Intymna tanatologia serca

Poeta Roman Honet (ur. 1974) wydał trzy tomi­ki poezji [ali­cja (1996), Pój­dziesz synu do pie­kła (1998) i Ser­ce (2002)]. Jest redak­to­rem cza­so­pi­sma lite­rac­ko-arty­stycz­ne­go „Stu­dium”, a tak­że, wspól­nie z Mariu­szem Czy­żow­skim, upo­rząd­ko­wał bar­dzo popu­lar­ną w Pol­sce Anto­lo­gię nowej poezji pol­skiej 1990–1999 (wyda­na w 2000 roku, rok póź­niej zosta­ła wzno­wio­na). Zosta­wał lau­re­atem, a obec­nie sam jest juro­rem w wie­lu kon­kur­sach poetyc­kich. Miesz­ka w Krze­szo­wi­cach pod Kra­ko­wem. Zyskał sobie przy­chyl­ność kry­ty­ki, jego wier­sze były prze­tłu­ma­czo­ne na wie­le języ­ków, w tym angiel­ski, nie­miec­ki, rosyj­ski, serb­ski, sło­weń­ski, sło­wac­ki…

Taka jest nud­na ofi­cjal­na bio­gra­fia jed­ne­go z naj­bar­dziej inte­re­su­ją­cych mło­dych auto­rów we współ­cze­snej poezji pol­skiej. To o nim Igor Stok­fi­szew­ski, kry­tyk mniej-wię­cej jed­nej z Hone­tem gene­ra­cji, powie­dział jakoś, że Honet nie­wąt­pli­wie jest „jed­nym z tych poetów, o któ­rych powie­dzieć cokol­wiek zna­czy skła­mać”. I wła­śnie Stok­fi­szew­skie­mu nale­ży jesz­cze jed­na para­dok­sal­nie wyczer­pu­ją­ca defi­ni­cja: „Poza Hone­tem raczej nikt”.

…Aby być poetą, trze­ba być poetą; żeby wyra­zić nie­wy­mow­ne, trze­ba wymó­wić nie­wy­sła­wial­ne. Lecz cza­sa­mi zbyt pochła­nia bez­al­ter­na­tyw­ność kon­tem­plo­wa­nia powierzch­ni, odczy­ty­wa­nia odbić, zagłę­bie­nia się w zbyt jaw­ne zna­cze­nia słów. Kody pozo­sta­ją nie­zro­zu­mia­łe, ilu­zje masku­ją rze­czy­wi­stość. Honet pisze o śmier­ci – i wszy­scy rozu­mie­ją, że Honet pisze o śmier­ci, lecz cóż to jest za śmierć, o któ­rej on pisze? Roman Honet szo­ku­je swo­im śmier­cio­pi­sa­niem, mimo że śmierć już dość daw­no sta­ła się dla naszej kul­tu­ry codzien­no­ścią – i już pra­wie nie szo­ku­je. Lecz śmierć u Hone­ta jest echem „żywe­go” umie­ra­nia, i (para­dok­sal­nie!) wła­śnie to wzmac­nia uczu­cie real­no­ści, usu­wa­jąc teatral­ny, fał­szy­wy strach, tak że pozo­sta­je tyl­ko strach głę­bo­ki i praw­dzi­wy. Honet pisze o śmier­ci bez uprze­dzeń. Jest zorien­to­wa­ny na eks­pe­ry­ment języ­ko­wy, cho­dzi mu w zasa­dzie o eks­pe­ry­men­cie nie tyle języ­ka, co świa­do­mo­ści.

Gra języ­ko­wa prze­kształ­ca się w gry z języ­kiem (to, co robi Honet, nie­zu­peł­nie mon­taż, nie­zu­peł­nie clich, i w żad­nym przy­pad­ku nie kul­tu­ra maso­wa, lecz cze­muż w takim razie nie­któ­rzy kry­ty­cy w Pol­sce mówią o wpły­wie na twór­czość Hone­ta twór­czo­ści i świa­to­po­glą­du Bre­to­na?); „jezior­ne” dzie­ci (prze­waż­nie dziew­czyn­ka, kole­żan­ka zabaw dzie­cię­cych) we wszyst­kich trzech książ­kach pol­skie­go poety są zwie­lo­krot­nio­ne, jak war­ho­low­ska Mary­lin Mon­roe („myśla­łem o tobie… jako o dziw­nie pomno­żo­nej, jak życie w grze”). Stąd odro­bi­na absur­du. Jed­no­cze­śnie to są nie­sa­mo­wi­cie poważ­ne tek­sty, a zwłasz­cza we wszyst­kim, co doty­czy dekon­struk­cji pew­nej tra­dy­cji przy­swa­ja­nia cyta­tów. Prze­cież wła­śnie Andy War­hol (i nie mniej niż on, Cervan­tes i Bosch, i wie­lu innych, i tak dalej, aż do Dali, cho­ciaż o tym jakoś nie za bar­dzo lubią pisać teo­re­ty­cy sztu­ki) – a więc War­hol był zapo­zna­nym mistrzem łącze­nia spe­cy­ficz­nie zabaw­ne­go z nie­wy­mow­nie tra­gicz­nym, śmiesz­ne­go – z prze­ni­kli­wie strasz­nym…

A Roman Honet pisze bez uprze­dzeń. Cza­sa­mi uży­wa cyta­tów (nota­be­ne – nie zawsze jako klu­czy, cza­sa­mi jako wytry­chów), cza­sa­mi – tyl­ko męt­nych, jak woda bagien­na, alu­zji. Wszyst­ko spro­wa­dza się do kwe­stii, dla­cze­go pisze tak, a nie ina­czej. Dla­cze­go, powiedz­my, jego książ­ka Ser­ce, jeśli mówić o „fabu­le” kon­kret­ne­go lata, dzie­siąt­ka­mi nici jest powią­za­na z powie­ścią Pani Majo­ro­wa Ern­sta Wie­cher­ta i pro­zą Dre­wer­man­na (czy­tał je Paweł Sar­na i to wła­śnie on wska­zu­je te alu­zje w swo­im arty­ku­le o pta­ku śmier­ci; nie czy­ta­łam tych ksią­żek, jak nie czy­ta­łam i Ser­ca – książ­ki De Ami­ci­sa, napi­sa­nej w posta­ci dzien­ni­ka ucznia). Lecz ufam Paw­ło­wi Sar­nie, a więc – cytat: „[…] naj­pięk­niej­sze było »ser­ce« / edmun­da de ami­ci­sa i komi­niar­czyk ważą­cy na dłoni/ rów­ne trzy­dzie­ści sol­dów, bo zatrzy­my­wa­li­śmy się/ na ram­pie świa­ta” („Ser­ce” Hone­ta). Z innej stro­ny, „fabu­ła” kon­kret­ne­go lata jest połą­czo­na tak­że z „bio­gra­ma­mi” kon­kret­nej histo­rii życio­wej lub przy­naj­mniej histo­rii duszy, któ­ra tak i kusi, by powią­zać ją bądź z auto­rem, bądź z jego boha­te­rem lirycz­nym. Z jesz­cze innej stro­ny, pierw­szy tomik poetyc­ki Hone­ta – ali­cję – moż­na bar­dzo nie­wy­mu­sze­nie odczy­ty­wać w kon­tek­ście zwich­nię­te­go świa­ta Car­rol­la, lecz nie wszyst­ko takie pro­ste… ali­cja Hone­ta ma spo­ro wspól­ne­go z dylo­gią Car­rol­la o małej dziew­czyn­ce „z tam­tej stro­ny”: bo dziew­czyn­ka, bo Ali­cja, bo cho­dzi o opo­wieść o tym, co znaj­du­je się poza-ponad-pod świa­tem. A więc znów postać i twór­czość Salva­do­ra Dali, post-ety­ka, escha­to­lo­gia, zamęt tego ostat­nie­go, wszyst­kie naj­róż­niej­sze sza­chow­ni­ce (wiem: niby-maja­ki Hone­ta, jak i niby-maja­ki Car­rol­la, moż­na odczy­ty­wać jak zapis gry w sza­chy; nie wszyst­ko takie pro­ste!).

Ser­ce w tym sen­sie jest para­fra­zą… Per­so­naż tych wier­szy (jak i Geo­me­tra Kaf­ki?), ów nadzie­lo­ny gło­sem, dla któ­re­go wszyst­ko jest waż­ne, w pew­nym sen­sie jest tyl­ko maską, a nie twa­rzą, przy czym maską wca­le nie auto­ra, lecz jego alter ego. Czy­tel­nik musi stwo­rzyć lub zapro­jek­to­wać oso­bi­stość, któ­ra stoi za tek­stem i z któ­rą miał­by się utoż­sa­mić, wyobra­ża­jąc świat, któ­ry dopie­ro wów­czas daje się zoba­czyć i odczuć. Czy­li tak lub owak czy­tel­nik nie­uchron­nie zosta­je wcią­gnię­ty w pro­ces świa­to­na­śla­do­wa­nia i samo­utoż­sa­mie­nia. Teraź­niej­szość wewnątrz ksią­żek Hone­ta ma bar­dzo cien­kie prze­gród­ki „mię­dzy­wier­szo­we”, a więc prze­strzeń pamię­ci, prze­strzeń nie­świa­do­me­go wewnątrz pamię­ci może nie­ustan­nie pochła­niać lub wypie­rać teraź­niej­szość. Ser­ce to opo­wieść o lecie, któ­re, być może, mogło­by być prze­ży­te, wspo­mnie­nia o tym, co nie zacho­dzi­ło, a jed­nak – było. Pamięć, jak wia­do­mo, jest szcze­gól­ną sub­stan­cją świa­do­mo­ści. Dla­te­go lato, wyobra­żo­ne w prze­szło­ści, może czymś przy­po­mi­nać lato w praw­dzi­wej prze­szło­ści. A więc wszyst­kie tam­tej­sze posta­cie i cie­nie (w tej i dwóch innych książ­kach) – Per­so­naż i dzie­ci – ist­nie­ją tyl­ko w tych spe­cjal­nie wymy­ślo­nych histo­riach, w spe­cjal­nie przy­po­mnia­nej prze­strze­ni; wła­śnie zaś opo­wieść o wyda­rze­niach jed­ne­go lata fak­tycz­nie imi­tu­je dzien­nik lub nawet dzien­nik o wyrwa­nych kart­kach. Nie przy­pad­ko­wo pew­ne imio­na mogą wydać się zna­jo­me: Jan, Ali­cja, Sara, Hele­na (i nasto­lat­ki), lecz wszy­scy oni też tyl­ko alter ego inne­go „ja”, to zupeł­nie inne, a nie rze­czy­wi­ste per­so­na­że – echo… W książ­kach Hone­ta nad­zwy­czaj­nie wie­le moż­na odbie­rać jako prze­szłość, że tek­sty trzech tomi­ków poetyc­kich jako całość mogą być odczy­ta­ne jako (auto?)biografia. Przy tym róż­ni­ce mię­dzy auto­rem, boha­te­rem lirycz­nym i nar­ra­to­rem, mię­dzy maską alter ego, alter ego i maską, są, mówiąc umow­nie, jed­nak nie „histo­rycz­ne”, a, o czym będzie tro­chę dalej, „kon­tek­stu­al­ne”. Ist­nie­nie tuż obok śmier­ci (cza­sa­mi zata­jo­ne, cza­sa­mi skraj­nie otwar­te, w nie­wo­li miło­ści lub stra­chu) rodzi obra­zy powta­rza­ją­ce się niczym halu­cy­na­cje powta­rza­ją­ce się jak moty­wy prze­wod­nie. A więc sce­ny klu­czo­we (wpa­try­wa­nie się w cia­ło mar­twej dziew­czyn­ki z pado­ła­mi oczu) lub odwrot­nie, jakieś mało zna­czą­ce na pierw­szy rzut oka epi­zo­dy (jak w wier­szu „o mój przy­szły”, kie­dy boha­ter lirycz­ny idzie uli­cą na skra­ju pro­win­cjo­nal­ne­go mia­stecz­ka) są odczy­ty­wa­ne w płasz­czyź­nie jed­nej fabu­ły egzy­sten­cjal­nej, gdzie, jak w albu­mie z sepio­wy­mi zdję­cia­mi, wystę­pu­ją pół­to­ny bez pół­to­nów; Honet ma taką – pół­to­ny bez pół­to­nów – manie­rę pisa­nia.

(W tej chwi­li przy­po­mi­nam sobie Jasny pokój Rolan­da Bar­the­sa. Chy­ba nie­przy­pad­ko­wo: Honet, podob­nie jak Bar­thes, łączy kon­cep­cje foto‑, bio­gra­fii, umiesz­cza­jąc w środ­ku swo­ich reflek­sji i roz­my­ślań „wspo­mnie­nie foto­gra­ficz­ne” o dziew­czyn­ce, póź­niej zmar­łej, jak­by zdję­cie z rodzin­ne­go archi­wum. Bar­thes zre­zy­gno­wał z tego, by zro­bić tak ze zdję­ciem swo­jej zmar­łej mat­ki; na tej rezy­gna­cji, a tak­że na moty­wa­cji tej rezy­gna­cji w znacz­nej mie­rze trzy­ma się jego Jasny pokój).

Dzię­ki pół­to­nom wspo­mnie­nia od R. H. są bar­dzo intym­ne. Jego wpa­try­wa­nie się jest wpa­try­wa­niem się w „nie­pro­fe­sjo­nal­ne”, ama­tor­skie zdję­cie, w któ­rym nie­ostrość zna­ków sama w sobie jest zna­kiem. Wła­śnie ta nie­ostrość, ta wszech­obec­ność świa­tła i cie­ni jed­no­cze­śnie nie pozwa­la pójść osta­tecz­nie do pie­kła, nie pozwa­la niko­mu – od R. H. i do już nie żywej małej dziew­czyn­ki – umrzeć do koń­ca. Jeśli mówić o współ­prze­ży­wa­niu w kate­go­riach cie­le­sno­ści, poza zasię­giem opty­ki, to cho­dzi raczej nie o dotyk, lecz o opie­kę.

Co zaś doty­czy pół­to­nów bez pół­to­nów, to Roman Honet w swo­ich książ­kach, napi­sa­nych od R. H. i do dni dzi­siej­szych, za każ­dym razem uobec­nia się jako czło­wiek w masce – w masce maski. Autor ali­cji mógł­by się zgo­dzić z Pau­lem The­ro­ux, któ­ry bar­dzo słusz­nie pisał (bodaj­że komen­tu­jąc wła­sną pró­bę zimi­to­wa­nia auto­bio­gra­fii), że nie opo­wia­dać o czymś zawsze jest przy­wi­le­jem auto­ra; może on cza­sa­mi wyko­rzy­sty­wać zamiast maski wła­sną twarz. Lecz nawet jeśli w tek­ście poja­wia się abso­lut­nie fik­cyj­ny nar­ra­tor, maska musi być abso­lut­nie praw­dzi­wa. Wła­śnie maskę, nie twarz, moż­na oglą­dać z odda­li – i zoba­czyć nie mniej niż z bli­ska. Cią­gły Per­so­naż Hone­ta (któ­ryś z jego cią­głych per­so­na­ży) jest w tym sen­sie tro­chę Kotem z Che­shi­re („Dokąd mam stąd iść?” – pyta Ali­cja. „To w znacz­nej mie­rze zale­ży od tego, gdzie chcesz tra­fić… Wszy­scy tutaj jeste­śmy nie­nor­mal­ni…”).

(Na okład­ce tomi­ku poetyc­kie­go Hone­ta Pój­dziesz synu do pie­kła – błęd­ny uśmiech Kota z Che­shi­re).

Hone­to­wi-poecie przy­pi­su­je się post­mo­der­no­wość pisa­nia. Tak, ope­ru­je cyta­ta­mi – i cyta­ty te zosta­ją u nie­go znacz­nie prze­kształ­co­ne. Iro­nia, sar­kazm, cynizm, pej­zaż rze­czy­wi­sty, pej­zaż nary­so­wa­ny (maska pej­za­żu?) – wszyst­ko zara­zem. Chłod­na drwią­ca into­na­cja. Wza­jem­ne oddzia­ły­wa­nie słow, któ­re – każ­de z osob­na – wyklu­cza­ją obec­ność inne­go. Jero­zo­li­ma, bagno, pie­kło… Lecz tym sil­niej­szy jest efekt wza­jem­nej obec­no­ści dwóch pier­wiast­ków – świa­do­me­go i pod­świa­do­me­go, wyso­kie­go i niskie­go, im bar­dziej zna­czą­ce jest irra­cjo­nal­ne, leżą­ce u pod­staw zupeł­nie racjo­nal­nych, mate­ma­tycz­nie wywa­żo­nych kon­struk­cji. U pod­staw więk­szo­ści fabuł (o powro­cie Jana, o kró­lo­wi kru­ków, o nie­wi­do­mym (bo amau­ro­sis – amau­ro­za (z daw­no gr.) – śle­po­ta) sto­ją wyda­rze­nia mistycz­ne, któ­re są odczy­ty­wa­ne jako obja­wie­nie. Nie­po­zna­wal­ne, strasz­li­we, upior­ne – na prze­ciw­wa­gę bar­dzo kon­kret­ne­mu, bar­dzo roz­sąd­ko­we­mu doświad­cze­niu. I to wszyst­ko nie tyl­ko współ­dzia­ła: wytwa­rza się dziw­na sym­bio­za zie­mi i mżaw­ki. Pomro­ki. Holo­gra­my. Jed­na ilu­zja wzmac­nia inną – dla rze­czy­wi­sto­ści. Albo­wiem mówić o śmier­ci, wysła­wiać śmierć, zna­czy rap­tem wysło­wić to, o czym trze­ba, jak­kol­wiek to nie jest moż­li­we, mil­czeć. Kon­tur. Linia prze­ry­wa­na. Dro­ga do pie­kła? Bo (pra­wie poza obrę­bem dys­kur­su tych trzech tomi­ków poetyc­kich) zaan­ga­żo­wa­nie Hone­ta i sta­no­wi­sko etycz­ne Hone­ta jako auto­ra; opo­zy­cja etycz­na obser­wa­to­ra, któ­ry notu­je w dzien­ni­ku, pisze, ufa­jąc wspo­mnie­niom i pole­ga­jąc na wspo­mnie­niach woli zapo­mi­nać, że wspo­mnie­nie jest prze­ja­wem wła­dzy… Pamię­cio­wość, auto­bio­gra­ficz­ność nie są toż­sa­me auto­bio­gra­fii; Honet opi­su­je śmierć i dzie­ciń­stwo jako coś, w czym nie może brać udzia­łu nikt z zewnątrz; jego pisa­nie jest pisa­niem świad­ka i wszyst­kie­go, co ów prze­ży­wa, obser­wu­jąc zna­ki zsu­wa­ją­ce się z kon­tek­stu rze­czy­wi­sto­ści w kon­tekst cyta­tu i z powro­tem w rze­czy­wi­stość. Jak widać bowiem w ali­cji i Ser­cu, nawet nie bez­po­śred­nio prze­ży­te, lecz obra­zy z prze­szło­ści lite­rac­kiej, z kie­dyś-prze­czy­ta­nej-prze­szło­ści (z Lewi­sa Car­rol­la, z De Ami­ci­sa; a pro­pos, De Ami­cis – Spo­mię­dzy Przy­ja­ciół, czy­li Przy­ja­ciel; z Ern­sta Wie­cher­ta) to są wła­śnie te „miej­sca-w-pamię­ci”, do któ­rych moż­na co raz powra­cać. Z innej stro­ny, dzie­ciń­stwo jak i śmierć są obec­ne z nami i w nas bar­dzo krót­ko.

Tęsk­no­ta za świa­tem dzie­ciń­stwa (lub po pro­stu za „tam­tym świa­tem”, za prze­strze­nią, gdzie indziej hen) jest tęsk­no­tą za schro­nie­niem, spo­ko­jem, za tym, co się kry­je w sło­wach „dobro” i „miłość”. Para­dok­sal­nie w tym świe­cie są obec­ne roz­kła­da­ją­ce się cia­ła, lecz – też para­dok­sal­nie – „życie jest pięk­ne, bo jest”. Dziew­czyn­ka, dziś mar­twa, nad któ­rej cia­łem odby­wa się sakra­ment przy­po­mi­na­nia („ta-inna” dziew­czyn­ka), zmar­twych­wsta­je we wspo­mnie­niu rado­sna, peł­na siły wital­nej i nie­przy­pad­ko­wo wła­śnie teraz, po tylu latach po jej odej­ściu, pamięć naresz­cie sta­ła się na tyle selek­tyw­na, na tyle sen­ty­men­tal­na i spój­na, że moż­na mówić o jed­no­ści cza­su i akcji w przy­po­mi­na­niu jakiejś chwi­li (i nie wszyst­kich, a tyl­ko odpo­wied­nich po tej chwi­li oko­licz­no­ści). Każ­de­go, kto jest znie­wo­lo­ny taką tęsk­no­tą, ratu­je sen. Obja­wie­nia, któ­re przy­cho­dzą tyl­ko we śnie, łączą rze­czy­wi­stość ziem­ską z nad­rze­czy­wi­sto­ścią i wów­czas zacho­dzą spo­tka­nia; moż­li­wość widze­nia się żywych z umar­ły­mi nie jest już taka bajecz­na. To wca­le nie jest strasz­ne (przy­po­mnij­my stra­chy na dzie­ci: boi się Baby Jagi; mar­twi wywo­łu­ją cie­ka­wość, nie strach). To jest nawet wska­za­ne: zwró­ce­nie się do prze­żyć dzie­ciń­stwa, do odkry­wa­nia świa­ta ma zna­cze­nie tera­peu­tycz­ne. Ktoś, kto już jako doro­sły potra­fił powró­cić do dzie­ciń­stwa, w pew­nej mie­rze potra­fił od nie­go się uwol­nić: nie zry­wa­jąc z nim po pro­stu, lecz poprzez wyob­co­wa­nie (przy pomo­cy wcie­le­nia lite­rac­kie­go); ta dro­ga do doj­rza­ło­ści jest bar­dziej sku­tecz­na, bar­dziej uda­na. Dla­te­go i u Hone­ta oso­bo­wo­ścią autor­ską jest wszyst­ko, co nie pokry­wa się z oso­bo­wo­ścią bio­gra­ficz­ną; przy tym gra­ni­ce lite­rac­ko­ści i nie­li­te­rac­ko­ści, czy­li bio­gra­ficz­no­ści, są nie­okre­ślo­ne i nie­jaw­ne. A więc co prócz pisa­nia?

Sądzę, że Honet wła­śnie pisze, czy­li że jego pisa­nie jest „ręko­pi­sa­niem”. Wal­ter Benia­min zauwa­żył, że w tym sen­sie „ręko­pi­sa­nie” jest podob­ne do widze­nia sen­ne­go: wypi­su­jąc lite­ry ręka odtwa­rza podo­bień­stwa. Zaan­ga­żo­wa­na w to zdol­ność mime­tycz­na jest poetyc­ką, twór­czą; jej meto­dą jest meta­fo­ra. Wszyst­kie toż­sa­mo­ści i podo­bień­stwa powsta­ją­ce w toku pisa­nia są, jak powie­dział Benia­min, „poza­zmy­sło­we”: odbie­ra­my je nie przez zmy­sły, lecz poprzez swo­ją zdol­ność do wyobra­że­nia, ta zaś, według Benia­mi­na, jest znacz­nie więk­sza, bar­dziej poza­świa­do­ma, a nawet bar­dziej mimo­wol­na, niż podej­rze­wa­my. Widze­nia sen­ne i pisa­nie mają do czy­nie­nia z tym wszyst­kim, co jest pod ręką, czę­sto są to reszt­ki wspo­mnień dzien­nych… Koło się zamknę­ło?

Tra­fia­jąc w taką sytu­ację bez wyj­ścia, Honet kon­stru­uje swo­je wier­sze tak, że jak gdy­by roz­su­wa się kur­ty­na mię­dzy prze­strze­nią „po pro­stu myśli” a myśli jako wyda­rze­nia języ­ka; prze­ja­wia się to, co się dzie­je za kuli­sa­mi, i prze­ja­wia się nie tyl­ko reflek­sja, lecz tak­że szcze­gól­ny stan fizycz­no-cie­le­sny, umoż­li­wia­ją­cy poszu­ki­wa­nie, odna­le­zie­nie i poko­na­nie dro­gi od jed­nej myśli do innej, od obra­zu poprzed­nie­go do następ­ne­go. Wła­śnie te momen­ty przej­ścia i wcho­dze­nia są szcze­gól­nie zna­czą­ce i waż­ne, wła­śnie to jest jed­ną z tajem­nic pisa­nia Hone­ta, któ­re swo­imi ostry­mi kra­wę­dzia­mi, wyoble­nia­mi i zapa­dli­na­mi dziw­nie przy­po­mi­na winie­tę baro­ko­wą. I rze­czy­wi­ście: nasy­co­na orna­men­ty­ka roślin­na i twa­rze dzie­cię­ce… Niby-wyoble­nia, któ­re napraw­dę wyoble­nia­mi nie są… Z dwóch stycz­nych obra­zów, jak pod­czas mon­to­wa­nia fil­mu, powsta­je coś trze­cie, i to nowe zna­cze­nie bar­dzo czę­sto oka­zu­je się meta­fo­rycz­nym, jest owo­cem reflek­sji, lecz przy tym reflek­sja, jak­kol­wiek spo­krew­nio­na z pamię­cią, nie jest jej toż­sa­ma. Ener­gia takiej reflek­sji, ener­gia roz­wi­ja­nia pochła­nia czy­tel­ni­ka, wyko­rzy­stu­je jego pro­ces czy­ta­nia jako zmie­nia­nia, bo tek­sty Hone­ta pro­wo­ku­ją potrze­bę współ­udzia­łu. Czy­ta­jąc i inter­pre­tu­jąc tek­sty od R. H., zmie­nia­my się, bo samo nasze rozu­mie­nie jest niczym innym jak zmie­nia­niem samych sie­bie. Tak więc pro­ce­du­ra czy­ta­nia-jako-rozu­mie­nia nie może nie być prze­ży­ta jako wyda­rze­nie w ramach bio­gra­fii.

Sama pamięć, któ­rą ope­ru­je i do któ­rej ape­lu­je Honet, jest spo­so­bem na osią­gnię­cie-się i wypar­cie-się poprzez moż­li­wość sie­bie – zmie­nić, oswo­ić i przy­jąć. Być może o czymś dało­by się zapo­mnieć, lecz prze­cież o wszyst­kim przy­po­mni star­ta na łok­ciach skó­ra (uszczer­bek cia­ła!). Prze­cież fak­tycz­nie: ta niby-zmia­na per­spek­ty­wy – „trwa­nie w tra­wie” – na pierw­szy rzut oka taka pro­sta, jest w rze­czy­wi­sto­ści inna, oto bowiem tra­wa, a pod tra­wą grób, a w gro­bie ktoś, z kim moż­na było leżeć w tra­wie, patrząc w nie­bo przez zie­lo­ne źdźbła. I to już jest wspo­mnie­nie, przy czym nie bez­po­śred­nie, lecz rekon­stru­owa­ne „z wewnątrz sie­bie”, swo­ista kon­ty­nu­acja obec­no­ści nad i pod (pod­kre­ślam: tyl­ko obec­no­ści) dla daw­no umar­łej „tej-innej” przy­ja­ciół­ki zabaw dzie­cię­cych. Wła­śnie tyl­ko dzię­ki zaba­wie, któ­ra w tym wła­śnie momen­cie pole­ga na zdol­no­ści wyobra­że­nia sobie sie­bie jako kró­la szczu­rów lub pociąg, lub dziec­ko w get­cie, sta­je się moż­li­we zmar­twych­wsta­nie, wskrze­sze­nie. Dziec­ko bowiem jesz­cze umie uży­wać for­mu­ły „A niech ja będę (…)”.

W tym sen­sie dzie­ci, któ­re nie­jed­no­krot­nie dozna­ją w zaba­wach niby-śmier­ci, boją się jej zupeł­nie nie tak, jak doro­śli, lecz w cał­kiem oso­bli­wy spo­sób. Dla­te­go roz­pa­try­wa­nie cia­ła mar­twej przy­ja­ciół­ki w wier­szu „Kil­ka dni upal­nych” jest w zasa­dzie roz­pa­try­wa­niem cia­ła lal­ki (nawet nie mane­ki­na, któ­ry jest mar­twy z defi­ni­cji, lecz wła­śnie lal­ki, z jej nie­za­wod­ną zdol­no­ścią do „oży­wa­nia” pod­czas gry). Przy tym lal­ka posia­da jesz­cze kil­ka zasad­ni­czo waż­nych dla takie­go odczy­ta­nia kono­ta­cji: mar­gi­nal­ność tak dla życia, jak dla śmier­ci. Nie­ży­we cia­ło lal­ki nie odbie­ra się jako mar­twe; lal­ka słu­ży dla pocie­chy, dla roz­ra­dy; lal­ka, mimo że zawsze i w cało­ści pod­po­rząd­ko­wa­na wyobraź­ni i woli dziec­ka, zawsze znaj­du­je się w cen­trum gry; lal­ka, podob­nie jak zmar­ła dziew­czyn­ka w wier­szach Hone­ta, nawet z upły­wem cza­su, pozo­sta­je wciąż taka sama; lal­ka jest bez­po­śred­nio zwią­za­na nawet nie z sym­bo­li­ką, lecz z meta­fi­zy­ką ini­cja­cji. Lal­ka nale­ży do rze­czy­wi­sto­ści i irre­al­no­ści jed­no­cze­śnie… Lal­ka jest bez­wa­run­ko­wym kon­cep­tem dzie­ciń­stwa. Lal­ka – w dzie­ciń­stwie – jest współ­twór­cą naro­dzin i śmier­ci.

Tak więc w wier­szach Hone­ta, w świe­cie minio­ne­go czy­ta­dła dla dzie­ci (w tym Ali­cja Car­rol­la jako per­so­naż prze­wod­ni; nota­be­ne wszyst­ko, co się z nią dzie­je, dzie­je się z nią we śnie), ryce­rze i księż­nicz­ki, szcze­gól­nie zna­czą­ce miej­sca „dzie­cię­ce”, w tym miej­sca „wszyst­kich minio­nych dzie­ci” (szpi­tal nie­spo­dzia­nie – być może przez sym­bo­li­kę wewnętrz­ną lal­ki-wła­dzy-prze­mo­cy – sta­je się jed­nym z nich; lecz nie mniej waż­nym miej­scem jest łąka, na któ­rej mała dziew­czyn­ka rwa­ła kałuż­ni­cę)… i dzie­ci, inne dzie­ci, współ­bo­jow­ni­cy w zaba­wach, bra­cia i sio­stry, raczej rówie­śni­cy. Świa­tem sto­sun­ków z jed­no­lat­ka­mi zrów­no­wa­żo­ny i har­mo­nij­ny, poza obrę­bem zrów­no­wa­że­nia i har­mo­nii oka­zu­ją się rodzi­ce, zwłasz­cza ojciec. Sto­sun­ki z ojcem i mat­ką są bole­sne, trau­ma­tycz­ne, co się prze­ja­wia nawet w opi­sach nie­bez­po­śred­nich. Mat­ki znacz­nie bar­dziej niż pozor­nie mar­twe dzie­ci nale­żą do prze­strze­ni śmier­ci i wła­śnie macie­rzyń­stwo spro­wa­dza się do tego, żeby dawać życie „pięk­niej­szym isto­tom”. Macie­rzyń­stwo jest mate­rial­ne i żywio­ło­we (a ści­ślej spon­ta­nicz­ne). Lecz jeśli życiem i śmier­cią (któ­re u Hone­ta ist­nie­ją poza pier­wiast­kiem macie­rzyń­skim) kie­ru­je żywioł ognia, to naro­dzi­ny i umie­ra­nie w ich naj­bar­dziej cie­le­snym sen­sie są zwią­za­ne z wodą. Woda uczy, woda świad­czy (poka­zu­je odbi­cie odbi­te­go), woda jest atry­bu­tem łona, w wodzie też nagle się umie­ra… Woda wchła­nia w sie­bie wszyst­ko. Woda od wszyst­kie­go wyob­co­wu­je. Woda sym­bo­li­zu­je dzie­ciń­stwo, przy czym stan dzie­ciń­stwa, jak go zma­lo­wu­je Honet, jest nie­mal scho­rze­niem psy­chicz­nym lub przy­naj­mniej odchy­le­niem od nor­my („Wszy­scy tu jeste­śmy nie­nor­mal­ni…”).

Wier­sze „Bagno”, „Bia­ła legen­da…” i inne uka­zu­ją „mar­twą” wodę w róż­nych jej posta­ciach. Woda z czy­stej sta­je się stę­chłą, czło­wiek prze­cho­dzi ewo­lu­cję od dziec­ka do oso­by nie­speł­na rozu­mu (wiersz o eve­ry­ma­nie). Przy tym temat obłą­ka­nia jest natręt­nie obec­ny w bar­dzo wie­lu wier­szach; poezja Hone­ta jako całość peł­na jest halu­cy­na­cji i maja­ków, w tym tak­że tych wła­ści­wych dla sta­nów zamro­cze­nia alko­ho­lo­we­go i snu nar­ko­tycz­ne­go. Lecz halu­cy­na­cje i maja­ki, jak też schi­zo­fre­nia czy „po pro­stu obłą­ka­nia”, sygna­li­zu­ją o świe­cie jako rze­czy, z jed­nej stro­ny, nie­trwa­łej, chwiej­nej, w sytu­acji płyn­no­ści, zmian; lecz, z innej stro­ny, to jest świat wiecz­ne­go nie­sta­łe­go, sta­nów wiecz­ne­go ocze­ki­wa­nia, wiecz­ne­go stra­chu, wiecz­nej uciecz­ki przed… Podob­nie nie­trwa­łą i jed­no­cze­śnie sta­łą jest prze­strzeń zapa­dłej pro­win­cji, prze­strzeń krań­ca świa­ta (niby-Macon­do), lecz przy tym cen­trum wszech­świa­ta w całej peł­ni sprzecz­no­ści i nie­rów­no­wa­gi, któ­ry, niczym z roz­ka­zu waha­dła, cały czas prze­mi­ja i cały czas nasta­je jesz­cze raz. Wszyst­kie „epi­zo­dy” prze­strzen­ne, któ­re zma­lo­wu­je Honet, są nie­zwy­kle nasy­co­ne sytu­acyj­ny­mi dro­bia­zga­mi i szcze­gó­ła­mi, moż­na rzec, stric­te mate­rial­ny­mi, któ­re tak czy owak są inten­syw­nie obec­ne w świe­cie emo­cji i prze­żyć. Przy­po­mi­na­nie sta­je się rów­no­war­to­ścią zapo­mi­na­nia, gdyż jed­no i dru­gie są skład­ni­ka­mi doświad­cze­nia, a dwa naj­waż­niej­sze doświad­cze­nia, do któ­rych ape­lu­je Honet, są abso­lut­nie uni­wer­sal­ne, każ­dy doro­sły je miał lub też będzie miał; to są odpo­wied­nio doświad­cze­nie dzie­ciń­stwa i doświad­cze­nie śmier­ci. Emil Zola praw­do­po­dob­nie lubił­by czy­tać wier­sze Hone­ta. Kon­stru­owa­nie świa­ta niby-dzie­cię­ce­go ręko­ma samych dzie­ci i z pomo­cą sło­wa, lecz u Zoli wszyst­ko jest nazwa­ne, wszyst­ko zro­zu­mia­łe. Tek­sty zaś Hone­ta są jak śmierć: łatwiej je doznać, niż zro­zu­mieć do koń­ca. Zola wie­lo­krot­nie opi­sy­wał sta­rość – twa­rze, ręce, ruchy. R. H. opi­su­je po pro­stu śmierć – tę, któ­ra dla dziec­ka jest chy­ba spo­krew­nio­na z dora­sta­niem (sta­rze­niem się); ani tego, ani inne­go dziec­ko nie rozu­mie, a więc są toż­sa­me. Nic dziw­ne­go chy­ba, że kry­tyk Jerzy Fran­czak nazy­wa meto­dę twór­czą Roma­na Hone­ta „postw­spół­cze­snym nad­re­ali­zmem” (z innej stro­ny, kry­tyk Marian Sta­la zapro­po­no­wał ter­min „imie­nia Hone­ta” – „hone­tyzm” i dodał do nie­go jesz­cze dwa poję­cia – „linia Hone­ta” i „hone­ty­za­cja lite­ra­tu­ry naj­młod­szej”).

A pro­pos kry­ty­ków. Anna Lege­rzyc­ka, badacz­ka z Pozna­nia, wyróż­nia zachwyt auto­ra książ­ki Pój­dziesz synu do pie­kła ulot­nym prze­mi­ja­ją­cym pięk­nem świa­ta ska­za­ne­go na zani­ka­nie. Poeta Paweł Sar­na pisząc o Hone­cie stwier­dza, że „posta­wa czło­wie­ka wobec śmier­ci jest nie­ro­ze­rwal­nie zwią­za­ny z posta­wą wobec Boga”, i cytu­je Epi­ku­ra z Samos: „Śmierć, zło naj­więk­sze, nie doty­ka nas wca­le; póki jeste­śmy – śmier­ci nie ma, odkąd zaś nie ma nas – jest śmierć”. Śmierć jest taka sama jak dzie­ciń­stwo. Sar­na daje do zro­zu­mie­nia, że Honet jest poetą-odmień­cem: jego wier­sze są świa­dec­twem potrze­by pięk­na, wia­ry i jasno­ści, lecz to wszyst­ko jest głę­bo­ko scho­wa­ne; na powierzch­ni wier­szy Hone­ta są obec­ne tyl­ko roz­kład i roz­pad, rze­czy­wi­stość nie­peł­no­ści – nie­do­peł­nio­na, nie­sta­ła. Paweł Łęc­ki w swo­jej recen­zji tomi­ku Ser­ce twier­dzi, że Honet „opi­su­je nie­ist­nie­nie”. Wspo­mnia­ny już Marian Sta­la zauwa­ża wpływ twór­ców awan­gar­dy fran­cu­skiej na Hone­ta, lecz wszyst­ko spro­wa­dza się do anty­este­ty­zmu i świa­do­mo­ści post­mo­der­ni­stycz­nej, do prze­ko­na­nia Hone­ta w głę­bo­ko meta­fi­zycz­nej struk­tu­rze świa­ta. Pój­dziesz synu do pie­kła, twier­dzą kry­ty­cy, ape­lu­je do kil­ku naraz świa­to­po­glą­dów, w tym reli­gij­nych… Jak zauwa­ża Tomasz Cie­ślak, Honet, jeden z nie­wie­lu auto­rów pol­skich uro­dzo­nych w latach 70., kon­se­kwent­nie posłu­gu­je się w swo­im pisa­niu licz­ny­mi tro­pa­mi sty­li­stycz­ny­mi, zwłasz­cza porów­na­niem, meta­fo­rą i per­so­ni­fi­ka­cją, przy tym prze­su­nię­cia seman­tycz­ne, któ­rych świa­do­mie uży­wa R. H., szo­ku­ją, pro­wo­ku­ją efekt migo­ta­nia i nie­obec­no­ści świa­ta. Karol Mali­szew­ski mówi o sta­łych kpi­nach poety, któ­ry bawi się ze śmier­cią ple­śnią i gni­ciem, a Grze­gorz Olszań­ski zwra­ca uwa­gę na obec­ność w tek­stach Hone­ta total­ne­go umie­ra­nia: „Śmierć ogar­nia wszyst­ko”.

Lecz kry­ty­cy zawsze są bar­dzo uprze­dze­ni. Kry­ty­cy nic nie wie­dzą. I ja też nie uwa­żam, że potra­fi­łam zro­zu­mieć Hone­ta. Czy­ta­jąc wier­sze R. H., każ­dy z trzech jego tomi­ków, przy­po­mi­na­łam rzu­co­ną mimo­cho­dem fra­zę Paw­ła sar­ny o tym, że on nie umie czy­tać Ser­ca. Przy­ła­py­wa­łam się na tym, że zma­lo­wa­ne przez Hone­ta dzie­ci, każ­da ze zma­lo­wa­nych przez nie­go śmier­ci rze­czy­wi­ście roz­brzmie­wa­ją wie­lo­ma tek­sta­mi nale­żą­cy­mi do róż­nych tra­dy­cji – w tym tak­że „Kolek­cjo­ne­rem” Fow­le­sa. Bie­gu­ny krań­co­wej odmien­no­ści i krań­co­wej jed­na­ko­wo­ści scho­dzą się w punk­cie nie­moż­no­ści powie­dzieć o tym ina­czej. Dzie­ciń­stwo to bar­dzo róż­ne dzie­ci, pra­wie jed­no­lat­ki, i każ­de kogoś naśla­du­je; śmierć to kolek­cja bar­dzo róż­nych ludzi, nie­sa­mo­wi­cie do sie­bie podob­nych, bar­dzo w czy­nach toż­sa­mych – pozba­wio­nych maski przy­ży­cio­wej; śmierć daje się naśla­do­wać tyl­ko śmier­cią…

Tech­ni­ce autor­skiej Hone­ta (wsku­tek bio­gra­ficz­no­ści czy dzię­ki lite­rac­ko­ści?) wła­ści­we są powta­rza­nie moty­wów (mię­dzy tomi­ka­mi i wewnątrz każ­de­go tomi­ku) i ich waria­cje. Prócz dzie­ciń­stwa i śmier­ci jed­nym z klu­czo­wych jest motyw foto­gra­fii – o tym była mowa wyżej (w tę samą kono­ta­cję wpro­wa­dza przy­miot­nik „sepio­wy”, któ­ry spo­ty­ka­my w wie­lu wier­szach Hone­ta), a tak­że łań­cusz­ki wspo­mnień i sko­ja­rzeń aktu­ali­zu­ją­ce moty­wy topo­su i topo­gra­fii, życio­pi­su… Przy tym osob­ne niu­an­se two­rze­nia sen­sów czę­sto zale­żą tyl­ko od posze­rze­nia (lub odwrot­nie – zawę­że­nia kon­tek­stu). Nawet pobież­ne porów­na­nie tek­stów Hone­ta, któ­re w znacz­nej mie­rze są col­la­ge­’o­we, prze­ko­nu­je, że rdzeń pasa­ży na temat śmier­ci i nie­peł­no­ści bytu wszę­dzie jest w zasa­dzie toż­sa­my. To pozwa­la mu na „prze­żu­ce­nie” poszcze­gól­nych ele­men­tów z jed­ne­go tek­stu w inny. Każ­dy z tomi­ków zawie­ra sze­reg wyda­rzeń i pery­pe­tii, któ­re, przy­naj­mniej w czymś, są wspól­ne dla wszyst­kich trzech tomi­ków; przy­naj­mniej pod wzglę­dem tema­tycz­nym i nastro­jo­wym wier­sze Hone­ta cia­sno spla­ta­ją się mię­dzy sobą. To powo­du­je warian­to­wość (nie tyl­ko trak­to­wa­nia i odczy­ty­wa­nia, lecz samej moż­li­wo­ści odczy­ty­wa­nia). Trud­no powie­dzieć, na ile świa­do­mie wyko­rzy­sty­wa­no tę tech­ni­kę. Przy całym „przy­wią­za­niu” do tych lub innych moty­wów będą­cy­mi cza­sa­mi pra­wie narzu­ca­ją­cą się waria­cją sta­le tych samych roz­my­ślań i obra­zów (śmierć, uto­pie­nie się dziec­ka jako pró­ba swo­istej ini­cja­cji itp.), przy całej wyszu­ka­no­ści i frag­men­ta­rycz­no­ści pisma jed­nak wyła­nia się pew­na linia dys­kur­syw­na zwią­za­na z pamię­cią i pseu­do­pa­mię­cią, bio­gra­fią i pseu­do­bio­gra­fią. Tak czy owak, cho­dzi o spe­cy­ficz­nie okre­ślo­ną histo­rię, w toku czy­ta­nia prze­ja­wia się pew­na kan­wa, zada­na choć­by nawet przez pro­stą chro­no­lo­gię wyda­rzeń (według wek­to­ru „dzie­ciń­stwo – doro­ślew­nie”), i to – mię­dzy inny­mi – rów­nież okre­śla tema­ty­kę i wąt­ki pisa­nia, fabu­ły twa­rzy, posta­ci i kra­jo­bra­zów.

R. H. na pierw­szy rzut oka roz­ry­wa sta­ran­nie wybu­do­wa­ną sekwen­cję, wyry­wa­jąc się poza obręb „nor­mal­nych” rela­cji cza­so­wych. Świat tego co naj­waż­niej­sze nie da się zoba­czyć, lecz on jest, podob­nie jak dosłow­ne i prze­no­śne zna­cze­nia sło­wa. Przy tym żad­na z rze­czy naj­waż­niej­szych nie może być (i nie bywa) jed­no­znacz­ną. Wie­le o czym mówiąc, Honet nie mniej, a może nawet wię­cej prze­mil­cza – jed­no­cze­śnie z tek­stem. Opo­wia­da­jąc Honet zamil­ka i tym jak gdy­by wypeł­nia pust­ki, lecz przy­czy­ny pustek pozo­sta­ją. W nim samym też jest obec­na owa pust­ka (jak dzie­ciń­stwo? jak śmierć?). On jak gdy­by kom­pen­su­je dzie­ciń­stwo, mówiąc o nim w kon­tek­ście umie­ra­nia. Poprzez wypeł­nia­nie luk wytwa­rza się dystans. Posta­cie dzie­ci zma­lo­wa­ne przez Hone­ta w kon­struk­cjach powią­za­nych z kon­tek­sta­mi śmier­ci są nie­wia­ry­god­nie przy­po­wie­ścio­we i gdzieś w zaple­czu każ­de­go z powie­dzia­nych stoi i prze­ma­wia Kasan­dra. Z innej stro­ny, w inter­pre­ta­cji tego, czym jest lek­kie zamro­cze­nie świa­do­mo­ści, Honet przy­po­mi­na Cervan­te­sa. Don Kicho­te mając dość przy­bli­żo­ne wyobra­że­nie o tym, jak wszyst­ko „ma być”, wsz­czy­na wal­kę z wia­tra­ka­mi i nie może powstrzy­mać się przed tym, aby nie zimi­to­wać, obczy­taw­szy się powie­ści rycer­skich, wszyst­kich per­so­na­ży, któ­re były jego poprzed­ni­ka­mi w prze­strze­ni lite­ra­tu­ry, tym samym odbi­ja­jąc się w nich jak w lustrze. W takiej płasz­czyź­nie moż­na trak­to­wać nie tyl­ko Hone­to­wą ali­cję lub „kró­la szczu­rów”, lecz wszyst­kie jego zmar­łe i uto­pio­ne małe dziew­czyn­ki to nie tyl­ko obra­zy, lecz tak­że fabu­ły alu­zji i cyta­tów. A więc Ser­ce, Pój­dziesz synu do pie­kła, ali­cja to nie tyl­ko poszcze­gól­ne tomi­ki wier­szy kon­kret­ne­go auto­ra, lecz w zasa­dzie palimp­se­sty, w któ­rych wyła­nia­ją się jed­na spod dru­giej splą­ta­ne nicie wąt­ków całej lite­ra­tu­ry przed R. H. Oto „Bagno”, tutaj zaś i Lan­ce­lot… Kul­tu­ra roz­kła­da się i roz­kła­da, ruj­nu­je się i ruj­nu­je, stąd fatal­ność czy­ta­nia, stąd zmęt­nie­nie krysz­tał­ka oka tego, kto patrząc przez pry­zmat kul­tu­ry pra­gnie przej­rzy­sto­ści i nie­znie­kształ­ce­nia widzia­ne­go…

Gdy­bym pisa­ła zupeł­nie inną, a nie ten oto arty­kuł o poezji Roma­na Hone­ta, opie­ra­ła­bym się na zesta­wie­niu jego tek­stów z Zam­kiem Kaf­ki i, być może, z Bla­sza­nym bęben­kiem Guen­te­ra Gras­sa. Napi­sa­ła­bym o spo­so­bie uwol­nie­nia dro­gą kon­stru­owa­nia pira­mi­dy sto­ją­cej na próż­ni, niczym na bagnie lub na gro­bie. Lecz fak­tycz­nie nic nie powie­dzia­łam nawet o tym, co cały czas pozo­sta­wa­ło na powierzch­ni – o świa­tach Hone­ta i Car­rol­la, o Buchen­wal­dzie – Lasie zmar­łych, o Wil­czym Polu… Wszyst­kie domy­sły z powo­du tego, co i jak pisze Honet, i spra­wie­dli­we, i bez­sil­ne, powięk­sza­ją nie­skoń­czo­ność, a jed­no­cze­śnie też suro­wą syme­trię napi­sa­nych przez nie­go ksią­żek; czy­tać je jest jak cho­dze­nie przez chasz­cze biblio­tek wiel­kich Jor­ge i Umber­to lub roz­ko­py­wa­nie wra­ko­wisk… W toku czy­ta­nia (a raczej wczy­ty­wa­nia się) samo zapa­mię­ta­łe­go znie­wa­la i pochła­nia tajem­ni­ca. I on zaczy­na sam, z wła­snej woli, opu­ki­wać głu­che ścia­ny, szu­ka­jąc nie­wy­peł­nio­nych pustek (miejsc tajem­ni­cy) i rozu­mie, że ona jest nigdzie i wszę­dzie. Takie jest doświad­cze­nie doty­czą­ce śmier­ci: jest nigdzie i wszę­dzie. Takie samo jest i doświad­cze­nie dzie­ciń­stwa – jest wszę­dzie i nigdzie. Pust­ka w tych książ­kach obec­na wszę­dzie tam, dokąd skie­ro­wu­je się głos pyta­ją­ce­go: na każ­de pyta­nie wcze­śniej czy póź­niej nastą­pi odpo­wiedź, lecz któż powie, czy ta odpo­wiedź nie będzie tyl­ko echem? Zagad­ka tek­stów Hone­ta pole­ga wła­śnie na tym: sen­sy wymy­ka­ją się. Pozo­sta­je into­na­cja – bar­dzo oso­bi­sta, głę­bo­ka, jak sen przed świ­tem.

Prze­cież to, jak pisze Honet, mimo powią­zań z tra­dy­cją i moż­li­wo­ści wyty­cze­nia ana­lo­gii, w żad­nym przy­pad­ku nie spro­wa­dza się do imi­ta­cji jakichś mode­li wewnętrz­nych lub zewnętrz­nych. Te tek­sty ist­nie­ją przed R. H., ist­nia­ły zawsze; Honet tyl­ko prze­no­si je na zewnątrz, zapi­su­je, póki jemu dyk­tu­je dziec­ko, bóg – wewnątrz nie­go.

Dzię­ku­je­my Autor­ce za wyra­że­nie zgo­dy na prze­druk.