Jarosław Iwaszkiewicz, Wielkie, pobrudzone, zachwycone zwierzę

Na począ­tek – dwie uwa­gi meto­do­lo­gicz­ne. Po pierw­sze cie­kaw byłem tego zbior­ku mię­dzy inny­mi dla­te­go, że podej­rze­wa­łem, iż sta­no­wić on będzie inte­re­su­ją­cy test pro­jek­cyj­ny. Iwasz­kie­wicz pisy­wał bowiem wier­sze bar­dzo róż­ne, dla­te­go o jego dzie­le moż­na powie­dzieć wszyst­ko, tyl­ko nie to, że było jed­no­li­te. Wybór zaś, zwłasz­cza ilo­ścio­wo skrom­ny, tyleż samo mówi o wybie­ra­ją­cym, co o dome­nie, z któ­rej się wybie­ra. Wybór 44 wier­szy spo­śród, co Deh­nel pod­kre­śla, tysię­cy stron sta­no­wi wyjąt­ko­wo dłu­gą serię decy­zji o odrzu­ca­niu kolej­nych tek­stów. Mnie zaś prze­peł­nia­ła nie­zdro­wa cie­ka­wość, co też par­na­si­sta odrzu­ci z par­na­si­sty, poeta rymu­ją­cy z poety rymu­ją­ce­go (tutaj para­dok­sal­nie oka­za­ło się, że – rymy i par­na­sizm). Po dru­gie zaś, z uwa­gi na wspo­mnia­ną cie­ka­wość, lek­tu­rę roz­po­czą­łem od posło­wia.

Jest ono tek­stem bar­dzo inte­re­su­ją­cym i posia­da zale­tę rzad­ko ostat­nio spo­ty­ka­ną w tak zwa­nej kry­ty­ce lite­rac­kiej: otóż Deh­nel, nie­za­leż­nie od nie­zbęd­nej por­cji uwag ogól­nych, pisze po pro­stu o wier­szach i kłó­ci się z nimi. Z tego spo­ru wyła­nia się inte­re­su­ją­cy obraz Iwasz­kie­wi­cza jako poety nie­spój­ne­go, któ­ry jest naraz wybit­ny i nie­zno­śny w swych sty­li­stycz­nych manie­ry­zmach:

Rzec moż­na, że – jak u Ste­ven­so­na – w kul­tu­ral­nym i oczy­ta­nym we współ­cze­snej lite­ra­tu­rze dok­to­rze Iwasz­kie­wi­czu co jakiś czas budził się nie­skre­po­wa­ny Mister Par­na­si­sta, któ­ry poczy­nał sobie jak naj­śmie­lej w wier­szach dok­to­ra, uty­ka­jąc w nich maso­wo pate­tycz­ne fra­zy, strasz­ne rymy i archa­icz­ne for­my gra­ma­tycz­ne.

W zasa­dzie cały wybór wier­szy nakie­ro­wa­ny jest na to, by precz pogo­nić Mister Par­na­si­stę. I tu poja­wia się para­doks, bo w tej ksią­żecz­ce naj­bar­dziej bra­ku­je mi wła­śnie przy­kła­dów na krzyw­dy, jakie ten stwór okrut­ny czy­nił świet­ne­mu poecie Iwasz­kie­wi­czo­wi. Jed­no „I gnie­ciesz bia­łym wio­słem prze­źro­cze wod­nych lustr”, jeden zawie­ra­ją­cy je cykl sone­tów o miło­ści pani do parob­ka, to jak­by za mało. Chęt­nie bym widział w tej książ­ce więk­szą repre­zen­ta­cję rymo­wa­nych liry­ków z „Lata 1932”, do któ­rych pew­nie odczu­wam nie­zdro­wy pociąg. Lecz mniej­sza z tym, przy­da­ły­by się, by Iwasz­kie­wicz Deh­ne­la nie był bar­dziej jed­no­li­ty niż Iwasz­kie­wicz z „Dzieł zebra­nych”.

Cho­ciaż nie, Deh­nel wybrał po pro­stu inną stra­te­gię, by ową nie­jed­no­li­tość czy­tel­ni­ko­wi uka­zać. Znacz­ną część zbior­ku sta­no­wią wier­sze, któ­re w kon­tek­ście tej poezji brzmią obco, na przy­kład taki utwór bez tytu­łu, któ­ry przy­pi­sy­wa­ło­by się bez zasta­no­wie­nia Gro­cho­wia­ko­wi:

Gdy stop­nie­ją już śnie­gi, to pomię­dzy tra­wą
Podob­na do uschnię­tych wło­sów złej kobie­ty
Wykwit­ną zmar­łe śru­by i sprę­żyn bukie­ty,
Któ­re jak wiel­kie kwia­ty poły­sku­ją rdza­wo -

Na sąsied­niej stro­nie znaj­du­je się wiersz „Quin­tin Mat­sys”, budzą­cy sko­ja­rze­nia z poety­ką ekfraz same­go Deh­ne­la, w posło­wiu nato­miast – lista utwo­rów, któ­re spra­wia­ją wra­że­nie, jak gdy­by wyszły spod pió­ra innych twór­ców (listę tę, gdy już zwró­cić uwa­gę na jej ist­nie­nie, łatwo się uzu­peł­nia, na przy­kład wiersz „[Pió­ro strza­ska­ne, ale jesz­cze pisze]” to pra­wie Staff). Poznać stąd jasną, mimo napo­ty­ka­nych raz po raz trud­no­ści, stra­te­gię wybo­ru.

O kło­po­tach z selek­cją naj­do­bit­niej świad­czy może jeden znak typo­gra­ficz­ny u dołu stro­ny 45 – kwa­dra­to­wy nawias, a w nim trzy krop­ki. Pokaż­my naj­pierw cho­ciaż wyimek z tego, co znaj­du­je się przed nimi, a potem – to, co zosta­ło pomi­nię­te.

Cóż teraz zro­bisz ze sło­wem tęsk­no­ta?

A jak­że pięk­ne są sło­wa
fru­stra­cja
alie­na­cja

fru jak fru­wać
stra­cja niby stra­cić

a w alie­na­cji
pięk­na Alie­nor
księż­nicz­ka Akwi­ta­nii

Frag­ment to na swój spo­sób uro­czy, a przy tym otwar­ty na cie­ka­we inter­pre­ta­cje, zwłasz­cza jeśli pamię­tać, że były przed woj­ną cza­sy, kie­dy Iwasz­kie­wicz sło­wa takie jak tęsk­no­ta uwiel­biał pasja­mi. Zobacz­my bowiem, jak poeta oswa­ja ter­mi­ny mod­nej psy­cho­lo­gii. Czy­ni to wła­śnie poprzez sko­ja­rze­nia z języ­kiem wcze­śniej okre­ślo­nym jako prze­brzmia­ły: pięk­na Alie­nor z Akwi­ta­nii mogła­by być prze­cież gościem któ­re­goś z okto­sty­chów, gdzie zapew­ne wystą­pi­ła­by na pozy­cji rymo­wej. W dodat­ku zwią­zek mię­dzy sło­wa­mi opie­ra się na brzmie­niu, co ponoć jest tech­ni­ką nowo­cze­sną. I jesz­cze ta nie­ja­sność co do kie­run­ku, w któ­rym zwra­ca się iro­nia!

Jakie wier­sze nastę­pu­ją w cyklu po takiej pereł­ce? Co zamknął przed nami redak­tor tomu w kwa­dra­to­wym nawia­sie? Otóż żal przy­znać, ale były tam frag­men­ty utrzy­ma­ne w poety­ce wręcz lice­al­nej, jak na przy­kład taki:

gwiaz­da będzie
świe­cić

dopó­ki nasza galak­ty­ka
nie roz­pro­szy się
w nico­ści

Posło­wie wspo­mi­na zresz­tą o wie­le­kroć się powta­rza­ją­cym przy­krym sce­na­riu­szu: redak­tor czy­ta, redak­tor znaj­du­je inte­re­su­ją­cy frag­ment, potem spo­glą­da, w jakim wier­szu się on gnieź­dzi, po czym wiersz razem z frag­men­tem odrzu­ca. Tu widać frag­ment cyklu był na tyle moc­ny, aby go wyjąć i w ten spo­sób ura­to­wać.

W takich decy­zjach bez wąt­pie­nia widać porząd­ną redak­tor­ską robo­tę. I tyl­ko per­wer­syj­na tęsk­no­ta za wygna­nym par­na­si­stą każe mi myśleć, że przy­dał­by się bliź­nia­czy zbio­rek, coś jak „Jaro­sław Iwasz­kie­wicz – the worst of”. Albo jesz­cze ambit­niej: zbio­rek w tej poety­ce, przy któ­rym oso­ba odpo­wie­dzial­na za wybór sta­ra­ła­by się, by nie był taki zły. Taką wid­mo­wą książ­kę powi­nien chy­ba jed­nak reda­go­wać nie Jacek Deh­nel, ale ktoś, kto wła­sną twór­czo­ścią kom­plet­nie do Iwasz­kie­wi­cza nie pasu­je.