Hymn do życia

Moż­na zacząć od fik­cji. Nie­ko­niecz­nie od zary­sów opo­wie­ści czy wiel­kich nar­ra­cyj­nych fabu­la­cji, raczej od wie­lu drob­nych ilu­zji, osa­dza­ją­cych się na oku i two­rzą­cych ciem­ne, cza­sa­mi lek­ko tyl­ko roz­świe­tlo­ne table­au, nabie­ra­ją­ce w trak­cie lek­tu­ry głę­bi, któ­rą w przy­pły­wie czy­tel­ni­cze­go zachwy­tu goto­wi jeste­śmy nazwać praw­dą obra­zu. Krót­kie impul­sy, wykra­dzio­ne spoj­rze­nia i sce­ny, chwi­le pozor­nej nie­uwa­gi, spię­cia na sty­ku spoj­rze­nia i pamię­ci. Wszyst­ko tak doj­mu­ją­ce w swej pro­wi­zo­rycz­no­ści, że aż nie­re­al­ne. Małe fik­cje są nie­uchron­nie prze­wrot­ne i prze­kor­ne, potra­fią zbu­rzyć porzą­dek świa­ta. Czy­nią to jed­nak w jego inten­cji, przy­wra­ca­jąc daw­no zapo­mnia­ne obra­zy, choć może nie tyle przy­wra­ca­jąc, co rekon­stru­ując, wzbu­dza­jąc i wznie­ca­jąc w sobie tyl­ko zna­ny spo­sób, pro­wa­dząc nas krę­ty­mi, ciem­ny­mi ścież­ka­mi.

Takie mię­dzy inny­mi myśli przy­cho­dzą do gło­wy po lek­tu­rze ostat­niej powie­ści Esther Kin­sky, zna­ko­mi­tej pro­za­icz­ki i poet­ki (tak­że tłu­macz­ki, mają­cej na kon­cie wie­le prze­kła­dów z języ­ka pol­skie­go), autor­ki, któ­ra docze­ka­ła się wła­śnie pierw­szej poważ­nej pre­zen­ta­cji w naszym kra­ju. Nad rze­ką to histo­ria utka­na gęstym ście­giem ze scen opi­sa­nych z taką pre­cy­zją, że chwi­la­mi ocie­ra­ją się o nie­rze­czy­wi­stość. W dużym stop­niu wspo­mnie­nio­wa i auto­bio­gra­ficz­na, ma w sobie wie­le z kon­wen­cji foto­gra­ficz­nej (więk­szość epi­zo­dów zaczy­na się od skru­pu­lat­nie przy­cię­te­go i suge­styw­nie opi­sa­ne­go obra­zu). Książ­ka nie tyle przy­go­do­wa, co przy­god­na, opar­ta nie na chro­no­lo­gii zda­rzeń, lecz na frag­men­ta­rycz­nej logi­ce wyobraź­ni, choć trze­ba dodać, że Kin­sky spię­ła ją kil­ko­ma nar­ra­cyj­ny­mi klam­ra­mi, z któ­rych naj­waż­niej­sza to wątek cze­ka­nia na napo­tka­ne­go wcze­śniej, tajem­ni­cze­go kró­la. W płyn­nie nastę­pu­ją­cych po sobie uję­ciach, a pod­czas czy­ta­nia szyb­ko sta­je się jasne, że w dużym stop­niu to na nich opie­ra się cię­żar nar­ra­cji, stop­nio­wo odkry­wa­my rze­czy­wi­stość prze­ży­wa­ną wciąż na nowo, w nowych wcie­le­niach i odsło­nach. Ude­rza głę­bia i inten­syw­ność spoj­rze­nia, sku­pio­ne­go, ale tak­że nie­na­sy­co­ne­go, wyczu­lo­ne­go na nie­spo­dzie­wa­ne kom­bi­na­cje obra­zów i zna­czeń.

Legen­da­mi o świe­cie widzial­nym i nie­wi­dzial­nym (choć dobrze zapa­mię­ta­nym) dzie­li się z nami dziew­czy­na z apa­ra­tem foto­gra­ficz­nym, zafa­scy­no­wa­na świa­tem spro­wa­dzo­nym do dwóch wymia­rów, zma­to­wia­łym i czar­no-bia­łym. Nie jest nar­ra­tor­ką w ści­słym zna­cze­niu tego sło­wa. Nie tyle opo­wia­da, co zatrzy­mu­je wzrok na frag­men­tach rze­czy­wi­sto­ści, któ­re sta­ją się w koń­cu czę­ścią jej wewnętrz­ne­go pej­za­żu i życia, a następ­nie czę­ścią życia czy­tel­ni­ka. W pew­nym sen­sie jest to opo­wieść o zatrzy­my­wa­niu i pod­trzy­my­wa­niu cza­su. Ale w innym sen­sie to opo­wieść o byciu wchło­nię­tym (wchło­nię­tą) przez siłę obra­zu, zara­zem przy­pad­ko­we­go i nie­uchron­ne­go. Przy­po­mi­na­ją się epi­zo­dycz­ne pro­zy Bru­no Schul­za, jed­ne­go z ulu­bio­nych auto­rów Kin­sky. O ile jed­nak świat auto­ra Skle­pów cyna­mo­no­wych jest klau­stro­fo­bicz­ny i przy­bie­ra for­mę nie­koń­czą­cej się implo­zji powta­rza­nych i prze­twa­rza­nych doznań na tle małe­go, wciąż tego same­go mitycz­ne­go mia­stecz­ka, o tyle u Kin­sky mamy do czy­nie­nia z odru­cho­wym impe­ra­ty­wem wybie­ga­nia ku nowym, naj­le­piej nie­zna­nym aspek­tom i obra­zom rze­czy­wi­sto­ści, koja­rzo­nym naj­czę­ściej z nie­po­wstrzy­ma­nym nur­tem rzek przy­wo­ły­wa­nych we wspo­mnie­niach nar­ra­tor­ki: „Rze­ka otwie­ra widok na inność, zmu­sza do zatrzy­ma­nia się, do uważ­ne­go przyj­rze­nia się prze­ciw­le­głej stro­nie. Rze­ka jest rucho­mą sce­ną, wobec któ­rej inny kraj obser­wu­ją­ce­go czło­wie­ka skła­da się w nie­ru­cho­my obraz, w foto­ta­pe­tę, utrwa­la­ją­cą się we wspo­mnie­niu”.

Rze­ki, jak naj­bar­dziej, od począt­ku do koń­ca. Wyzna­cza­ją mean­drycz­ną geo­gra­fię zapa­mię­ta­ne­go świa­ta. Two­rzą nie­po­wstrzy­ma­ne, kapry­śne, pro­wi­zo­rycz­ne kon­tek­sty i ukła­dy odnie­sie­nia. Wiel­kie i małe, dzi­kie i ure­gu­lo­wa­ne, żeglow­ne i nie­że­glow­ne. Poja­wia­ją się w powie­ścio­wym mun­dum niczym zna­ki wod­ne, obec­ne w spo­sób uta­jo­ny i apo­kry­ficz­ny, nie­mniej jed­nak obec­ne. I bynaj­mniej nie abs­trak­cyj­ne. Głów­na część nar­ra­cji toczy się nad nie­wiel­ką rze­ką Lea w pół­noc­no-wschod­nim Lon­dy­nie. Jej nie­spiesz­ny nurt wyda­je się być pierw­szym waż­nym impul­sem, dają­cym począ­tek obra­zom, sko­ja­rze­niom i wspo­mnie­niom, któ­re wypeł­nia­ją zasad­ni­czą część książ­ki. Począ­tek, miej­sce, od któ­re­go się zaczy­na i do któ­re­go się powra­ca, rze­ka pod każ­dym wzglę­dem gra­nicz­na, a zara­zem cen­tral­na. Zna­mien­ne zresz­tą, że tłem lon­dyń­skiej opo­wie­ści jest nie Tami­za, lecz nie­wiel­ki dopływ, ponie­kąd sym­bo­li­zu­ją­cy to wszyst­ko, co pobocz­ne, pozo­sta­ją­ce w cie­niu, zauwa­żal­ne po cza­sie i nie wprost. Na kolej­nych uję­ciach – wszyst­ko jest tutaj skru­pu­lat­nie foto­gra­fo­wa­ne i zamy­ka­ne w kadrach – poja­wia­ją się inne rze­ki z prze­szło­ści nar­ra­tor­ki. Naj­pierw Ren, koja­rzo­ny z wcze­snym dzie­ciń­stwem, rodzi­ciel­ski i opie­kuń­czy („rze­ka nasze­go dzie­ciń­stwa”, jak marzy­ciel­sko pisze nar­ra­tor­ka). Nie­co dalej Rze­ka Świę­te­go Waw­rzyń­ca. Odra. Cisa. Nere­twa. Świa­ty rucho­me i przej­ścio­we, nie do koń­ca okre­ślo­ne, niby pod­da­ne upły­wo­wi cza­su, ale tak­że upar­cie teraź­niej­sze. Tkwią w pamię­ci, nie zni­ka­ją. Ich roze­dr­ga­na, nie­pew­na prze­strzeń ota­cza nar­ra­tor­kę, pod­po­wia­da jej sło­wa, w pewien spo­sób przy­mu­sza do podej­mo­wa­nia opo­wia­da­nych histo­rii na nowo.

Kin­sky opi­su­je rze­ki z tkli­wą pre­cy­zją. Wszak to dzię­ki nim wyzwo­lo­na zosta­je prze­szłość, a teraź­niej­szość – zin­ten­sy­fi­ko­wa­na. Z tej skąd­inąd nie­odwza­jem­nio­nej miło­ści moż­na wywieść zasad­ni­czy dra­mat książ­ki. Wyzna­cza go napię­cie pomię­dzy nie­okre­ślo­ną rze­czy­wi­sto­ścią, chi­me­rycz­ną, pozba­wio­ną kon­tu­rów niczym nurt rze­ki, a bez­u­stan­nie podej­mo­wa­ny­mi przez bez­i­mien­ną nar­ra­tor­kę pró­ba­mi zatrzy­ma­nia jej w kadrze apa­ra­tu (tudzież w języ­ku), dzię­ki cze­mu moż­na nadać świa­tu jakiś pew­niej­szy sens. Dodaj­my, że opo­zy­cja żywio­łu i porząd­ku­ją­ce­go go spoj­rze­nia nie jest wca­le jed­no­znacz­na. Wszak zamknię­cie świa­ta w kadrze foto­gra­fii ozna­cza jego podwo­je­nie, a zatem roz­pro­sze­nie i upłyn­nie­nie. Pisar­kę wyraź­nie fascy­nu­je pro­ces odtwa­rza­nia tego, co widzial­ne. W powie­ści poja­wia­ją się róż­ne for­my reje­stra­cji obra­zów i spo­so­bów ich, moż­li­wie jak naj­wier­niej­szej, rekon­struk­cji: „spę­dza­łam wie­le godzin, pró­bu­jąc utrwa­lić sobie w pamię­ci każ­dy szcze­gół”. Mamy też nie­spo­dzie­wa­nie efek­ty wid­mo­wo­ści. Każ­de­mu spoj­rze­niu towa­rzy­szy cień rzu­ca­ny już to przez zapa­mię­ta­ną (choć­by pod­świa­do­mie) prze­szłość, już to przez sam pro­ces per­cep­cji. Nar­ra­tor­ka mówi w pew­nym momen­cie: „wpa­try­wa­łam się w [foto­gra­fie] tak czę­sto i dłu­go, aż sta­wa­ły się histo­rią”. Wid­ma, podob­nie jak rze­ki, są nie­po­wstrzy­ma­ne. Ich naj­bar­dziej cha­rak­te­ry­stycz­ną cechą jest pasja roz­pro­sze­nia i zni­ka­nia w wie­lo­ści. Zawie­szo­ne pomię­dzy praw­dą obra­zu a fik­cją zmien­no­ści, nie pozwa­la­ją się zamknąć w żad­nym kadrze czy języ­ku. Tak jak­by wpi­sa­ny był w nie ślad cze­goś nie­skoń­cze­nie odle­głe­go, cze­goś, co nie daje się podejść i oswo­ić.

Podob­nych kon­tra­stów jest w powie­ści Kin­sky wię­cej. Nie tyle zresz­tą kon­tra­stów, co gra­nic i linii podzia­łu. Życie nad rze­ką Lea, rekon­stru­owa­ne w kon­wen­cji ury­wa­nych, nigdy nie­do­mknię­tych wspo­mnień (spa­ce­ry bez celu, drob­ne cele­bra­cje niu­an­sów świa­ta mate­rial­ne­go, przy­pad­ko­we spo­tka­nia z nie­zna­ny­mi ludź­mi), to przede wszyst­kim życie w prze­strze­ni pomię­dzy metro­po­lią i pod­miej­ski­mi pery­fe­ria­mi, któ­re w mia­rę odda­la­nia od cen­trum sta­ją się coraz bar­dziej nie­upo­rząd­ko­wa­ne i dzi­kie (w zna­cze­niu, jakie sło­wu temu nadał Schulz opi­su­ją­cy pod­miej­ską wybu­ja­łość Dro­ho­by­cza). Dzię­ki spo­strze­gaw­czej dziew­czy­nie z prze­wie­szo­nym przez ramię apa­ra­tem foto­gra­ficz­nym odkry­wa­my pery­fe­ryj­ny, wid­mo­wy, fan­ta­sma­go­rycz­ny Lon­dyn, nie mają­cy pra­wie nic wspól­ne­go z mia­stem zna­nym z pocz­tó­wek i prze­wod­ni­ków tury­stycz­nych. Chwi­la­mi wyda­je się, że Kin­sky opi­su­je nie Lon­dyn, lecz mgli­sty sen o Lon­dy­nie; miej­sce metro­po­li­tal­nej kar­to­gra­fii zaj­mu­je oni­rycz­na w swej intym­no­ści bio­gra­fia miejsc. Wra­że­nie to potę­gu­ją epi­zo­dycz­ne opi­sy zapa­mię­ta­nych z dzie­ciń­stwa rzek we wschod­niej Euro­pie, Kana­dzie czy Izra­elu, mister­nie wple­cio­ne w pod­sta­wo­wą lon­dyń­ską (czy też pod­lon­dyń­ską) nar­ra­cję. I jesz­cze jeden kon­trast uwy­pu­kla­ją­cy się w toku lek­tu­ry: napię­cie pomię­dzy prze­szło­ścią, wszech­obec­ną i doj­mu­ją­cą, teraź­niej­szo­ścią, któ­ra przy­bie­ra postać inten­syw­ne­go prze­ży­cia świa­ta widzial­ne­go, a cza­sem przy­szłym, poja­wia­ją­cym się w książ­ce za spra­wą zagad­ko­we­go kró­la, na któ­re­go cze­ka nar­ra­tor­ka. Nie­cią­gły czas, migaw­ko­wa prze­strzeń, ułam­ko­we, frag­men­ta­rycz­ne doświad­cze­nie rze­czy­wi­sto­ści – takie, jak sądzę, są pod­sta­wo­we zna­mio­na świa­ta opi­sy­wa­ne­go przez Kin­sky. Opi­sy­wa­ne­go, pod­kreśl­my raz jesz­cze, z nie­kła­ma­nym podzi­wem, ale tak­że, i to nie­omal jed­no­cze­śnie, ze smut­kiem wyni­ka­ją­cym z towa­rzy­szą­ce­go zachwy­to­wi odczu­cia krót­ko­trwa­ło­ści i jed­no­ra­zo­wo­ści każ­dej prze­ży­wa­nej chwi­li.

Jest w tej pro­zie, wie­lo­war­stwo­wej, poskle­ja­nej z wie­lu per­spek­tyw i ujęć, a przy tym oszczęd­nej i sto­no­wa­nej, coś hip­no­tycz­ne­go. To jed­na z tych ksią­żek, któ­rych nie­po­dob­na odło­żyć na pół­kę bez doczy­ta­nia jej do koń­ca. I chy­ba moż­na bez więk­sze­go tru­du powie­dzieć, dla­cze­go tak się dzie­je, a tak­że na czym pole­ga prze­moż­ne oddzia­ły­wa­nie opo­wie­ści o rze­kach. Powtórz­my: cho­dzi przede wszyst­kim o nad­zwy­czaj­ną u nie­miec­kiej pisar­ki umie­jęt­ność kre­acji świa­ta prze­ży­wa­ne­go i doświad­cza­ne­go wciąż na nowo, bez uprze­dzeń, w poczu­ciu wyjąt­ko­wo­ści i eks­ta­tycz­no­ści każ­dej mija­ją­cej chwi­li. Nie­ba­ga­tel­ną rolę odgry­wa tak­że rytm języ­ka. Na pozór rów­ny i mia­ro­wy, ale w grun­cie rze­czy, jeśli uważ­nie się weń wsłu­chać, syn­ko­po­wa­ny i asyn­chro­nicz­ny. To rytm nie­re­gu­lar­nych odde­chów, wyczu­wal­ny w poszcze­gól­nych fra­zach i aka­pi­tach, pod­kre­śla­ją­cy ust­ny cha­rak­ter opo­wie­ści. War­to też zwró­cić uwa­gę na efekt wyni­ka­ją­cy z podzia­łu nar­ra­cji na krót­kie epi­zo­dy, zna­ko­mi­cie odzwier­cie­dla­ją­cy marze­nie nar­ra­tor­ki o zatrzy­ma­niu bie­gu rze­czy w poje­dyn­czych kadrach. Marze­nie to pozo­sta­je oczy­wi­ście nie­zre­ali­zo­wa­ne: rze­czy­wi­stość oka­zu­je się nazbyt zmien­na, aby moż­na było ją uchwy­cić za pomo­cą apa­ra­tu foto­gra­ficz­ne­go. Ale poczu­ciu nie­speł­nie­nia prze­ciw­sta­wio­na zosta­je siła czy­ste­go, pre­cy­zyj­ne­go języ­ka, któ­ry koniec koń­ców oka­zu­je się jedy­nym dostęp­nym nam spo­so­bem wykro­cze­nia poza sie­bie, ku temu, co więk­sze od nas.

Nad rze­ką to pierw­sza książ­ka Esther Kin­sky pre­zen­to­wa­na pol­skie­mu czy­tel­ni­ko­wi; pozo­sta­je mieć nadzie­ję, że nie ostat­nia. Książ­ka, powtórz­my, w poru­sza­ją­cy spo­sób powścią­gli­wa, a rów­no­cze­śnie magne­tycz­na, zatrzy­mu­ją­ca spoj­rze­nie czy­tel­ni­ka na umy­ka­ją­cych zazwy­czaj deta­lach, pozo­sta­ją­ca w pamię­ci pod posta­cią ostroż­nie szki­co­wa­nych syl­we­tek i spię­trzo­nych obra­zów, nabie­ra­ją­ca głę­bi z każ­dą kolej­ną lek­tu­rą. War­to wspo­mnieć o zna­ko­mi­tym tłu­ma­cze­niu doko­na­nym przez Sła­wę Lisiec­ką; otrzy­ma­li­śmy prze­kład olśnie­wa­ją­cy pre­cy­zją skład­ni i uro­dą brzmie­nia, bez­błęd­nie wyko­rzy­stu­ją­cy moż­li­wo­ści pol­sz­czy­zny. Jestem pewien, że ta wyjąt­ko­wa powieść, w dużym stop­niu ele­gij­na, będą­ca też wszak­że dys­kret­nym hym­nem do życia, zaskar­bi sobie sym­pa­tię czy­tel­ni­ków poszu­ku­ją­cych cze­goś wię­cej niż pro­stych histo­rii o jed­no­znacz­nie brzmią­cym prze­sła­niu. Spo­tka­nie fik­cji, wyobraź­ni i tego, co w chwi­lach szczę­ścia nazy­wa­my rze­czy­wi­sto­ścią, nigdy nie jest pro­ste. Może być jed­nak, cze­go dowo­dzi książ­ka Kin­sky, nader eks­cy­tu­ją­ce.