sowie­go Rogu muszą mie­rzyć się z roz­ma­ity­mi prze­ciw­no­ścia­mi losu, rosną­cym w siłę faszy­stow­skim ustro­jem. Ich tar­czą jest natu­ra i wia­ra w Boga, któ­ra dyk­tu­je im „dro­gę ser­ca”. U Wie­cher­ta to Jons jest boha­te­rem, któ­ry nią podą­ża.

W powie­ści znaj­du­ją się frag­men­ty, któ­re moż­na uznać za nie­zwy­kle poetyc­kie, peł­ne zaska­ku­ją­cych aso­cja­cji, jak­by zosta­ły wprost wydo­by­te ze źró­deł mitycz­nej wyobraź­ni. W jed­nym z naj­pięk­niej­szych wier­szy Hone­ta, język Wicher­ta szcze­gól­nie zazna­cza swo­ją obec­ność:

kie­dy umie­ra dziec­ko, kie­dy pło­nie las kie­dy umie­ra dziec­ko, wszyst­kie zwie­rzę­ta przychodzą/ do jego łóż­ka i zapa­la­ją się gwiazdy,/ i wte­dy bóg, łysy bóg, któ­ry pra­gnął porzu­cić je/ w jesz­cze więk­szej cze­lu­ści bez dna,/ cofa swo­je chu­de, spa­rzo­ne ręce, kiedy/ pło­nie las, widać jego bla­de­go sługę,/ ern­sta wie­cher­ta, jak wsu­wa język w ziar­ni­ste jądro pożaru/ i wte­dy ogień, rudy ogień odbi­ja­ją­cy się/ wśród drzew – gaśnie. wszyst­ko jest/ usta­lo­ne. pierw­sze okrą­głe sło­wa i pierw­szy krzyk/ prze­wle­czo­ny prze ogo­rza­łe powietrze/ i obo­jęt­ne wpa­try­wa­nie się w szpi­tal. święta,/ kie­dy nad­cho­dzą, są powie­rzo­ne ciszy,/ rok postę­pu­je ostroż­nie, po obrę­czy z pór

Okrut­na figu­ra Boga, któ­rą przy­wo­łu­je Honet, jest następ­stwem, jak sądzi Sar­na, „pęk­nię­cia jego wyide­ali­zo­wa­ne­go wize­run­ku […] w jaki spo­sób czło­wiek ma wyobra­zić sobie Boga sto­jąc przez cier­pie­niem? Wła­snym albo przed utra­tą kogoś bli­skie­go. Jak god­nie i z ufno­ścią sta­nąć wobec trwo­gi?”. Aby odku­pić zmar­łych i sie­bie, trze­ba stać się czło­wie­kiem o czy­stym ser­cu, niczym Łow­czy Michał z Pani Majo­ro­wej. W jego żyłach krew powin­na „wol­niej pul­so­wać”, jego oczy powin­ny oglą­dać tyl­ko „miłe obra­zy” – obra­zy dobra²³ . Jeśli odnaj­dzie­my je we wła­snym dzie­ciń­stwie, jeste­śmy „zba­wie­ni”. W innym wier­szu Honet jak­by powra­ca do ali­cji, nie­pew­ny czy jego (być może) wła­sna „dusza” uję­ta w obraz „uczen­ni­cy naiw­nej”, stą­pa jesz­cze po życio­daj­nych ścież­kach dzie­ciń­stwa – to jak­by echo wier­sza „Nie­mu­zy­kal­ność” z tomu Pój­dziesz synu do pie­kła:

opusz­cze­nie dziew­czyn­ko o taba­ko­wych źrenicach,/ oto są kru­che fre­ga­ty i galeony,/ i wła­śnie kła­dziesz ręce na plan­szach wiatru,/ teraz, po tylu latach. czy widzisz/ galeony?/ czy roz­pa­dłaś się?

Na koniec swo­je­go ese­ju Sar­na sta­wia dia­gno­zę, pod któ­rą w peł­ni się pod­pi­su­ję: „Naj­okrut­niej­sza jest śmierć dziec­ka. Rów­nie okrut­na jest śmierć dzie­ciń­stwa, zaprze­cze­nie jego war­to­ści – dzie­cię­cym złu­dze­niom, dzie­cię­cej nadziei. Dzie­ciń­stwo to nie tyl­ko wyide­ali­zo­wa­ne obra­zy, któ­re muszą ustą­pić innym, bar­dziej war­to­ścio­wym, bo bliż­szym praw­dzie. Tam wła­śnie kry­ją się arche­ty­py, do któ­rych nale­ży dotrzeć, aby kolej­ne wyobra­że­nia, jakie budu­je­my, nie utrwa­li­ły się jako kary­ka­tu­ra rze­czy­wi­sto­ści. Aby stać się czło­wie­kiem o czy­stym ser­cu, nale­ży do tego okre­su powró­cić, odbyć dro­gę w cza­sie. Zejść do świa­ta umar­łych. […] Jest Honet […] poetą prze­wrot­nym – jego wier­sze są świa­dec­twem potrze­by pięk­na, wia­ry i jasno­ści, ale to kry­je się głę­biej. Na powierzch­ni obec­ny jest roz­kład. […] nie po to wywo­łu­je się duchy, aby się prze­ra­zić, ale prze­ciw­nie – aby się prze­stać ich bać […]„²⁴ .

Honet rela­ty­wi­zu­je wła­sne obse­sje i natręc­twa, tak widocz­ne w ali­cji i w Pój­dziesz synu do pie­kła. W „ser­cu” poja­wia­ją się inne dzie­ci, któ­rych „podob­ny” los poma­ga zro­zu­mieć „dzie­je” wła­sne­go dzie­ciń­stwa, „wyba­wić” je z ciem­no­ści, przejść na dru­gą, jasną jego stro­nę. W tym sen­sie poeta jest guśla­rzem, któ­ry „wywo­łu­je” nar­ra­cję o „duchach”:

spo­glą­da­jąc na zachód. Wyso­ko wy,/ przy­ja­cie­le w maskach z sier­ści i piór,/ nie zapo­mnia­łem. powio­dą was/ widzia­ne nie­gdyś barwy,/ zawi­łe szla­ki let­nich podróżnych,/ gło­sy dzie­ci i star­ców z odda­li. zaśniecie/ w gro­bie płomienia./ wyso­ko bia­ła legen­da o łodziach i ich dzie­cin­nych ster­ni­kach […] i jesz­cze tamta,/ bia­ła legen­da o łodziach i ich dzie­cin­nych sternikach,/ o nas, sio­stry i bra­cia w ostrych wnę­trzach kul pieśń spa­dzi­sta dla t.g. przez całe lato pro­wa­dził nas wiatr. wokoło/ pęcz­niał asfalt i z nagrza­ne­go powietrza/ wysu­wa­ły się twa­rze wszyst­kich minionych/ dzie­ci. […]/ spo­dzie­wa­li­śmy się wie­lu bra­ci i sióstr. boha­ter i nie­zli­czo­ne zda­rze­nia w prze­py­chu lata jesz­cze pły­nie­my przez wyga­szo­ne ekrany,/ gro­na dziew­czy­nek nie­dba­le opadających/ na stro­nę krwi. Takie ordalia,/ oczy zbie­ra­ją­ce całą poświa­tę podań/ i mito­lo­gii […] // nagi prze­ciw­ko spra­wom na nie­bie i ziemi,/ weź,/ tobie zapa­lam zie­lo­ną pochodnię,/ sła­bą, wil­got­ną piąst­kę, kie­dy dzie­ci łączą się/ w zbo­żu. tego lata/ bez­brzeż­ne jest upadanie./ tego lata w ciem­no­ściach prze­cho­dzi­my na two­ją stro­nę

Trze­cią książ­kę Hone­ta koń­czy nie­zwy­kle waż­na fra­za, któ­ra świad­czy o istot­niej zmia­nie jaka nastą­pi­ła w poetyc­kim świe­cie Hone­ta. Dro­ga przez „ser­ce” pro­wa­dzi do pojed­na­nia z prze­szło­ścią, dzię­ki ponow­nej akty­wi­za­cji arche­ty­pu „dziec­ka” – jego pozy­tyw­ne aspek­ty zosta­ją „roz­po­zna­ne”:

kil­ka upal­nych dni i choć two­je źre­ni­ce wybra­ła woda,// choć zapadł się twój nos,/ to prze­cież jesz­cze nie znaczy,/ że nie zbie­ra­łaś wte­dy kaczeń­ców na spi­skich łąkach,/ z tą two­ją nie­wy­raź­ną pew­no­ścią, że życie jest piękne./ bo jest

IV. „baw się i kil­ka innych wier­szy o rze­czach waż­nych”

Tytuł suge­ru­je, że czy­tel­nik będzie miał do czy­nie­nia z kolej­ną odsło­ną „wiecz­nej” gry dzie­ciń­stwa. Ten­den­cje jakie moż­na było roz­po­znać w „ser­cu” Hone­ta, w baw się ule­ga­ją wzmoc­nie­niu. Honet uwol­nił z sie­bie inny rodzaj poetyc­kiej „ener­gii”, cho­ciaż wciąż mamy do czy­nie­nia z natręc­twa­mi lek­sy­ki, powtó­rze­nia­mi, któ­re spra­wia­ją, że poetyc­ki świat Hone­ta jest natych­miast roz­po­zna­wal­ny. Sło­wa: „dziec­ko”, „dzie­ci”, „chłop­cy” poja­wia­ją się znacz­nie czę­ściej, niż w pozo­sta­łych tomach.

Książ­ka podzie­lo­na jest na sześć czę­ści: „o przy­wra­ca­niu”, „o mie­sza­niu pokar­mów”, „o mil­cze­niu”, o zaglą­da­niu do trum­ny”, „o chłop­cu z jezio­ra żar­tów” i „o snach” – tę część wypeł­nia tyl­ko jeden wiersz. Cie­ka­wie zakom­po­no­wa­no sza­tę gra­ficz­ną książ­ki. Okład­kę współ­two­rzy sta­ra foto­gra­fia przed­sta­wia­ją­ca roze­śmia­ne kil­ku­let­nie dziec­ko, któ­re buja się na huś­taw­ce. Każ­dą część książ­ki poprze­dza­ją zdję­cia Mag­dy Galas, w moim prze­ko­na­niu zbyt dosłow­ne, zbyt „naiw­ne”, nawet w kon­tek­ście dzie­ciń­stwa. Wolał­bym sur­re­al­ne gra­fi­ki, któ­re „ema­no­wa­ły­by” z wnę­trza wier­szy.

Pierw­sze roz­po­zna­nia tego tomu, któ­re wyszły spod ręki Maria­na Sta­li, wyda­ją się być czy­nio­ne z pew­nej odle­gło­ści i przez brak antro­po­lo­gicz­nej per­spek­ty­wy nie mogą mnie zado­wo­lić: „Dro­ga „przy­wró­ce­nia” to dro­ga pamię­ci. Pro­wa­dzi ona w stro­nę prze­szło­ści, któ­rej obra­zy zja­wia­ją się w nowej książ­ce Hone­ta czę­ściej niż w poprzed­niej. Prze­szu­ki­wa­nie cza­su prze­szłe­go kie­ru­je w stro­nę (wła­sne­go i cudze­go) dzie­ciń­stwa, w stro­nę wyraź­nie fascy­nu­ją­cych poetę dzie­cię­cych zabaw i lęków […]. Z dru­giej zaś: świat prze­szło­ści jest świa­tem utra­ty, świa­tem tego, co ode­szło, co nie­do­stęp­ne. Stąd następ­ny krok, […] świat utra­ty sąsia­du­je z zapo­wia­da­nym przez „mil­cze­nie” i „sen” świa­tem umar­łych, z trau­ma­tycz­nym doświad­cze­niem „zaglą­da­nia do tru­mien”, z „podró­ża­mi pośmiert­ny­mi” […] W poezji Hone­ta wciąż powra­ca­ją sprzecz­no­ści, napię­cia, dwo­isto­ści. Czas teraź­niej­szy przy­wo­łu­je czas prze­szły, doro­słość przy­zy­wa – dzie­ciń­stwo, przy­wró­ce­nie – utra­tę, życie – śmierć„²⁵.

Tak, zga­dza się, ale w jaki spo­sób to się dzie­je, czy tę stra­te­gię poetyc­ką nie mobi­li­zu­je cza­sem jeden z pod­sta­wo­wych kul­tu­ro­wych obra­zów peł­ni, wresz­cie, czy sur­re­al­na tema­ty­ka i wizyj­ność Hone­ta nie czer­pie cza­sem z „archa­icz­nych” źró­deł, któ­rych cha­rak­ter da się opi­sać raczej za pomo­cą antro­po­lo­gii lite­ra­tu­ry, niż ogra­ni­czo­nej do wła­snych narzę­dzi opi­su kry­ty­ki lite­rac­kiej?

Dziec­ko i dzie­ci w baw się poja­wia­ją się w kil­ku odsło­nach, któ­re moż­na pogru­po­wać tema­tycz­nie wokół nastę­pu­ją­cych moty­wów: świat wła­sne­go dzie­ciń­stwa poety, któ­ry na nowo powo­łu­je on do życia; ambi­wa­lent­ny i „media­cyj­ny” poten­cjał dziec­ka i dzie­ci ujaw­nia­ją­cy poprzez zna­cze­nia wła­ści­we dla arche­ty­pu „dziec­ka”, sku­pio­ne wokół opo­zy­cji życie – śmierć; wyni­ka­ją­cą z poprzed­nie­go moty­wu „boskość” dziec­ka i nad­na­tu­ral­na wie­dza – rys, któ­ry w antro­po­lo­gii dzie­ciń­stwa okre­śla się jako „magicz­ny”.

Akty­wi­zo­wa­nie arche­ty­pu „dziec­ka” i jego magicz­nej posta­ci roz­po­czy­na się w baw się od powro­tu to wła­sne­go dzie­ciń­stwa:

o przy­wra­ca­niu chłopcy/ noszą­cy w oczach kobal­to­wy oce­an i szpadę,/ któ­rzy tak daw­no roz­mi­ło­wa­li się w cieniu,/ zaczy­ta­li, a teraz – patrz -/ ogrom­na siła wyod­ręb­nia ich stamtąd,/ wybu­dza. dzień wypeł­nio­nych katedr i sta­dio­nów […] dziec­ko, wte­dy była ta niedziela,/ gdy ludzi wzy­wał do sie­bie sta­dion albo bóg. ten chło­piec biegający// po polach nosił mnie wte­dy lek­ko jak­by mnie/ nie było. a prze­cież byłem mistrzem/ jego przy­pad­ku. wyta­cza­łem mu łzy. wyzna­cza­łem drogi,/ by świat trwał zawsze tam gdzie trzeba:/ obok. lato 1991. gol­den boy […] milio­ny dat/ i twa­rzy (jed­no pyta­nie – tęskniłaś?/ i ta cudow­na odpo­wiedź – tak), gdy powra­ca­ją po latach,/ zawsze po latach: dzieci/ zanu­rza­ją­ce ręce w obrę­czach ziół,/ zmą­co­nej wodzie sadza­wek na blokowisku,// mali widzo­wie w kolej­kach do kina,/ każ­dy ich gest, któ­ry wte­dy zniknął,/ prze­padł tak nagle, jak­by odpa­ro­wał, […]

Lek­ko nosi nas dzie­cię­ca nie­świa­do­mość, naiw­ność i cie­ka­wość. Z jakie­go „miej­sca” wewnątrz sie­bie „mówi” Honet, któ­ry teraz „jak­by jest” i przez swo­ją poezję sta­je się „przy­pad­kiem odwiecz­ne­go mistrza-dziec­ka”? Z miej­sca naj­lep­sze­go dla poety, któ­re­mu od wie­ków przy­stoi poru­sza­nie się na po gra­ni­cy mię­dzy rze­czy­wi­sto­ścią a świa­tem wyobraź­ni. W Baw się dziec­ko i śmierć znów sta­no­wią nie­roz­łącz­ną parę – Począ­tek i Koniec. Całość, któ­ra uosa­bia arche­typ „dziec­ka”. Dzie­ci Hone­ta swo­bod­nie poru­sza­ją się mię­dzy eku­me­na­mi życia i śmier­ci, jako „media­to­rzy” i posłań­cy, poetyc­kie figu­ry zdol­ne do uczest­ni­cze­nia w prze­ciw­staw­nych sobie świa­tach:

powrót nie zaczął się nigdzie […] minę­ło dużo lat – nie były/ waż­ne. Nic nie ule­gło wymianie,/ roz­pro­sze­niu. Kobie­ty w dyskotekach/ mają w oczach rtęć. Dzie­ci pyta­ne o śmierć,// mają w ustach śnieg o mie­sza­niu pokar­mów na słoń­cu obra­ca­ją się/ suk­nie, chłop­cy już mają skrzy­nie i fotele,/ w któ­rych wyru­szą w głąb zie­mi. baw się pora ukła­da­nia gałę­zi, zapa­chu dzieci,/ któ­re po nocach wio­zą wło­sy umar­łych. […] nadzy biegniemy// na spo­tka­nie stra­ty. Peł­ne nas/ grze­cho­ta­ją lasy i wyści­gi park gier minio­nych […] ten żal w utracie/ i moja daw­na uko­cha­na, dokoła/ niej – tak ciche jak­by paro­wa­ło – dziecko/ wlo­ką­ce baśń. o śmier­ci. nie­zwy­kłej. nieodwracalnej.(jest lek­ka. śpiąca.// ma zapach i mil­czy) o zaglą­da­niu do trum­ny to oni patrzą do trum­ny. Ten/ daw­no nie­wi­dzia­ny przy­bysz z lat/ zna­nych zmarłemu/zmarłej jako dziecinne,/ (led­wie pamię­ta – a już mówi: żegnaj […] jest noc// syl­we­stra, dzie­ci na mrozie/ jak lam­py peł­ne wrzą­ce­go napo­ju, srebr­ne i osłonięte,/ więc dla­cze­go wyją? Dla­cze­go mno­żą się/ nocą, wła­śnie o tej porze […] róża z gro­bu Ander­se­na […] zimo­wy ptak/ jak płu­co pra­cu­ją­ce w krzewach,/ skrzy­pie­nie śnie­gu pod buta­mi dzieci/ powra­ca­ją­cych z rorat i roześmianych,/ bo spodo­ba­ły się tej nocy bogu/ i zaświe­cił nad nimi grób Ander­se­na

Zna­ka­mi owej zdol­no­ści do media­cji mię­dzy eku­me­na­mi śmier­ci i życia są pozor­nie nie­waż­ne szcze­gó­ły poetyc­kie­go opi­su: dzie­ci, któ­re w nocy się mno­żą, noca­mi wio­zą wło­sy umar­łych, nagie bie­gną na spo­tka­nie stra­ty, chłop­cy na fote­lach, któ­rzy wyru­szą w głąb zie­mi. Wło­sy są zna­kiem sek­su­al­no­ści, natu­ry, życia pośmiert­ne­go (bo rosną po śmier­ci), nagość kono­tu­je tak­że sek­su­al­ność i powrót do sta­nu natu­ry, wresz­cie podró­że w głąb zie­mi są wej­ściem w chto­nicz­ną pod­ziem­ną eku­me­nę. Wró­cę jesz­cze na chwi­lę do poprzed­nie­go tomu, gdzie pod­miot zbio­ro­wy „dzie­ci” czę­sto poja­wiał się w for­mie „bra­ci i sióstr”. Im tak­że moż­na przy­pi­sać ów stan-nie­stan, któ­ry w świa­do­mo­ści mitycz­nej wyróż­nia się pośród róż­nych zna­cze­nio­wo ogniw-sta­nów cza­su i prze­strze­ni. Jak poka­za­ły to usta­le­nia antro­po­lo­ga Arnol­da Van Genep­pa, przej­ście z jed­ne­go sta­nu do dru­gie­go, w spo­łecz­no­ściach mode­lo­wa­nych przez mit, zawsze sank­cjo­no­wa­ne jest przez obrzęd. Gen­nep wyróż­nił w nim trzy fazy: pierw­sza ozna­cza magicz­ne wyłą­cze­nie z dotych­cza­so­we­go sta­nu, uwol­nie­nie od jego spo­łecz­nych reguł; faza dru­ga to faza mar­gi­ne­su, gdzie pod­miot obrzę­du nie nale­ży ani do sta­nu poprzed­nie­go ani do sta­nu następ­ne­go, jest „zawie­szo­ny”, znaj­du­je się na mar­gi­ne­sie cza­su a nawet w „bez­cza­sie”, nie­ja­ko wyrzu­co­ny poza świat; w trze­ciej fazie nastę­pu­je włą­cze­nie do sta­nu jako­ścio­wo nowe­go²⁶.

Pod­miot lirycz­ny Hone­ta, poje­dyn­czy i zbio­ro­wy, wyka­zu­je cechy dru­giej fazy ‑madia­cji²⁷. Faza pośred­nia wyróż­nia świę­ta, ini­cja­cje, a nawet tak krań­co­we zja­wi­sko jak woj­nę. Jej cechy noszą are­ały prze­strzen­ne – cen­trum i gra­ni­ce – (np. ołta­rze w świą­ty­niach, roz­sta­je dróg, gra­ni­ce np. wsi). W trak­cie zbio­ro­wych obrzę­dów faza media­cji, zwa­na tak­że przez Vic­to­ra Tur­ne­ra limi­nal­ną, umoż­li­wia powsta­nie wspól­no­ty com­mu­ni­tas, któ­rą wyróż­nia znie­sie­nie hie­rar­chii spo­łecz­nej, zrów­na­nie sta­tu­sów, a w pew­nych przy­pad­kach krań­co­we odwró­ce­nie naka­zów i zaka­zów (np. kar­na­wał), obo­wią­zu­ją­cych w cza­sie zwy­kłym, codzien­nym zdo­mi­no­wa­nym przez tzw. „struk­tu­rę” . „Bra­cia i sio­stry” z Ser­ca Hone­ta, „chłop­cy”, „nadzy”, któ­rzy bie­gną „na spo­tka­nie stra­ty” z Baw się, two­rzą dzie­cię­cą wspól­no­tę podwój­nie nace­cho­wa­ną ambi­wa­len­cją, bo zło­żo­ną z boha­te­rów, któ­rych wyróż­nia natu­ra dzie­ci.

Gdy­by prze­śle­dzić moty­wy dzie­cię­ce w lite­ra­tu­rze euro­pej­skiej, oka­za­ło­by się, że Honet jest kon­ty­nu­ato­rem sil­ne­go nur­tu od roman­ty­zmu po nowo­cze­sność, któ­ry z „dziec­ka” uczy­nił głów­ne­go boha­te­ra wyobraź­ni: „[…] nurt oświe­ce­nio­wy dał świa­tu powieść dydak­tycz­ną, któ­rej naj­wyż­szą reali­za­cją i wzo­rem dla póź­niej­sze­go tego typu doko­nań stał się Emil. Roman­tyzm w lite­ra­tu­rze reali­zu­je postu­la­ty J.J. Rous­se­au i V. Hugo […] Dziec­ko dra­ma­tów, wier­szy i poema­tów roman­tycz­nych nie jest dziec­kiem histo­rycz­nym, jest dziec­kiem magicz­nym. Sta­je się łącz­ni­kiem mie­dzy dwie­ma sfe­ra­mi rze­czy­wi­sto­ści – ta roz­po­zna­ną i nie­roz­po­zna­ną, lecz prze­czu­wa­ną. Jesz­cze nie jest demo­nicz­ne, ale już zosta­ło wyda­ne na pastwę demo­nom. Przyj­rzyj­my się „prze­zro­czy­stym ramio­nom ojca”, któ­ry nie sły­szy nawo­ły­wań Kró­la Olch! Freu­dyzm zapo­cząt­ku­je naj­bar­dziej inte­re­su­ją­cy por­tret dziec­ka w lite­ra­tu­rze i sztu­ce – dziec­ka magicz­ne­go, okrut­ne­go i aniel­skie­go zara­zem. Wspól­nym mia­now­ni­kiem dla róż­nych sty­lów i kon­wen­cji w sztu­ce roman­tycz­nej, sym­bo­licz­nej, moder­ni­stycz­nej, egzy­sten­cjal­nej wresz­cie sta­ną się arty­stycz­ne powro­ty i podró­że w głąb dzie­ciń­stwa: Goethe i Cha­te­au­briand, Pro­ust i Höl­der­lin, Rim­baud i Musil. Nabo­kov i Gom­bro­wicz, Mic­kie­wicz i Miłosz, któ­re­go Tom­cio z Doli­ny Issy „zanu­rza się w stud­nię, przez któ­rą prze­la­tu­je się na wylot na dru­gą stro­nę zna­ne­go nam ist­nie­nia”; Viscon­ti i Berg­man czy Lewis Car­rol, któ­ry uwiel­biał dzie­ci z wyjąt­kiem małych chłop­ców„²⁹.

W baw się tak­że odna­leźć moż­na frag­men­ty, któ­re świad­czą o nad­na­tu­ral­nych cechach małych boha­te­rów:

bukie­ty podró­ży […] dziec­ko, bawią­ce się/ prze­sy­py­wa­nie zaschnię­tej krwi w błocie,/ poło­ży palec na ustach i powie:/ świą­ty­nia milio­nów lat. cały w pió­rach […] zbu­dzisz się pośród odmieńców,/ galak­tyk, w stru­mie­niu pia­ny jak zagu­bio­ny kasztanek,/ nagi jak świ­nia w osma­lo­nej łodzi – tak przy­rze­ka­ły dzieci,/ sędzio­wie spraw i gło­sów przybywających/ z dale­ka, śle­pi posłań­cy. Tak wła­śnie było.

Zni­ka też osta­tecz­nie postać małej dziew­czyn­ki – ali­cji? Na jej miej­sce poja­wia się dzie­cię­ca postać boga-gra­cza o hera­kli­tej­skich cechach: „chło­piec z jezio­ra żar­tów”:

gdzie podzia­ła się ta dziew­czy­necz­ka nie ma już dziew­czy­necz­ki od wcze­snych wrześni,/ dziew­czyn­ki zapa­trzo­nej w strza­ska­ny okrąg/ kobal­to­we­go jezio­ra o zmierzchu,/ cicho. o chłop­cu z jezio­ra żar­tów […] i pomy­śla­łem o bogu/ jak o chłop­cu z jezio­ra żartów/ i utra­ty – pomy­śla­łem o nie­wi­dzial­nych porę­czach w powietrzu,/ o któ­re moż­na by się wesprzeć/ i pła­kać, […]

Czy­ta­jąc final­ne wier­sze z tomu baw się odnio­słem wra­że­nie, że Honet po raz ostat­ni powró­cił do kra­iny dzie­ciń­stwa, choć Tam­ten Świat nie­wąt­pli­wie będzie go jesz­cze kusił:

podwój­na bra­ma nocy […] przepływał/ las, jego posta­cie przybrane/ w pleśń i stro­bo­sko­py, podwój­na brama/ nocy – ope­ra i ubój. i przy­ła­pa­łem się / że nie ma nigdzie dzie­ci z moich/ daw­nych nie­dziel, nie ma już/ kolęd­ni­ków minio­nych zim, cichych/ i mądrych kobiet, któ­re przybyły/ na chwi­lę, na seans cia­ła sio­stry moje, moje waka­cje sio­stry moje, moje wakacje/ spę­dzo­ne nie­gdyś wśród bun­krów w zielonych/ młod­ni­kach. zno­wu ujrza­łem wasze zmru­żo­ne oczy/ i usły­sza­łem śmiech wzno­szą­cy się/ nad tam­tą ciem­ną łąką jak ołta­rzyk. o snach […] bywa­ją takie sny,/ takie wido­ki, kie­dy z odle­głych miejsc,/ z ust nie­wi­dzia­nych od daw­na osób/ wysy­pu­je się żużel, wil­got­ny pył,/ jak­by pra­gnę­ły cię opluć albo oddalić,/ a one wła­śnie woła­ją – zostań, zostań

Gdy­by przyj­rzeć się samym tytu­łom ksią­żek Hone­ta, moż­na uznać je za „eta­py” lite­rac­kiej indy­wi­du­acji, któ­rą zasi­la potęż­ne źró­dło twór­czo­ści – arche­typ „dziec­ka”. Obse­sje, któ­re domi­nu­ją w dwóch pierw­szych tomach, satur­nicz­na melan­cho­lia ali­cji i Pój­dziesz synu do pie­kła, w tomie „ser­ce” ule­ga­ją prze­mia­nie w bar­dziej „czy­ste” utwo­ry, w wier­sze, któ­re rodzi­ły się z emo­cjo­nal­nej meta­mor­fo­zy. baw się to prze­wrot­ny gest w stro­nę nostal­gii, wypo­wiedź świa­do­mie panu­ją­ca nad świa­tem wyobraź­ni, w któ­rym wyod­ręb­nia się osta­tecz­nie „kra­ina dzie­ciń­stwa”. Jej „opa­no­wa­nie” zapo­wia­da zara­zem moż­li­wość wybo­ru nowej dro­gi poetyc­kiej, na któ­rej Honet (być może) nie spo­tka posta­ci, któ­re woła­ją: „zostań, zostań”. Przy­po­mi­na mi się w tym miej­scu zda­nie, któ­re zna­la­złem w Dzie­ciach Jero­mi­nów Wie­cher­ta i zapi­sa­łem w notat­ni­ku: „wszyst­ko, co boskie i ludz­kie zwie­lo­krot­ni­ło się w nich jak­by byli dzieć­mi”. Moż­na stra­we­sto­wać te sło­wa: wszyst­ko, co boskie i ludz­kie zwie­lo­krot­nia się w poecie, jak­by był dziec­kiem. Tak też rozu­miem poety­kę Hone­ta, jako sto­pie­nie ele­men­tów świa­ta rze­czy­wi­ste­go i wyobraź­ni, któ­re kon­sty­tu­uje sfe­rę „ani tu”, „ani tam” – prze­strzeń nie­usta­ją­cej media­cji, grę, „zaba­wę” w koły­sa­nie się, niczym na huś­taw­ce, mię­dzy życiem a śmier­cią.

W baw się Honet otwar­cie i auto­te­ma­tycz­nie dekla­ru­je fascy­na­cję „magicz­ną” figu­rą dziec­ka:

gor­li­wy ogród zie­mi […] dużo pięk­nych legend/ w modli­twach. I fio­le­to­we kule bla­sku na polach,// a w każ­dej – chło­piec trzy­ma­ją­cy na dłoni/ czasz­kę – mia­sto ogrom­ne. może jestem/ jak dziec­ko chci­we i rzęsiste./ dziec­ko, któ­re niweczy.// któ­re dmu­cha w wiatr.

Kil­ka zdań Sta­ni­sła­wa Vin­cen­za jest chy­ba naj­lep­szym wytłu­ma­cze­niem kolej­nych powro­tów Hone­ta do „kra­iny dzie­ciń­stwa” i mojej kry­tycz­nej potrze­by zro­zu­mie­nia jej feno­me­nu: „W obli­czu świa­ta, jeśli uzmy­sło­wi­my sobie choć tro­chę jego ogrom i jeśli nie sadzi­my się zbyt­nio i nie nady­ma­my, jeste­śmy dzieć­mi, pozo­sta­nie­my dzieć­mi. Zacząć raz jesz­cze! I niech hory­zont znów otwo­rzy się na wszyst­kie stro­ny! Komuż to obce?„³⁰.