I to ma być liryka? [fragmenty]

Gdy­by Kurt Von­ne­gut pisał wier­sze, nazy­wał­by się Justy­na Bar­giel­ska. W pierw­szym tomi­ku jesz­cze się sta­ra­ła o to, żeby nie pod­paść kon­wen­cjom i żeby przy­pad­kiem nie doszło do roz­re­gu­lo­wa­nia zmy­słów, roz­stro­ju władz sądze­nia, roz­bi­cia hie­rar­chii waż­no­ści postrze­żeń, prze­my­śleń i zasad. Przy dru­gim pomy­śla­ła sobie: „a dla­cze­go nie?”, i tak powstał tomik Chi­na Ship­ping. Brnąc przez jego zagad­ki i kie­szon­ko­we prze­pa­ście, pomy­śla­łem: „Gdy­by Kurt Von­ne­gut pisał wier­sze, miesz­kał­by w War­sza­wie”, i zno­wu odczu­łem tę wiel­ką ulgę, jaka towa­rzy­szy mi przy lek­tu­rze tomi­ków nie­któ­rych współ­cze­snych poetów. Do nicze­go nie jestem zobo­wią­za­ny, oto pro­po­nu­je mi się dwa kwa­dran­se odlo­tu!

Zwy­kło się zby­wać takie wier­sze prych­nię­ciem „gra słów” i loko­wać je po stro­nie este­tycz­nych zaba­wek i jakichś eks­ta­tycz­nych upo­jeń dla sno­bów, co mnie zaczy­na dzi­wić, bo praw­dę powie­dziaw­szy, każ­da poezja jest grą słów. Tyl­ko po co te sło­wa gra­ją i dla kogo? Gdy czy­tasz taki tomik jak ten, momen­tal­nie czu­jesz, że dla cie­bie. I żebyś się pośmiał. Zadzi­wił spraw­no­ścią, eks­pre­sją, feerią, pomy­sło­wo­ścią, głu­po­tą świa­ta i jego nie­skoń­czo­ny­mi obsza­ra­mi, któ­rych nie są w sta­nie oddać żad­ne sło­wa. Więc po jed­nej stro­nie jest świat, a po dru­giej sło­wa, na prze­cię­ciu lub prze­łę­czy zaś dzia­ła­ją tacy samot­ni wędrow­cy, jak Andrzej Sosnow­ski czy Justy­na Bar­giel­ska. Ukła­da­ją dłu­gie utwo­ry muzycz­ne, a w roli dźwię­ków wystę­pu­ją sło­wa. I gdy się na chwi­lę zapo­mni o ich zna­cze­niu, to wszyst­ko jest w porząd­ku, lecz gdy się jed­nak nie zapo­mni, to zaczy­na­ją się kom­pli­ka­cje. Bo jakiś pies zna­czeń we mnie, wojow­nik sta­no­wie­nia doma­ga się moty­wa­cji i kon­klu­zji, opo­wie­ści przy­le­ga­ją­cej do świa­ta, poma­ga­ją­cej żyć i rozu­mieć, a ja nie mogę zamknąć mu gęby byle kagań­cem w rodza­ju „uspo­kój się, to prze­cież zaba­wa jest, gra słów i sztu­ka dla sztu­ki, idio­to”.

„Czy wyja­śnie­niem mogą być świa­ty rów­no­le­głe albo spryt­na / gra luster?”. Pyta­nie z wier­sza „Hale Fael­be­tu” tra­fia w sed­no moich roz­te­rek. A wła­ści­wie nie moich, tyl­ko prze­cięt­ne­go czy­tel­ni­ka. Jakie­go prze­cięt­ne­go czy­tel­ni­ka? Skąd prze­cięt­ny czy­tel­nik może mieć dostęp do wyda­ne­go w nie­wiel­kim nakła­dzie bibe­lo­tu, dedy­ko­wa­ne­go „wyspin­dra­ne­mu żół­wio­wi”? Nie ukry­waj się za wyima­gi­no­wa­nym prze­cięt­nym czy­tel­ni­kiem, bo czy­tel­ni­kiem jesteś z krwi i kości, mów we wła­snym imie­niu i skończ z tym żało­snym ocie­rac­twem. A co do bibe­lo­tu, no rze­czy­wi­ście, to nie jest zwy­kły tomik, roz­sy­pu­ją­ca się bro­szur­ka wyda­na nakła­dem zadłu­żo­nej biblio­te­ki gmin­nej. To książ­ka poetyc­ka w peł­nym (i jesz­cze dodat­ko­wym) tego sło­wa zna­cze­niu. Z mnó­stwem poetyc­kich ilu­stra­cji. I jak chcą nie­któ­rzy, w tych zdję­ciach i kola­żach, a wła­ści­wie na ich sty­ku i we wza­jem­nych iskrze­niach, jest wię­cej poezji niż w wier­szach. Moim zda­niem, poezja krę­ci się gdzieś w pobli­żu i tek­stów, i zdjęć czy rysun­ków. Bie­rze się z gry, jaka spon­ta­nicz­nie powsta­je mie­dzy wier­sza­mi Bar­giel­skiej a kola­ża­mi Jar­ka Łuka­sze­wi­cza (poety publi­ku­ją­ce­go jedy­nie w Inter­ne­cie). Dla­te­go tak trud­no o sło­wo koń­co­we, o pod­su­mo­wa­nie pro­ce­su lek­tu­ry, pro­ce­su oglą­da­nia wier­szy i czy­ta­nia ilu­stra­cji. I jed­no, i dru­gie jest nie z tego świa­ta odbior­czych przy­zwy­cza­jeń, two­rząc prze­strzeń obła­ska­wio­nych nie­do­rzecz­no­ści i obrzy­dli­wo­ści. Wszyst­ko w tej prze­strze­ni jest moż­li­we, każ­dy każ­de­go może obsi­kać bądź wypo­wie­dzieć bar­dzo waż­ne i mądre sło­wa, w czy­tel­ni­ku zaś wyzwa­la się nar­ko­tycz­ne przy­zwo­le­nie na potę­gu­ją­cą się dziw­ność. Ten świat budo­wa­ny jest na absur­dzie, lecz w ten spo­sób, że pro­ble­ma­ty­zu­je się absurd i jego gra­ni­ce, daje nam się do prze­my­śle­nia jego absur­dal­ność. – A może taka jest moja praw­da – oto pyta­nie szep­ta­ne w każ­dym wier­szu – i wypa­da­ło­by w nią uwie­rzyć, żeby poważ­nie potrak­to­wać to, co mam do powie­dze­nia?

Praw­da, absurd, wia­ra – dokąd nas zapro­wa­dzą zwy­cza­jo­we for­muł­ki towa­rzy­szą­ce czy­ta­niu? W tym przy­pad­ku doni­kąd. Jakoś trud­no wysło­wić nie­wy­sło­wio­ną radość czy­ta­nia zwy­kłych bzdur ład­nie uło­żo­nych w rząd­ki. Tak ład­nie i zmyśl­nie, że aż wyda­ją się nie­zwy­kłe, uro­cze, magicz­ne. Gdy zawo­dzi rozum i jego wyra­cho­wa­ne pro­ce­du­ry, poja­wia się ratun­ko­we sło­wo „magia” i moż­na się już uspo­ko­ić, ode­tchnąć. Tyl­ko że Justy­na Bar­giel­ska nie daje ode­tchnąć. Uatrak­cyj­nia nar­ra­cje i porząd­ku­je rze­ko­me bzdu­ry do tego stop­nia, że wyda­ją się logicz­ne i sen­sow­ne, nawet zaczy­na­my podej­rze­wać je o racjo­nal­ność. Wystar­czy więc słow­nik i regu­ły gra­ma­tycz­ne, by coś uru­cho­mić, dopu­ścić do trans­fe­ru sko­ja­rzeń, a nawet drob­nych unie­sień. Podraż­nić wyobraź­nię, a potem wcią­gnąć w grę, zauro­czyć i poło­żyć do łóż­ka, szep­cząc z offu coś magicz­ne­go na dobra­noc.

Justy­na Rad­czyń­ska, autor­ka wła­śnie wyda­ne­go tomi­ku „nawet”, zna­la­zła o wie­le zgrab­niej­szą for­mu­łę. To, co okre­śli­łem wyżej jako „zwy­kłe bzdu­ry ład­nie uło­żo­ne w rząd­ki”, ona, cytu­jąc Wirp­szę w mot­cie do wier­sza „trwa­łe pro­ble­ma­ty”, cha­rak­te­ry­zu­je jako, powiedz­my, poety­kę wyczer­pa­ne­go mime­sis:

Nie dawać się urze­kać
Przy­ro­dzie, ską­pić jej słów, nie ule­gać
Sie­lan­kom i kra­jo­bra­zom; wynaj­dy­wać
Nie­do­rzecz­no­ści.

Bawić się nie­do­rzecz­no­ścia­mi.

„Czy wyja­śnie­niem mogą być świa­ty rów­no­le­głe albo spryt­na / gra luster?”. Gra punk­tów widze­nia, gra odbić w cudzych oczach i sło­wach, melanż pospiesz­ne­go wyli­cza­nia sypią­cych się ze wszyst­kich stron przy­pusz­czeń. I to wszyst­ko natu­ra­li­zo­wa­ne jak dzie­cię­ca bajecz­ka, racjo­na­li­zo­wa­ne do tego stop­nia, że zaczy­nasz wie­rzyć, czy­tel­ni­ku, w teo­rię rów­no­le­głych świa­tów. Z takie­go jed­ne­go świa­ta obok, przy­ło­żo­ne­go do nasze­go jak do rany, nada­je Justy­na Bar­giel­ska, trzpiot „roz­pier­da­la­ją­cy chat­ki” poezji naszej. I oni­ryzm też tu nicze­go nie tłu­ma­czy do koń­ca. Dla­te­go jest tak faj­nie? Dla­te­go jest.

Tekst pier­wot­nie uka­zał się w „Twór­czo­ści” (1/2008). Dzię­ku­je­my Auto­ro­wi i Redak­cji za zgo­dę na ponow­ną publi­ka­cję.