Ja, stróż latarnik

wszy­scy bogo­wie zamiesz­ka­li w muro­wa­nych wie­żach ciśnień,
sza­ro­wi­dzia­ni pie­ski­mi ocza­mi ‒ wyglą­da­li chy­ba jak ludzie,
czło­wie­ku.
[…]
Komu na co dzier­gać dywan, sko­ro trze­ba oko­ro­wać drze­wa na
dom?
Michał Pran­ke, „Cegły”

Uważ­ną lek­tu­rę debiu­tanc­kie­go tomu Dawi­da Mate­usza powin­ni­śmy zacząć od tytu­łu i od wier­sza, w któ­rym nastę­pu­je jego pierw­sze spro­ble­ma­ty­zo­wa­nie (choć nie jest to, para­dok­sal­nie, wiersz tytu­ło­wy). Brzmi to cokol­wiek szkol­nie, ale Sta­cja wie­ży ciśnień (2016) od począt­ku sta­wia nas w trud­nej sytu­acji, mię­dzy mło­tem rewo­lu­cji i kowa­dłem kler­ki­zmu. Histo­rycz­ne wie­że ciśnień, dziś zmie­nio­ne na ogół w sal­ki wspi­nacz­ko­we lub gale­rie, słu­ży­ły do zapew­nie­nia pra­wi­dło­we­go ciśnie­nia wody i zabez­pie­cze­nia funk­cjo­no­wa­nia sys­te­mu wodo­cią­go­we­go (ina­czej: sani­tar­ne­go). Były też powszech­nie spo­ty­ka­ne na dwor­cach kole­jo­wych, gdzie wyko­rzy­sty­wa­no je do nawad­nia­nia paro­wo­zów. Mate­uszo­wą „wie­żę” moż­na zatem inter­pre­to­wać na dwóch, uzu­peł­nia­ją­cych się pozio­mach: to z jed­nej stro­ny gest zamiesz­ka­nia w wyso­kiej wie­ży, gest alie­na­cyj­ny, wznie­sie­nia się ponad kra­węż­ni­ki, któ­ry pozwa­la na obser­wa­cję i na for­mu­ło­wa­nie z dystan­su dia­gnoz o współ­cze­sno­ści, ale para­li­żu­je dzia­ła­nie i zno­si róż­ni­cę: „zle­pio­ne ‒ tłu­ma­czę. Z wyso­ko­ści / gniaz­da wie­ży ciśnień nie róż­nią się wca­le: wyglą­da­ją jak ryby” („Sta­cja wie­ży ciśnień”, s. 24), „‒ jestem). Od kie­dy // trzy­mam boga w rącz­ce wie­ży ciśnień, jak w klat­ce” („Dogmat”, s. 26). Jeśli jed­nak nawią­zać do sys­te­mu naczyń połą­czo­nych, idei regu­la­cji, wie­ża ciśnień to rodzaj zawo­ru (wen­ty­lu bez­pie­czeń­stwa?), a tomik Mate­usza od począt­ku jawić się będzie jako świa­do­ma część sys­te­mu, któ­ry skrzy od napięć (na ten trop napro­wa­dza nas choć­by twier­dze­nie Gödla, wple­cio­ne we „Wstęp­ne usta­le­nia”). Ten sys­tem to oczy­wi­ście pole spo­łecz­no-lite­rac­kie oraz drą­żo­ne nie­co na wyrost pęk­nię­cie mię­dzy sztu­ką zaan­ga­żo­wa­ną (a ostat­nio MPPZ, czy­li mło­dą pol­ską poezją zaan­ga­żo­wa­ną) a sztu­ką z pozo­ru apo­li­tycz­ną czy raczej taką, któ­ra w peł­ni zawie­rzy­ła wypra­co­wa­nej w XX wie­ku zasa­dzie auto­no­mii i odda­ła się kler­kow­skim ide­ałom.

Załóż­my, że jed­nak osie­dla się Mate­usz w „wie­ży ciśnień” z zamia­rem moni­to­ro­wa­nia i regu­lo­wa­nia napięć ‒ zarów­no spo­łecz­nych, jak i psy­chicz­nych, któ­re wpi­sać może­my z kolei w kon­wen­cję egzy­sten­cjal­ne­go boju pod­miot lirycz­ny vs świat. Do tego docho­dzi tytu­ło­wa sta­cja, a gra­fi­ka na okład­ce (oraz kil­ka wier­szy z tomu) infor­mu­je, że cho­dzi o sta­cję radio­wą. Oprócz zawo­ru mamy zatem i prze­kaź­nik, głos w miej­sce obec­no­ści, symu­la­cję (spek­takl) zamiast rze­czy­wi­sto­ści. Do patro­na­tu Bau­dril­lar­da przy­zna­wał się zresz­tą Mate­usz w kolej­nych wywia­dach. Fale roz­cho­dzą się w ete­rze, ale to już nie Radio Luk­sem­burg ani Wol­na Euro­pa. Komu­ni­ka­ty zle­wa­ją się ze sobą, a z szu­mu z tru­dem moż­na wyło­wić zda­rze­nia histo­rycz­nie prze­ło­mo­we, oddzie­lić je od teraź­niej­szo­ści i zapo­biec ich dez­ak­tu­ali­za­cji (tego zresz­tą doty­czy ostat­ni z tek­stów).

Już to powin­no nam uświa­do­mić, że mamy do czy­nie­nia z książ­ką nie­ba­nal­ną, któ­rej autor spraw­nie poru­sza się w róż­nych reje­strach współ­cze­snej poezji i pol­sz­czy­zny, ale przy tym symp­to­ma­tycz­ną dla pew­nej gene­ra­cji twór­ców: rocz­ni­ków osiem­dzie­sią­tych i wcze­snych dzie­więć­dzie­sią­tych. Na podob­ne inspi­ra­cje wska­zy­wa­li wszy­scy recen­zen­ci, więc chy­ba zapa­no­wa­ła zgo­da: echa Kon­ra­da Góry i Tom­ka Puł­ki (któ­re­go śmierć jest jed­nym z boha­te­rów książ­ki) spo­ty­ka­ją się z dyk­cją Šala­mu­na czy Enzens­ber­ge­ra oraz tro­chę lifestyle’owym try­bem Roz­dziel­czo­ści Chle­ba. Zaan­ga­żo­wa­nie i wraż­li­wość spo­łecz­na prze­pla­ta­ją się tu z nie­wia­rą w moc spraw­czą real­ne­go dzia­ła­nia, a psy­chicz­na sza­mo­ta­ni­na, zwią­za­na z doj­rze­wa­niem i wcho­dze­niem w doro­słość (przy­po­mnij­my, że w zglo­ba­li­zo­wa­nym i pono­wo­cze­snym spo­łe­czeń­stwie gra­ni­ce się prze­su­nę­ły, a doro­słość zaczy­na się po trzy­dzie­st­ce) ze świa­do­mo­ścią powta­rzal­no­ści czy też wtór­no­ści wła­snych prze­żyć, któ­rym nie moż­na do koń­ca zaufać, a już na pew­no nie da się na nich ufun­do­wać rela­cji z czy­tel­ni­kiem. W sukurs przy­cho­dzi raz to for­ma­li­stycz­ne prze­two­rze­nie, este­tycz­ny kon­cept (jak w cyklu „Więź I”, „II” i „III”), innym razem iro­nia i zdy­stan­so­wa­nie, jesz­cze innym afek­tyw­na sztucz­ka lub obiet­ni­ca aura­tycz­ne­go powro­tu do sztu­ki, któ­ra coś zna­czy.

Boha­ter wier­szy Mate­usza ‒ książ­ko­we nazwi­sko auto­ra to wszak pseu­do­nim i inte­gral­na część poetyc­kiej kre­acji, podob­nie jak u Jako­be Mansz­taj­na ‒ stoi więc w roz­kro­ku, z wybo­ru i koniecz­no­ści. Chcąc pozo­stać kimś wię­cej niż naiw­nym świad­kiem, któ­ry będzie man­tro­wać swo­je rela­ta refe­ro, musi zdy­stan­so­wać się wobec ego­ty­zmu wła­snej pod­mio­to­wo­ści (jako uhi­sto­rycz­nio­ne­go i symu­lo­wa­ne­go kon­struk­tu) i pod­wa­żyć fak­tycz­ność zda­rzeń, ich rosz­cze­nia do sen­sow­no­ści, praw­dzi­wo­ści oraz zaszczyt­ne­go miej­sca w Histo­rii. A prze­cież wcho­dze­nie w doro­słość odby­wa się w „Sta­cji…” na tle istot­nych geo­po­li­tycz­nych kon­flik­tów, na cze­le z woj­ną w Ukra­inie.

Przejdź­my do wier­sza, któ­re­go klu­czo­wą rolę sygna­li­zo­wa­łem na począt­ku ‒ „Ligustr” (s. 8):

Od kie­dy zamiesz­ka­łem w sta­cji wie­ży ciśnień,
wycho­dzę tyl­ko po to, aby przy­ciąć ligustr.

‒ Dosta­niesz po łapach ‒ mówił ojciec ‒ o mało
nie ucią­łeś pal­ca ‒ seka­tor w jego dło­niach

lep­ki od żywi­cy, posłusz­ny i cichy jak mat­ka,

wyglą­dał znacz­nie lepiej. Ile już razy
dosta­łem po łapach za doty­ka­nie czy bra­nie
do sie­bie albo ust? Ile razy musia­łem

odno­sić, prze­pra­szać? Od kie­dy

zamiesz­ka­łem w sta­cji wie­ży ciśnień, dło­nie
mam peł­ne żywi­cy. ‒ Jak skoń­czysz, odłóż na miej­sce
‒ uci­na mat­ka.

Trzy razy pyta­łem o nazwę tej rośli­ny.

Łączy się ten utwór z poprzed­nim, otwie­ra­ją­cym tom „Kie­dy ści­na­łem jej wło­sy” oraz z kolej­nym, „Wykształ­ce­nie”, w jed­nym przy­naj­mniej aspek­cie: wszyst­kie trzy mają cha­rak­ter ini­cja­cyj­ny. W pierw­szym powra­ca­ją echa wiel­kiej poli­ty­ki, a uwię­zie­nie Julii Tymo­szen­ko skon­tra­sto­wa­ne zosta­je w kolo­kwial­nym tonie z este­tycz­nym i ero­tycz­nym pra­gnie­niem poetyc­kim („Przy­śni­łem sobie fra­zę zgrab­ną jak tyłe­czek”). Otwar­cie książ­ki tym tek­stem suge­ru­je zara­zem, że to wła­śnie ten aspekt chciał wyeks­po­no­wać Mate­usz z całe­go tomu, zacząć po wagne­row­sku i mimo wszyst­ko poli­tycz­nie. W „Ligu­strze” pod­miot przed­sta­wio­ny zosta­je już jako wyso­ce nad­wraż­li­wy i wyalie­no­wa­ny, odsu­wa­ją­cy się od świa­ta kolek­cjo­ner trau­ma­tycz­nych doświad­czeń, któ­ry z koniecz­no­ści musi zada­wać cier­pie­nie (natu­rze, świa­tu), a potem przyj­mo­wać je na sie­bie. Jesz­cze nie zdą­żył odta­jać, jesz­cze się nie w peł­ni przy­zwy­cza­ił, sko­ro podej­mu­je się opi­sa­nia tego doświad­cze­nia. A jed­nak pobrzmie­wa tu echo Lar­ki­na: ton wyco­fa­ny i pogo­dzo­ny z warun­ka­mi wła­snej poraż­ki. W trze­cim utwo­rze mamy z kolei do czy­nie­nia z testem wraż­li­wo­ści spo­łecz­nej, wyni­ka­ją­cym bez­po­śred­nio z obser­wa­cji („Widzia­łem, jak bez­dom­ny na Moście Dęb­nic­kim roz­kła­da ręce”). Pod­miot sta­je się jed­nak szyb­ko nośni­kiem nega­tyw­nych afek­tów: „wszy­scy byli­ście pijani// i pięk­ni, a ja żar­łem nienawiść// z obu waszych rąk, gdy wybie­ga­łem wnie­bo­wzię­ty w sam śro­dek zwia­sto­wa­nia podej­rza­nych panie­nek” (s. 9), i osta­tecz­nie roz­cza­ro­wa­ny „tru­chłem idei” odda­je się w arcy­po­etyc­kiej kon­tem­pla­cji śmier­ci: „I nadal patrzę// jak ta sama inten­syw­na nie­obec­ność dyk­tu­je tęt­no ‒” (s. 10). Pobrzmie­wa to zresz­tą cha­rak­te­ry­stycz­ną dla wcze­snych wier­szy Góry figu­rą spoj­rze­nia sple­cio­ne­go z nie­obec­no­ścią, jak w „Szklar­skich” czy „W fabry­ce”.  Te tek­sty two­rzą swo­isty tryp­tyk, któ­ry wygry­wa trzy róż­ne obli­cza boha­te­ra książ­ki Mate­usza: widza/słuchacza, ucie­ki­nie­ra i uczest­ni­ka.

Wróć­my jed­nak do „Ligu­stra” i do jego bły­sko­tli­wych przejść: seka­tor w rękach ojca, posłusz­ny i cichy jak mat­ka, powra­ca na innym pozio­mie we fra­zie „mat­ka uci­na”, a czyn­ność przy­ci­na­nia gałę­zi prze­nie­sio­na zosta­je na wyż­sze pole seman­tycz­ne – w prze­rwa­nie dia­lo­gu, w komu­ni­ka­cyj­ny impas. Obraz rodzin­nej trój­cy z pozo­ru nie ma w sobie nic wyjąt­ko­we­go: ojciec wyda­je pole­ce­nie syno­wi i cho­dzi tyl­ko o przy­cię­cie żywo­pło­tu. A jed­nak to pole­ce­nie ura­sta w wier­szu do ran­gi rytu­ału, jak wie­lo­krot­nie uka­zy­wa­ne w nowo­cze­snej sztu­ce polo­wa­nie, gdy zabi­cie zwie­rzę­cia sta­wa­ło się tra­ge­dią dla chłop­ca, ale też wyma­ga­ne było do udo­wod­nie­nia jego męsko­ści. Tutaj nie mamy zwie­rzę­cia, mamy ligustr, któ­re­go opra­wie­nie wyma­ga spraw­ne­go posłu­gi­wa­nia się seka­to­rem, a seka­tor to u Mate­usza broń jak każ­da inna. Moż­na powie­dzieć, że to nad­wraż­li­wa emo-nar­ra­cja chłop­ca, któ­ry nie radzi sobie z pro­sty­mi czyn­no­ścia­mi i pod­sta­wo­wy­mi narzę­dzia­mi (swo­ją dro­gą ogro­do­wy seka­tor zawsze wywo­ły­wał we mnie podob­ne, mor­tu­al­ne prze­my­śle­nia). Ale „rodzin­na trój­ca” z „Ligu­stra” to zara­zem obraz pew­nej pato­lo­gii, patriar­chal­nej domi­na­cji, osta­tecz­nej wła­dzy rodzi­ców nad dzieć­mi (posia­da­nia ich) oraz prze­mo­cy jako meto­dy wycho­waw­czej, to ist­ny „zestaw do besz­tań”, by przy­po­mnieć nagra­dza­ny tom Ada­ma Plusz­ki. Doty­ka­niu i bra­niu do ust (sma­ko­wa­niu? Chy­ba jed­nak tak, trze­ba porzu­cić ero­tycz­ny kon­tekst, cho­ciaż psy­cho­ana­li­za wpra­sza się fron­to­wy­mi drzwia­mi) jako pod­sta­wo­wym dla dziec­ka spo­so­bom pozna­wa­nia świa­ta, kon­fron­to­wa­nia się z tym, co rze­czy­wi­ste, prze­ciw­sta­wio­ne zosta­je zwra­ca­nie, odda­wa­nie i odci­na­nie. Moż­na wycią­gnąć dalej idą­cy wnio­sek: ów odcię­ty pod­miot, któ­ry zamiesz­kał w wie­ży ciśnień, któ­ry spo­ty­ka się ze świa­tem przez fale radio­we lub w rytu­al­nej czyn­no­ści mor­do­wa­nia, jest wyni­kiem prze­pro­wa­dzo­ne­go nie­wła­ści­wie, choć pew­nie w dobrej wie­rze, pro­ce­su socja­li­za­cji, wyni­kiem edu­ka­cji, któ­rą zafun­do­wa­ła mu w takiej posta­ci rodzi­na.

Klam­ra wier­sza rów­nież jest tu dosko­na­le wywa­żo­na: akt eska­pi­stycz­ny, uciecz­ki do wie­ży ciśnień, oka­zu­je się osta­tecz­nie jesz­cze bar­dziej uwi­kła­ny w prze­moc i w sam świat ‒ wszak „dłonie/ mam peł­ne żywi­cy”, albo ina­czej: i ja mam krew na rękach (nic mi nie wia­do­mo, żeby aku­rat ligustr miał prze­wo­dy żywicz­ne, ale to nad­uży­cie bota­nicz­ne moż­na uspra­wie­dli­wić kon­tek­stem meta­fo­rycz­nym ‒ żywi­ca kono­tu­je zawsze w poezji ranę, klej, ale też poten­cjal­nie bursz­tyn, a przez brzmie­nie rów­nież akcen­tu­je aspekt pocho­dze­nia od tego, co żywi lub żyje). W ska­li całe­go tomu mecha­nizm przywłaszczania/posiadania i odcinania/odrzucania, funk­cjo­nu­ją­cy już na pozio­mie skła­dnio­wym (niech jego wykład­nią będzie wszech­obec­na prze­rzut­nia), sygno­wać zaczy­na rela­cje mię­dzy­ludz­kie i wresz­cie prze­kła­da się też na makro­po­li­ty­kę, któ­rej ele­men­tem oka­zu­je się post­ko­lo­nial­na, póź­no­ka­pi­ta­li­stycz­na woj­na na Ukra­inie. Mate­usz pisze o codzien­nej, zwy­czaj­nej czyn­no­ści przy­ci­na­nia liści, ale jej obraz naj­pierw ura­sta do ran­gi rytu­ału, potem nazna­cza rela­cje rodzin­ne, pro­ces dora­sta­nia, kształ­to­wa­nia się pod­mio­to­wo­ści, by wresz­cie zmu­sić do posta­wie­nia pytań o naszą rela­cję ze świa­tem i odpo­wie­dzial­ność za nie­go, wszyst­ko zaś łączy się z kon­tek­stem żywo-pło­tu, a więc i o(d)grodzenia. Nie są to pyta­nia wyłącz­nie poli­tycz­ne (w kon­tek­ście wier­szy oka­la­ją­cych), ale i etycz­ne. Zwróć­my uwa­gę: przed­mio­tem namy­słu nie jest sam pro­ces odci­na­nia, choć tak zosta­je to roze­gra­ne na płasz­czyź­nie wyobraź­nio­wej, a raczej pro­ces poznaw­czy. Od ranie­nia inne­go, obce­go, nie­na­zwa­ne­go boha­ter prze­cho­dzi do aktu wie­dzy ‒ pozna­je nazwę rośli­ny, któ­rą przy­cho­dzi mu oka­le­czać (a może nie? Może nie uzy­sku­je odpo­wie­dzi od mat­ki i szu­ka dalej na wła­sną rękę?). Posu­nę się do pew­nej nad­in­ter­pre­ta­cji, ale ta puen­ta pobrzmie­wa mi biblij­nym echem: „trzy razy pyta­łem”, jak­by każ­de pyta­nie powta­rza­ło akt zapar­cia się Pio­tra, jak­by każ­da nie­uzy­ska­na odpo­wiedź była odwró­ce­niem wzro­ku od poczy­nio­nej prze­mo­cy (ligustr to wszak krzew oliw­ko­wa­ty). A prze­cież pod­miot chce wziąć odpo­wie­dzial­ność, prze­tłu­ma­czyć z obce­go, wydo­być z cie­nia nazwę, bo tyl­ko na tym opie­rać się może jego poetyc­ki gest: na nazy­wa­niu, odkry­wa­niu imion.

Jest w Sta­cji wie­ży ciśnień wie­le napraw­dę bły­sko­tli­wych wier­szy (choć to nie­wiel­ki tomik), bar­dzo sta­ran­nie zapla­no­wa­nych, roz­pi­sa­nych w prze­pla­ta­ją­cych się figu­rach, w powra­ca­ją­cych obra­zach lub meta­fo­rach (np. „Insty­tut wydaw­ni­czy” wywo­łu­je „Hymn pierw­szy”, któ­ry prze­ka­zu­je paję­czą meta­fo­rę „tka­nia sier­ści” „Kolę­dzie”). Mate­usz cze­kał dłu­go na ten debiut, przy­go­to­wy­wał go skru­pu­lat­nie, żeby przy­pad­kiem nie wyprze­dzić staw­ki i nie skoń­czyć wyłącz­nie jako obie­cu­ją­cy mło­dy poeta. Tom został gre­mial­nie prze­czy­ta­ny przez mło­dych lub aspi­ru­ją­cych kry­ty­ków (tyl­ko pozaz­dro­ścić). Autor udzie­lił kil­ku wywia­dów, m.in. niżej pod­pi­sa­ne­mu, włą­czył się wier­sza­mi w pro­jekt Zebra­ło się śli­ny, a mar­ke­tin­go­we wspar­cie Biu­ra Lite­rac­kie­go tym razem nie zawio­dło. Moż­na mówić, że prze­śli­zgnął się po naszym poetyc­kim nie­bie lotem kome­ty – byle tyl­ko zdo­łał wró­cić z kolej­nym, rów­nie moc­nym tomem.

Gdy jed­nak spo­ty­kam się ze stwier­dze­nia­mi o nega­tyw­nie nace­cho­wa­nej łat­ce poety zaan­ga­żo­wa­ne­go, któ­rej nie moż­na mu na szczę­ście przy­piąć, lub z powszech­nie powta­rza­ną opi­nią, że prze­cież wca­le ten Mate­usz nie jest taki zaan­ga­żo­wa­ny, bo pisze świet­ne ero­ty­ki, i o dziew­czy­nach, i o doj­rze­wa­niu pisze, i jesz­cze tak kunsz­tow­nie, dosta­ję pal­pi­ta­cji. Poeta daje nam na tacy tomik opa­trzo­ny mot­tem z lewi­co­we­go auto­ra o histo­rycz­no-obiek­ty­wi­stycz­nym nasta­wie­niu, czy­li Han­sa Magnu­sa Enzens­ber­ge­ra (jeśli ktoś nie pamię­ta, niech przej­rzy jego Pro­ces histo­rycz­ny i wyda­ne w tym samym roku ese­je Poli­ti­sche Bro­sa­men), zaczy­na tek­stem prze­ciw­sta­wia­ją­cym for­mal­ny aspekt wier­szo­wa­nia nie poli­ty­ce, lecz naiw­nej agit­ce („wiersz wol­ny jak war­ko­cze Julii Tymo­szen­ko”!, co swo­ją dro­gą ura­to­wa­ło­by war­szaw­ską anto­lo­gię War­ko­cza­mi przed nie­jed­nym zarzu­tem), „Bru­ga­tą” spła­ca dług wobec Kon­ra­da Góry, koń­czy zaś „Pol­ską” i swo­istym bonu­sem: komen­ta­rzem „Moni­ka”, w któ­rym opo­wia­da o inspi­ra­cji rela­cja­mi z Don­ba­su, oraz ulot­no­ścią doświad­cze­nia histo­rycz­ne­go (zapo­śred­ni­czo­ne­go dziś przez media cyfro­we). Mło­da kry­ty­ka pisze zaś: nie taki dia­beł strasz­ny, jak go Maja Staś­ko z Dawi­dem Kuja­wą nama­lo­wa­li. Nie, dia­beł nie taki strasz­ny, a kate­go­ria poli­tycz­no­ści – choć nie jest jedy­ną kate­go­rią, a cza­sem nawet nie jest kate­go­rią klu­czo­wą, bo ukry­cie drą­ży poszcze­gól­ne inter­pre­ta­cje – narzu­ca się w tym tomie nie mniej, niż narzu­ca­ła się w Requ­iem dla Sad­da­ma Husaj­na… czy w możesz_czuć_się_bezpiecznie.

Jeśli napraw­dę doszu­ki­wać się w książ­ce Dawi­da Mate­usza jakie­goś dia­bła, cho­chli­ka wła­ści­wie, to będzie nim dwu­znacz­na rela­cja mię­dzy tym, co rze­czy­wi­ste, a tym, co wykre­owa­ne, mię­dzy real­nym doświad­cze­niem a jego pro­te­zą. Eks­po­nu­jąc i unie­waż­nia­jąc tę rela­cję, poeta wcho­dzi na zawsze nie­bez­piecz­ny grunt: mię­dzy kry­ty­ką Spek­ta­klu i stri­ce kapi­ta­li­stycz­ne­go mecha­ni­zmu uto­wa­ro­wie­nia prze­żyć a repro­du­ko­wa­niem tych mecha­ni­zmów. „Bły­ska­wicz­ny dostęp”, któ­ry łudzi nas z okład­ki bia­ły­mi lite­ra­mi, to ersatz i Mate­usz dosko­na­le zda­je sobie z tego spra­wę, pisząc tomik prze­zna­czo­ny raczej do chłod­nej, zdy­stan­so­wa­nej lek­tu­ry, z dale­ka od skan­do­wa­nia i wie­ców, co nie zna­czy, że z dale­ka od klu­czo­wych kwe­stii poli­tycz­nych i prób prze­kro­cze­nia wewnętrz­ne­go kler­ka. Dia­beł tkwi jak zawsze w szcze­gó­łach, a nimi oka­zu­je się tu legi­ty­mi­zu­ją­ca auten­tycz­ność, o któ­rą roz­bi­ja­ją raz po raz kolej­ni recen­zen­ci. Nie posą­dzał­bym o potrze­bę auten­tycz­no­ści czy wia­ry­god­no­ści kogoś, kto two­rzy swo­je alter ego i kto w całym tomie regu­lar­nie roz­pra­wia się z roz­my­tą dziś i nady­ma­ną kate­go­rią doświad­cze­nia jako pod­le­ga­ją­cą zbyt łatwej mani­pu­la­cji. Ani doświad­cze­nie poko­le­nio­we, z całą Wiel­ką Histo­rią w tle i zma­ga­nia­mi rocz­ni­ków osiem­dzie­sią­tych z cza­sem trans­for­ma­cji, ani oso­bi­ste, z sze­re­giem wyso­ce kon­wen­cjo­nal­nych prze­two­rzeń i wynu­rzeń, nie są w „Sta­cji…” dane wprost i nikt nie doma­ga się, żeby w nie uwie­rzyć lub się nimi prze­jąć [1]. To nie świa­dek histo­rii do nas mówi, ale śle­dzą­cy YouTube’a, iro­nicz­ny i nie­co zbla­zo­wa­ny nihi­li­sta; to nie Romeo zgłę­bia wnę­trze swo­jej Julii (Tymo­szen­ko), ale ktoś, kto prze­czy­tał, obej­rzał, a pew­nie i nie raz obśmiał Szek­spi­ra. (Nad)świadomość kon­stru­owa­nia prze­żyć i nada­wa­nia ich w eter idzie jed­nak w tym tomie w parze z pyta­nia­mi natu­ry poli­tycz­nej: czym jest woj­na w zde­te­ry­to­ria­li­zo­wa­nym świe­cie glo­bal­ne­go kapi­ta­łu? Jak budo­wać wspól­no­tę, jeśli na ogół jest to wspól­no­ta afek­tów nega­tyw­nych? Co może poeta w cza­sie burzy? Jaki język, jakie pro­ce­du­ry i jakie sło­wa mogą wymknąć się glo­bal­nej redy­stry­bu­cji dóbr?

„We śnie// żyję wewnątrz jabł­ka ‒ czy­ja jest ręka,/ któ­ra je obie­ra?” („Swe­ethe­art Come”, s. 28) ‒ pyta nas pod­miot w kon­tek­ście prze­ży­cia miło­sne­go, ale to pyta­nie może­my eks­tra­po­lo­wać, bo spro­wa­dza się ono do fun­da­men­tal­nej, filo­zo­ficz­nej rela­cji mię­dzy wnę­trzem i zewnę­trzem. Żyjąc we wnę­trzu jabł­ka, w sta­cji wie­ży ciśnień, w dobrze pro­spe­ru­ją­cym, kul­tu­ro­wym i eko­no­micz­nym cen­trum glo­bu, we śnie, wła­snej poetyc­kiej mega­lo­ma­nii lub w pofrag­men­to­wa­nych, pry­wat­nych świa­tach, łatwo zapo­mnieć, że ktoś wła­śnie zry­wa jabł­ko, sprze­da­je je, obie­ra i zja­da. Pewien poeta popeł­nił już przed laty wiersz o jabł­ku, a wła­ści­wie o nie­moż­no­ści wyj­ścia poza gra­ni­ce wła­sne­go świa­ta i języ­ka: „W koszycz­ku jabłusz­ko, w jabłusz­ku roba­czek,/ A na tym robacz­ku zie­lo­ny kubra­czek”, i było to na dłu­go, nim „ja-/-błcarz” Góry zacza­dził się na pły­cie tar­go­wi­ska. Mate­usz prze­su­wa jed­nak celow­nik na tezę z mot­ta: „odrzuć książ­kę i czy­taj”, lub też ‒ jak prze­twa­rzał ten impe­ra­tyw Kopyt w „Przy­szłość jest jasna” ‒ „po prze­czy­ta­niu tego wier­sza tańcz i śpie­waj”. Nie zmie­nia to fak­tu, że dwie kwe­stie łączą się w jego książ­ce: łań­cuch posiadanie–przywiązanie–więź spla­ta się z łań­cu­chem zewnętrzne–uwewnętrzniane–wewnętrzne (jak np. połknię­ty pają­czek-strach z „Hym­nu pierw­sze­go”, jak zara­zem przy­swo­jo­na i odrzu­co­na książ­ka).

Jeśli chcę zatem rewa­lo­ry­zo­wać kwe­stię poli­tycz­no­ści tomu Dawi­da Mate­usza, odzy­skać ją z tych nie­przy­chyl­nych inter­pre­ta­cji, któ­re naj­chęt­niej przy­zna­ły­by w duchu Pio­tra Śli­wiń­skie­go, „że to przede wszyst­kim taki ład­ny i praw­dzi­wy wiersz” (wybacz Pio­trze), to klu­czo­we oka­żą się wła­śnie rela­cja mię­dzy wnę­trzem i zewnę­trzem oraz spo­so­by jej kon­stru­owa­nia i prze­pra­co­wy­wa­nia. Zada­ne bowiem mimo­cho­dem w Sta­cji wie­ży ciśnień, z grun­tu poli­tycz­ne pyta­nie doty­czy tego, jak być wewnątrz (kon­flik­tu, wyda­rze­nia, zmia­ny, ale i samej codzien­no­ści), będąc zara­zem na zewnątrz (jako ktoś uprzy­wi­le­jo­wa­ny inte­lek­tu­al­nie i eko­no­micz­nie, zdol­ny do wyab­stra­ho­wa­nia się z sytu­acji, pod­da­ją­cy wła­sne dzia­ła­nia cią­głej ana­li­zie, a wresz­cie: sta­ro­świec­ko cele­bru­ją­cy naj­bar­dziej auto­te­licz­ny i auto­no­micz­ny z try­bów języ­ko­wych, jakim jest poezja)? Jeśli lite­ra­tu­ra ‒ jak twier­dzi autor tomu ‒ rodzi się z oso­bi­ste­go prze­ży­cia, to jed­no­cze­śnie ‒ jak zauwa­ża w innym miej­scu ‒ nie on mówi w tych wier­szach, a dystans mię­dzy nim i kre­acją pod­mio­tu oraz mię­dzy samym pod­mio­tem a świa­tem przed­sta­wio­nym nie tyl­ko umoż­li­wia pisa­nie (jest opóź­nie­niem i maską), ale też pozwa­la nego­cjo­wać warun­ki lek­tu­ry z czy­tel­ni­ka­mi, spra­gnio­ny­mi egzy­sten­cjal­nej powtór­ki ze Sta­chu­ry, este­tycz­nej z Sosnow­skie­go lub poli­tycz­nej z Góry. W wyso­kim mrów­kow­cu naszej mło­dej poezji zamiesz­kał dia­beł i usiadł na lewo od kró­la. Czy mógł gdzie indziej? Pew­nie tak, ale za bar­dzo inte­re­so­wa­ła go kwe­stia rela­cji mię­dzy języ­kiem i dzia­ła­niem oraz porząd­kiem skła­dnio­wym a porząd­kiem spo­łecz­nym (związ­ków, rodzin, państw), żeby poczuć się tam kom­for­to­wo. Po latach liter­ne­to­we­go byto­wa­nia i po zamiesz­czo­nym w anto­lo­gii Połów 2013 zesta­wie wier­szy cze­ka­no na poetyc­ką pereł­kę. Jest bli­sko.