„Ja schodziłem światy”

Octa­vio Paz miesz­kał od lat w ogrom­nym apar­ta­men­cie, zaj­mu­ją­cym całe pię­tro budyn­ku przy Paseo de la Refor­ma, w samym cen­trum sto­li­cy Mek­sy­ku, w pobli­żu pomni­ka Cuauh­te­mo­ca – ostat­nie­go wład­cy Azte­ków. Sym­bo­licz­ne to sąsiedz­two i patro­nat znaj­do­wał swo­je natu­ral­ne uzu­peł­nie­nie w obec­no­ści zabyt­ków sztu­ki pre­kor­te­zjań­skiej, kamien­nych posąż­ków, rzeźb, gro­ma­dzo­nych zapew­ne cały­mi lata­mi w tym wyjąt­ko­wym wnę­trzu. W obszer­nym salo­nie, na kana­pach, kró­lo­wa­ło osiem raso­wych i mniej raso­wych kotów, rów­no­wa­żąc dyk­tat kul­tu­ry swo­istym porząd­kiem, a raczej nie­po­rząd­kiem, obła­ska­wio­nej natu­ry. Dopie­ro stam­tąd prze­cho­dzi­ło się do monu­men­tal­nej biblio­te­ki pana domu, gdzie, odgro­dzo­ny od świa­ta, chro­nio­ny przed zaku­sa­mi z zewnątrz przez rudo­wło­są straż­nicz­kę jego spo­ko­ju, Marie-Jo, pra­co­wał, w ostat­nim cza­sie nie­zwy­kle inten­syw­nie, zanim nie powa­li­ła go nie­ule­czal­na cho­ro­ba.

Ten obraz sprzed dzie­wię­ciu lat, kie­dy to po raz trze­ci i ostat­ni roz­ma­wia­łam z Pazem w jego domu, odtwa­rza­łam, na prze­kór rze­czy­wi­sto­ści, prze­szło rok temu, gdy świa­to­we agen­cje prze­ka­za­ły strasz­ną wia­do­mość o poża­rze, jaki stra­wił biblio­te­kę pisa­rza. Czym była dla nie­go ta biblio­te­ka? Śro­do­wi­skiem natu­ral­nym, zna­kiem toż­sa­mo­ści, sym­bo­lem pre­sti­żu? Odpo­wiedź nie wyda­je się aż tak oczy­wi­sta, jak w wypad­ku inne­go wiel­kie­go pisa­rza Ame­ry­ki Łaciń­skiej – Jor­ge Luisa Bor­ge­sa. Bor­ges przez wie­le lat był nie­wi­do­my, a biblio­te­ka sta­ła się jego wszech­świa­tem i losem, wyostrza­jąc pamięć lek­tur i eru­dy­cję, nachy­la­jąc jego twór­czość ese­istycz­ną i poetyc­ką ku lustrom prze­szło­ści. Paz, w cią­gu swych nie­usta­ją­cych pere­gry­na­cji po Ame­ry­ce, tak­że Pół­noc­nej, Euro­pie, Indiach, chło­nął sze­ro­ko otwar­ty­mi ocza­mi widzial­ną uro­dę świa­ta, jego zakąt­ków, odcie­ni świa­tła i barw, a tak­że – dzieł malar­stwa, o któ­rym tyle pisał, fre­sków świą­tyn­nych w Indiach. Był poetą cało­ści ludz­kich doświad­czeń, szcze­gól­nie uwraż­li­wio­nym na meta­fo­rycz­ną, języ­ko­wą stro­nę rze­czy­wi­sto­ści. Patrząc w gwiaź­dzi­ste nie­bo, w migo­ta­niu nie­po­ję­cie odle­głych zna­ków dopa­try­wał się bra­ter­stwa wszyst­kich ist­nień współ­two­rzą­cych Pismo świa­ta, dopusz­czał moż­li­wość „ręki” nie­zna­ne­go Auto­ra: „gwiaz­dy piszą… / ja też jestem pisa­ny / i w tej wła­śnie chwi­li / ktoś mnie syla­bi­zu­je”. Dopraw­dy, wła­ści­wa biblio­te­ka Pazow­ska nie mogła pomie­ścić się w jego ogrom­nym, znisz­czal­nym apar­ta­men­cie.

Uro­dził się w Mixco­ac, w pro­win­cjo­nal­nym mia­stecz­ku bli­sko Mia­sta Mek­syk; dziś jest to jed­na z jego dziel­nic. Nim zaczę­ła się epo­ka jego wypraw w świat, tam dowia­dy­wał się od wszyst­kie­go, co go ota­cza­ło, kim jest i chciał­by być. Te doświad­cze­nia, bez­cen­ne dla kształ­to­wa­nia się oso­bo­wo­ści przy­szłe­go poety i filo­zo­fa kul­tu­ry, opi­sał w pro­zie auto­bio­gra­ficz­nej, któ­rą prze­czy­ta­łam z zachwy­tem w Pazow­skim mie­sięcz­ni­ku „Vuel­ta” i prze­tłu­ma­czy­łam w „Stro­fach dla wyśnio­ne­go ogro­du” („LnŚ” nr 12, 1993). Na kar­tach tej opo­wie­ści oży­wa daw­ne, nie ist­nie­ją­ce już Mixco­ac, któ­re jest tyleż wspo­mnie­niem, co pro­jek­cją innych cza­sów, innych oglą­dów świa­ta rze­czy i słów. Peł­na „bia­łych kru­ków” biblio­te­ka jego dziad­ka nawią­zu­je dia­log z odkry­tą przez dzie­ci – małe­go Octa­vio i jego kuzy­nów – aztec­ką pira­mi­dą. Jego nie­zwy­kła, indiań­ska pia­stun­ka, „cza­row­ni­ca”, dzię­ki któ­rej poznał tajem­ni­ce pra­sta­rych zaklęć w języ­ku nahu­atl, tali­zma­nów i amu­le­tów, a tak­że magicz­nych kąpie­li, nazy­wa­ła się Ifi­ge­nia, i to jej imię – z per­spek­ty­wy cza­su – skła­nia­ło pisa­rza, wyćwi­czo­ne­go w pene­tro­wa­niu róż­nych świa­tów ducho­wych, do zadu­my nad taj­ni­ka­mi kul­tu­ro­wych infil­tra­cji; skąd u nie­pi­śmien­nej Indian­ki, z wio­ski zabi­tej deska­mi, owo imię antycz­nej boha­ter­ki, imię – sym­bol tra­ge­dii i mitu, tak odle­głych w cza­sie i prze­strze­ni? Wskrze­sza­jąc Mixco­ac, uli­cę po uli­cy, obraz po obra­zie, Paz odsła­nia wła­sne korze­nie. Ostat­nią ze „strof dla wyśnio­ne­go ogro­du” wysy­ła­nych adre­sat­ce sfin­go­wa­ne­go listu, jakim jest ta opo­wieść, zaty­tu­ło­wał „Epi­ta­fium na niczy­im kamie­niu”:

Mixco­ac był mą koleb­ką: trzy mrocz­ne
syla­by,
zasło­na cie­ni na sło­necz­nej twa­rzy.
Nade­szła Pani Nasza, Mat­ka od paję­czyn
i pochło­nę­ła wszyst­ko. Ja scho­dzi­łem
świa­ty.
Domem były mi sło­wa, a gro­bem -
powie­trze.

Pierw­szym krę­giem świa­tów, naj­bliż­szym obsza­rem pene­tra­cji pisa­rza, był dla Paza nie­wąt­pli­wie Mek­syk. Nie tyl­ko dla­te­go, że to kraj ojczy­sty, miej­sce uro­dze­nia w kon­kret­nej geo­gra­fii i dzie­dzicz­nym języ­ku. Paz, w swo­jej reflek­sji ese­istycz­nej, już od Labi­ryn­tu samot­no­ści (1949), ze szcze­gól­ną deter­mi­na­cją i kon­se­kwen­cją pod­kre­śla rolę, jaką na sie­bie przy­jął: pisa­rza eks­cen­trycz­ne­go, to zna­czy wywo­dzą­ce­go się spo­za histo­rycz­ne­go cen­trum cywi­li­za­cyj­ne­go, jakim jest Euro­pa Zachod­nia. Tyl­ko takie, eks­cen­trycz­ne spoj­rze­nie, posia­da­cza odmien­nej, dra­ma­tycz­nie zakłó­co­nej, nie do koń­ca roz­po­zna­nej histo­rii, może upra­wo­moc­nić w jego oczach dia­gno­zo­wa­nie bolą­czek i pro­gno­zo­wa­nie pro­ce­sów rege­ne­ra­cyj­nych współ­cze­snych cywi­li­za­cji Zacho­du i Wscho­du, w Euro­pie, Ame­ry­ce Pół­noc­nej i w Azji, co Paź czy­nił w swej wie­lo­wąt­ko­wej twór­czo­ści ese­istycz­nej z iście, glo­bal­nym roz­ma­chem i kom­pa­ra­ty­stycz­nym zacię­ciem. Jego posta­wie kry­tycz­nej przy­świe­ca myśl, że tyl­ko tego, kto jest zdol­ny do głę­bo­kiej i szcze­rej roz­mo­wy z samym sobą, stać na war­to­ścio­wy dia­log z inny­mi. Z tego prze­ko­na­nia zro­dził się Labi­rynt samot­no­ści, utwór nie­zwy­kły w histo­rii lite­ra­tu­ry świa­to­wej, będą­cy tyleż aktem inte­lek­tu­al­nej odwa­gi, co kre­acyj­nej wyobraź­ni. Na jego kar­tach roz­gry­wa się fascy­nu­ją­ca psy­cho­dra­ma obo­la­łej „nie­świa­do­mo­ści zbio­ro­wej” naro­du, trwa wiel­ki seans psy­cho­ana­li­tycz­ny, z nakła­da­niem i zdzie­ra­niem masek, w trak­cie któ­re­go pisarz kła­dzie na kozet­ce zatrza­śnię­tą w swej samot­no­ści, nie­zro­zu­mia­łą dla samej sie­bie duszę Mek­sy­ka­ni­na. Defi­la­da arche­ty­picz­nych posta­ci z histo­rii, takich jak pod­stęp­ny Cor­tez, zdra­dziec­ka Malint­zin – wsty­dli­wa mat­ka naro­du, but­ny macho, Naj­święt­sza Dzie­wi­ca z Guada­lu­pe, przez któ­rej rysy prze­zie­ra indiań­ska bogi­ni Tonant­zin, w połą­cze­niu z wiwi­sek­cją klu­czo­wych w życiu Mek­sy­ka­ni­na sytu­acji i postaw, takich jak świę­to­wa­nie (fie­sta), śmierć czy sto­su­nek do kobie­ty, mia­ły być dla roda­ków Paza tera­peu­tycz­nym wstrzą­sem, któ­ry umoż­li­wić miał im świa­do­me wej­ście w obszar ludz­kiej wspól­no­ty innych „samot­nych”. Czy Paz nazwał po imie­niu, czy raczej wykre­ował kosz­ma­ry i kom­plek­sy mek­sy­kań­skiej duszy? Jak­by nie było, współ­cze­sny Mek­sy­ka­nin nie może nie spoj­rzeć na to bul­wer­su­ją­ce lustro, cho­ciaż­by po to, by je, w odru­chu bun­tu, roz­bić i usta­wić przed sobą inne. Labi­rynt pozo­sta­je zdu­mie­wa­ją­co aktu­al­ny, jako że histo­ria – jak od cza­sów fran­cu­skiej szko­ły Anna­les wia­do­mo – ma za i przed sobą „dłu­gie trwa­nie”.

Kolej­ne świa­ty, w któ­re wszedł Paz, kolej­ne krę­gi jego istot­nych wta­jem­ni­czeń, to krót­ko­trwa­ły udział w hisz­pań­skiej woj­nie domo­wej, spo­tka­nie z fran­cu­skim sur­re­ali­zmem, pobyt w Indiach. Do wal­czą­cej Hisz­pa­nii przy­wio­dła go wcze­śniej­sza niż poryw mło­dzień­czej soli­dar­no­ści z repu­bli­ka­na­mi uto­pij­na wia­ra w postęp, cha­rak­te­ry­stycz­na dla poetów pierw­szych dekad XX wie­ku. Komu­nizm miał być ucie­le­śnie­niem marzeń. Signum tem­po­ris: awan­gar­do­wi poeci i arty­ści z podzi­wem i nadzie­ją patrzy­li na Kraj Rad. W zetknię­ciu jed­nak z rze­czy­wi­sto­ścią i kuli­sa­mi hisz­pań­skiej woj­ny Paz szyb­ko stra­cił złu­dze­nia. Czy wyga­sła w nim jed­nak lewi­co­wej, a zara­zem reli­gij­nej, zgo­ła chrze­ści­jań­skiej pro­we­nien­cji wia­ra w moż­li­wość reali­za­cji ducho­we­go poten­cja­łu czło­wie­ka? To już inna spra­wa.

Po latach lite­rac­kich i publi­cy­stycz­nych bojów prze­ciw­ko urosz­cze­niom „reali­zmu socja­li­stycz­ne­go” czy „lite­ra­tu­ry zaan­ga­żo­wa­nej”, Paz, już w latach dzie­więć­dzie­sią­tych, gło­si koniecz­ność głę­bo­kich prze­obra­żeń spo­łe­czeństw kapi­ta­li­stycz­nych, zdo­mi­no­wa­nych dziś cał­ko­wi­cie przez dyk­tat wol­ne­go ryn­ku. Rewo­lu­cje oka­za­ły się zbrod­ni­cze i skom­pro­mi­to­wa­ły ludz­ki rozum. Teraz potrzeb­na jest „rewol­ta”, spe­cy­ficz­nie poj­mo­wa­na przez Paza, jako powrót do wła­snych korze­ni, reak­ty­wo­wa­nie głę­bo­kich, zadep­ta­nych lub zapo­mnia­nych tre­ści, jaki­mi żywi się toż­sa­mość każ­dej kul­tu­ry naro­do­wej. Takie są intu­icje i suge­stie sta­re­go Paza, wiecz­ne­go refor­ma­to­ra i uto­pi­sty, zmę­czo­ne­go aber­ra­cja­mi dwu­dzie­sto­wiecz­nych ide­olo­gii. Z tego miej­sca bli­sko już do poezji. Bo – według Paza – to poezja jest kul­mi­na­cją wszel­kich moż­li­wo­ści czło­wie­ka. Nie uciecz­ką przed pro­ble­ma­mi, emi­gra­cją wewnętrz­ną, lecz peł­nią pozna­nia, uczest­nic­twem w tym, co rze­czy­wi­ste. W poezję – suk­ce­sor­kę reli­gii – chro­ni się sacrum, wygna­ne przez współ­cze­sny kult kon­sump­cji. „Jej głos jest inny, albo­wiem jest to głos namięt­no­ści i wizji, jest z inne­go i z tego świa­ta; poezja naj­daw­niej­sza i cał­kiem dzi­siej­sza […] poezja pustel­ni­ka i pobli­skie­go baru, w zasię­gu ręki i zawsze z zaświa­tów, któ­re są wła­śnie tutaj”. Jaki jesz­cze poeta koń­ca wie­ku rów­nie namięt­nie i bez­wstyd­nie uwiel­bił poezję? Może tyl­ko Brod­ski…

W cza­sie, i po zakoń­cze­niu II woj­ny świa­to­wej, zbli­żył się do poetów i arty­stów z krę­gu fran­cu­skie­go sur­re­ali­zmu (choć nie we wszyst­kim się z nimi zga­dzał). André Bre­ton, Ben­ja­min Péret spo­ty­ka­li się z Pazem tak­że w Mek­sy­ku. Fascy­na­cje były wza­jem­ne: sur­re­alizm otwie­rał się na inność, egzo­ty­kę sztu­ki pre­kor­te­zjań­skiej, podob­nie jak nie­co wcze­śniej kubizm szu­kał arty­stycz­nych pod­niet w malar­stwie, cera­mi­ce i rzeź­bie Czar­nej Afry­ki. Dla Paza sur­re­alizm zawsze był czymś wię­cej niż prą­dem, czy ruchem arty­stycz­nym. Przyj­mo­wał – a może odkry­wał w sobie? – jego odno­wi­ciel­skie aspi­ra­cje w sto­sun­ku do rze­czy­wi­sto­ści i języ­ka, z tym, że to język, prze­kra­cza­jąc wciąż na nowo wła­sne ogra­ni­cze­nia, miał sztur­mo­wać rejo­ny nie­wy­ra­żal­no­ści. W prze­ni­kli­wym szki­cu o Bre­to­nie (opu­bli­ko­wa­nym u nas w tomie Prąd prze­mien­ny) pobrzmie­wa­ją akcen­ty wręcz wyznaw­cze, zwłasz­cza gdy Paz docho­dzi do słów-klu­czy fran­cu­skie­go poety i teo­re­ty­ka ruchu, takich jak „obja­wie­nie i bunt, nie­win­ność i cud, namięt­ność i język”. Kto dziś jed­nak, prócz histo­ry­ków sur­re­ali­zmu, roz­czy­tu­je się w wymyśl­nych i zawi­łych, prze­ła­do­wa­nych nie­czy­tel­ny­mi dziś alu­zja­mi wier­szach „papie­ża ruchu”? Tym­cza­sem wie­le wier­szy i poema­tów Octa­vio Paza jaśnie­je bla­skiem wyra­zi­stej, nie­pod­ra­bial­nej oso­bo­wo­ści, pod­bi­ja czy­tel­ni­ka swą obra­zo­wo­ścią i kon­den­sa­cją zna­czeń. Wiersz Paza stwa­rza oso­bli­wą prze­strzeń, gdzie kosmos się uczło­wie­cza, czło­wiek jaw­nie spo­krew­nią się z natu­rą, mie­sza­ją się z sobą żywio­ły, sło­wo oddy­cha ciszą, i wszyst­ko – na zasa­dzie tak dro­giej poecie ana­lo­gii – prze­glą­da się we wszyst­kim. Ten poeta jest rze­czy­wi­ście „wie­lo­je­den w swo­im samo­świe­cie” i tłu­ma­cze­nie jego utwo­rów na język pol­ski – wbrew Miło­szo­wi – nie jest w sta­nie pozba­wić ory­gi­na­łu jego mocy. „Tłu­ma­cze­nie Pazo­wi nie szko­dzi” – jak powie­dział inny pol­ski poeta, Piotr Maty­wiec­ki, w poema­cie pod takim wła­śnie tytu­łem: „Wiersz Octa­vio Paza”.

W sur­re­ali­zmie odna­lazł tak­że Paz potwier­dze­nie swo­ich naj­głęb­szych intu­icji, zwią­za­nych z ideą miło­ści. Poświę­cił im zresz­tą pięk­ną książ­kę ese­istycz­ną, napi­sa­ną już z per­spek­ty­wy sta­ro­ści. Podwój­ny pło­mień. Ale miłość – w uję­ciu Paza – to nie tyl­ko jed­no z naj­waż­niej­szych uczuć i doświad­czeń czło­wie­ka, lecz zasa­da i meta­fo­ra wszech­świa­ta. „Para ludzi bowiem sta­no­wi miej­sce spo­tka­nia wszyst­kich sił i zaczą­tek wszyst­kich form. To tłu­ma­czy dla­cze­go poezja Paza jest w cało­ści miło­sna, nie­za­leż­nie od tego, czy wiersz zali­czy­my do kate­go­rii „ero­ty­ku”, czy też nie.

Hisz­pań­skie sło­wo paz zna­czy pokój. Kie­dy myślę o nazwi­sku poety, przy­wo­łu­ję hek­sa­gram 11 z pra­sta­rej, chiń­skiej Księ­gi wyrocz­nej I‑Cing, któ­rą Paz dobrze znał, noszą­cy taką wła­śnie nazwę. Na ów hek­sa­gram skła­da­ją się: try­gram nie­ba – dol­ny i try­gram zie­mi – gór­ny. Tak zazna­czo­ne poło­że­nie obu pier­wiast­ków, męskie­go i żeń­skie­go, gdy nie­bo – yang „uni­ża się” wobec zie­mi – yin, daje gwa­ran­cję ich głę­bo­kiej i trwa­łej har­mo­nii. Pokój z Tobą, poeto, zamiesz­ka­ły osta­tecz­nie w trój­cy liter, two­rzą­cych sło­wo – znak miło­sne­go spo­tka­nia kosmicz­nych prze­ci­wieństw. Tego domu i tej biblio­te­ki nie znisz­czy żaden ogień.