I looked up from my book, and the whole landscape seemed to shimmer

(James Schuy­ler in an inte­rview, 1981)

James Schuy­ler (1923–1991), zna­ny pol­skim czy­tel­ni­kom przede wszyst­kim z tłu­ma­czeń publi­ko­wa­nych w „Lite­ra­tu­rze na Świe­cie” (3/1994 i 5–6/2007), koja­rzo­ny jest zwy­kle ze śro­do­wi­skiem „szko­ły nowo­jor­skiej”. W ich oto­cze­niu pozo­sta­je jed­nak poetą w dużej mie­rze osob­nym, posta­cią szcze­gól­ną zarów­no jeśli cho­dzi o bio­gra­fię, jak i wizję i prak­ty­kę poetyc­ką. W odróż­nie­niu od swo­ich nowo­jor­skich przy­ja­ciół: Ash­be­ry­’e­go, O’Ha­ry czy Kocha, nie stu­dio­wał na eli­tar­nym Uni­wer­sy­te­cie Harvar­da, lecz w małym, pro­win­cjo­nal­nym, choć cie­szą­cym dobrą opi­nią Betha­ny Col­le­ge w Zachod­niej Wir­gi­nii. W towa­rzy­ski krąg „szko­ły nowo­jor­skiej” i w jego eks­cy­tu­ją­ce życie inte­lek­tu­al­ne i arty­stycz­ne wszedł w latach pięć­dzie­sią­tych już jako doj­rza­ły mło­dy czło­wiek po dłuż­szym poby­cie we Wło­szech, gdzie mię­dzy inny­mi sekre­ta­rzo­wał Aude­no­wi i uczęsz­czał na Uni­wer­sy­tet we Flo­ren­cji. Jego psy­chi­ka była jed­nak kru­cha, a jego życio­wa nie­za­rad­ność – przy­sło­wio­wa. Funk­cjo­no­wał w dużej mie­rze dzię­ki pomo­cy przy­ja­ciół. W Nowym Jor­ku zaprzy­jaź­nił się z Joh­nem Ash­be­ry i Fran­kiem O’Ha­rą, zaś spo­śród mala­rzy z ich krę­gu naj­bli­żej było mu do Fair­fiel­da Por­te­ra, w któ­re­go domu miesz­kał przez prak­tycz­nie całe lata sześć­dzie­sią­te (obaj uro­dzi­li się na Środ­ko­wym Zacho­dzie, Por­ter w Winiet­ka Illi­no­is, Schuy­ler w Chi­ca­go). Był to we wspo­mnie­niach Schuy­le­ra naj­szczę­śliw­szy okres jego życia.

W malar­skim śro­do­wi­sku Nowe­go Jor­ku, zdo­mi­no­wa­nym w poło­wie ubie­głe­go wie­ku przez abs­trak­cyj­nych eks­pre­sjo­ni­stów, któ­rych zresz­tą bar­dzo cenił, lirycz­ny reali­sta Por­ter, choć sza­no­wa­ny, był wyraź­nie inny: nie dążył do rewo­lu­cyj­ne­go zerwa­nia z malar­stwem poprzed­niej epo­ki, a swo­ją twór­czość widział raczej jako roz­wi­nię­cie dorob­ku mala­rzy prze­ło­mu XIX i XX wie­ku. Wyda­je się, że dla Schuy­le­ra taki este­tycz­ny pro­gram i jego reali­za­cja w twór­czo­ści Por­te­ra sta­no­wi­ły wspar­cie w defi­nio­wa­niu wła­snej dro­gi poetyc­kiej. Potwier­dza to póź­niej­sza przy­jaźń z Dar­ra­ghem Par­kiem, któ­re­mu dedy­ko­wa­ny jest „Pora­nek Poema­tu”, a któ­re­go malar­stwo wyka­zu­je znacz­ne pokre­wień­stwo ze sztu­ką Por­te­ra. Schuy­le­ro­wi cho­dzi­ło bowiem o to, żeby sza­cu­nek jaki żywił dla poezji roman­ty­ków (nie tyl­ko Whit­ma­na ale, co raczej nie­zwy­kłe wśród ame­ry­kań­skich poetów jego poko­le­nia, tak­że dla bar­dziej tra­dy­cyj­nych roman­ty­ków angiel­skich) płyn­nie połą­czyć z fascy­na­cją i uzna­niem dla twór­czo­ści Ash­be­ry­’e­go czy O’Ha­ry. Waż­nym źró­dłem inspi­ra­cji dla poety była też miłość do muzy­ki oraz przy­jaźń i współ­pra­ca z muzy­ka­mi, któ­rej wyraź­ne śla­dy znaj­du­je­my w wier­szach (jego zabaw­ny „A Pic­nic Can­ta­ta” posłu­żył za libret­to do kom­po­zy­cji Pau­la Bow­le­sa pod tym samym tytu­łem). Tak­że w tej dzie­dzi­nie Schuy­ler cenił har­mo­nij­ne łącze­nie tra­dy­cji i nowa­tor­stwa, o czym świad­czą jego bli­skie związ­ki z Artu­rem Gol­dem i Rober­tem Fiz­da­lem. Zna­ny duet for­te­pia­no­wy Gold i Fiz­da­le wyko­ny­wał zarów­no utwo­ry kla­sy­ków (dedy­ko­wa­na przez poetę oby­dwu pia­ni­stom „impro­wi­za­cja” reagu­je na ich wyko­na­nie „Grand Duo” Fran­cisz­ka Schu­ber­ta), jak i utwo­ry kom­po­zy­to­rów współ­cze­snych, w tym tak­że – spe­cjal­nie dla nich napi­sa­ne.

Schuy­ler, podob­nie jak Whit­man, obda­rzo­ny był wiel­ką zmy­sło­wą wraż­li­wo­ścią. Świat fizycz­ny, przy­ro­da i jej zja­wi­ska, suro­we kra­jo­bra­zy wybrze­ża sta­nu Maine, ale tak­że sce­ne­ria mia­sta, jego stło­czo­na archi­tek­tu­ra i miesz­kań­cy wzbu­dza­li zafa­scy­no­wa­ną uwa­gę poety i jego pod­nie­co­ny podziw. W efek­cie poezja Schuy­le­ra, jak poezja Whit­ma­na, pre­zen­tu­je wizję mate­rial­ne­go świa­ta, któ­ry wiru­je i pły­nie, któ­ry w swo­jej wie­lo­ra­ko­ści i zmien­no­ści powo­du­je wiecz­ne nie­na­sy­ce­nie zmy­słów. Jed­nak, jako arty­sta Schuy­ler nie ma poczu­cia wła­dzy nad cza­sem; jego wiersz nie może chwi­li zatrzy­mać a uważ­ny opis unie­ru­cha­mia­ją­cy szcze­gół czy sce­nę jest z regu­ły pod­szy­ty świa­do­mo­ścią nie­uchron­nej stra­ty i nostal­gicz­ną akcep­ta­cją nie­trwa­ło­ści tego zło­żo­ne­go i mie­nią­ce­go się bar­wa­mi świa­ta. Jeśli dyna­micz­na wizja przy­naj­mniej wcze­sne­go Whit­ma­na otwie­ra się na przy­szłość, wizja Schuy­le­ra pro­po­nu­je kon­tem­pla­cję tego, co dostęp­ne tu i teraz, a za moment zmie­ni się, prze­mi­nie, sta­nie się prze­szło­ścią nie do odzy­ska­nia. Zresz­tą Schuy­ler otwar­cie zapra­sza czy­tel­ni­ka do porów­nań z Whit­ma­nem. Jego „Hud­son Fer­ry” (Prom przez Hud­son) z wcze­sne­go tomu Fre­ely Espo­using w natu­ral­ny spo­sób odsy­ła do wier­sza Whit­ma­na, któ­ry w dru­gim wyda­niu Źdźbeł tra­wy spe­cjal­nie wyróż­niał Tho­re­au, to zna­czy do „Prze­pra­wia­jąc się pro­mem bro­oklyń­skim” („Cros­sing Bro­oklyn Fer­ry”). Pod­czas gdy u Whit­ma­na obser­wo­wa­ny z pro­mu widok Man­hat­ta­nu w zacho­dzą­cym słoń­cu jest ele­men­tem nie­zmien­nym, zdol­nym pomi­mo upły­wu cza­su łączyć doświad­cze­nie poko­leń, wiersz Schuy­le­ra akcen­tu­je ulot­ność chwi­li i nie­uchron­ność zmia­ny:

w powrot­nej dro­dze to już inne mia­sto.
Księ­życ noc po peł­ni
pisze zna­ki zni­ka­ją­ce sen­nie
wie­że masyw­nie blo­ku­ją śród­mie­ście¹

Jak Whit­man, Schu­ly­er lubi utoż­sa­miać kształ­tu­ją­cą wiersz for­mal­nie powta­rzal­ność moty­wu czy obra­zu z cyklicz­no­ścią ludz­kie­go doświad­cze­nia i cyklicz­no­ścią pro­ce­sów przy­ro­dy. Ale cykle Schuy­le­ra, w odróż­nie­niu od cykli Whit­ma­na, nie są gwa­ran­cją sta­łej struk­tu­ry rze­czy­wi­sto­ści, na któ­rej moż­na opie­rać wspól­no­tę doświad­cze­nia. Isto­tą schuy­le­row­skie­go powtó­rze­nia jest róż­ni­ca. W pierw­szej stro­fie „Hud­son Fer­ry” czy­ta­my:

jed­na z pię­ciu magno­lii otwo­rzy­ła wszyst­kie pąki
sze­ro­ko i wska­zu­je na słoń­ce
scho­dzą­ce po ścia­nie Ratu­sza

oczy­ści­li go. Wyglą­da jak nowy.²

Ostat­nie wer­sy pre­zen­tu­ją ten sam ale już zmie­nio­ny kra­jo­braz:

Ratusz wyczysz­czo­ny
świe­ci jak sre­bro jak magno­lia w księ­ży­co­wej poświa­cie³

W pięk­nej ele­gii dla Fran­ka O’Ha­ry, motyw nie­moż­no­ści powro­tu do tej samej rze­czy­wi­sto­ści, tego same­go doświad­cze­nia, wido­ku, nastro­ju, momen­tu brzmi jesz­cze dobit­niej:

Frank usiadł przy tym biur­ku i
widział to wszyst­ko i sły­szał
tę nie­stru­dzo­ną wodę te
nie­odmien­ne świersz­cze tyle
że nie te same: nowe igły
na świer­ku, nowe wodo­ro­sty
na ska­łach przy odpły­wie
inna tra­wa inna woda
nawet wspa­nia­ły zło­ty lichen
na gra­ni­to­wym narzu­tow­cu
nawet sam ten głaz cał­kiem
dosłow­nie nie ten sam

(tłum. Aga­ta Pyzik)⁴

„Pora­nek Poema­tu” roz­po­czy­na się i koń­czy pro­wo­ka­cyj­ny­mi obra­za­mi odda­wa­nia moczu. Pierw­szy, zako­twi­czo­ny w teraź­niej­szym cza­sie nar­ra­cji i bio­gra­fii pod­mio­tu (July 8th 1976), otwie­ra się z jed­nej stro­ny na motyw cią­gło­ści sztu­ki (od Bau­de­la­ire­’a do Dar­ra­gha Par­ka, młod­sze­go od Schuy­le­ra o prze­szło 15 lat) i zdy­scy­pli­no­wa­nej, wytrwa­łej pra­cy arty­sty, a z dru­giej – pod­kre­śla banal­ne koniecz­no­ści codzien­ne­go życia (wymu­szo­na fizjo­lo­gią wizy­ta w łazien­ce, kawa, grzan­ki, radio w poko­ju mat­ki przy­po­mi­na­ją­ce o jej i o wła­snej, zbli­ża­ją­cej się sta­ro­ści). Poemat zamy­ka się wspo­mnie­niem „tam­tej nocy w Pary­żu, kie­dy pierw­szy raz urżną­łem się per­no­dem”. Nie­obe­zna­ny z gwał­tow­no­ścią fizjo­lo­gicz­nych skut­ków tego alko­ho­lu poeta męczył się strasz­li­wie pró­bu­jąc na czas dotrzeć do ulicz­ne­go pisu­aru. Wspo­mnie­nie z mło­do­ści nie jest przy­jem­ne, nicze­go w mło­do­ści i w pary­skim poby­cie nie ide­ali­zu­je, ale w prze­ci­wień­stwie do czyn­no­ści teraź­niej­sze­go poran­ka jest w nim wysi­łek, ener­gia, ryzy­ko i nie­prze­wi­dy­wal­ność przy­go­dy: „Ale per­nod, per­nod to mogi­ła. Chęt­nie bym się teraz napił, ale her­ba­ta i sok poma­rań­czo­wy będą musia­ły wystar­czyć” (tłum. Bog­dan Zadu­ra i Andrzej Sosnow­ski)⁵. Koń­co­we „good­bye to East Auro­ra” jest nie tyl­ko poże­gna­niem z rodzin­nym domem i miej­scem odosob­nie­nia w cza­sie rekon­wa­le­scen­cji, ale zawie­ra też obiet­ni­cę nowe­go jutra w Nowym Jor­ku „„w błę­ki­cie, w zie­le­ni, w bie­li”. „The Mor­ning of the Poem” to poemat uzdra­wia­ją­cy i poemat o powro­cie do zdro­wia, a w sta­nie psy­chicz­nej i twór­czej rów­no­wa­gi, codzien­ność i sztu­ka, fizjo­lo­gia i reflek­sja nie­ustan­nie i rów­no­waż­nie się spla­ta­ją. Tak jak w pięk­nym, nostal­gicz­no-komicz­nym wier­szu „A Man in Blue„⁶, gdzie gra­bią­cy liście sąsiad w nie­bie­skich dżin­sach dyry­gu­je jesien­ną sce­ną. Jego zwy­kła, domo­wa czyn­ność współ­gra z pły­ną­cą z adap­te­ra dru­gą sym­fo­nią Brahm­sa dyry­go­wa­ną przez Bru­no Wal­te­ra, któ­re­mu w zaświa­tach, na wyobra­żo­nym pię­trze rze­czy­wi­sto­ści, sam Brahms para­dok­sal­nie radzi opar­cie się o codzien­ność: „W pierw­szym motywie/ mojej Dru­giej, myśl jak­by rodzina/planowała gdzie by poje­chać następ­ne­go lata/ bio­rąc pod uwa­gę poprzed­nie wyjaz­dy”.⁷

Poetyc­ki idiom Schuy­le­ra łączy pre­cy­zyj­ny, a nawet spe­cja­li­stycz­ny opis deta­lu (zna­na jest, na przy­kład, jego facho­wa zna­jo­mość bota­ni­ki) z prze­pły­wem obra­zów i aso­cja­cji pięk­nie pod­kre­śla­nym płyn­no­ścią dźwię­ko­wej war­stwy języ­ka. Język i budo­wa wer­su w wier­szach Schuy­le­ra, z jego efek­tow­ną mani­pu­la­cją pau­zy i prze­rzut­ni uru­cha­mia­ją świat przed­sta­wio­ny w ten spo­sób, że jako czy­tel­ni­cy doświad­cza­my cią­głe­go prze­ni­ka­nia się sfer i ele­men­tów rze­czy­wi­sto­ści, któ­re zwy­kle oglą­da­my osob­no, a nawet widzi­my w opo­zy­cji. I nie jest to świat, któ­ry da się zatrzy­mać czy utrwa­lić. Obser­wa­to­ro­wi pozo­sta­je tyl­ko (i aż) sma­ko­wa­nie har­mo­nii jego kom­po­zy­cji:

Nie mogę wyjść z podzi­wu
jak to wszyst­ko razem gra

(tłum. Mar­cin Szu­ter)⁸

pod­szy­te dotkli­wą świa­do­mo­ścią prze­mi­ja­nia:

…nie mogła­by jed­na,
Cho­ciaż jed­na śmier­tel­na oso­ba czy bestia być nie­śmier­tel­ną, żyć
Wiecz­nie?

(tłum. Bog­dan Zadu­ra i Andrzej Sosnow­ski)⁹

Taka kon­struk­cja wier­sza i takie uży­cie języ­ka powo­du­je, ze Schuy­le­ra nale­ży łykać duży­mi hau­sta­mi, czy­tać więk­szy­mi par­tia­mi, bo efekt jego poezji jest kumu­la­tyw­ny. I choć trud­no nie cenić pięk­nych krót­szych utwo­rów jak choć­by „A Man in Blue” czy vil­la­nel­la „Nie zawsze mogę pojąć two­je sło­wa” (tłum. Adam Zdro­dow­ski, „I do not always under­stand what you say”), peł­nię jego poetyc­kie­go kunsz­tu i zmy­sło­wej siły oddzia­ły­wa­nia jego języ­ka odczu­wa­my dopie­ro w póź­niej­szych, dłuż­szych poema­tach jak „The Mor­ning of the Poem”.