recenzje / ESEJE

Jestem ale: nowa książka poetycka Henryka Grynberga

Recenzja Jacka Gutorowa z książki Dowód osobisty Henryka Grynberga.

Biuro Literackie kup książkę na poezjem.pl

Znajomy mówi: jest nowa książka Grynberga. A ja już się cieszę i następnego dnia nabywam niewielki tomik z czarno-białą reprodukcją „Gwiaździstej nocy” Van Gogha na okładce. Lekturę zaczynam od autorskiej notki na skrzydełku: „Autor nie proponuje tu ani nie jest wyznawcą jakiegoś systemu, tylko poszukuje. Niczym aktor wypowiada się w różnych rolach”. A zatem to nadal „mój” Grynberg: pisarz, który nie zadowala się łatwymi odpowiedziami, a nawet więcej – czyni z tego niezadowolenia podstawową regułę gry pomiędzy autorem i czytelnikiem.

W Dowodzie osobistym odnajdziemy wszystkie wątki, które zwykliśmy kojarzyć z tym pisarzem. Jest temat pamięci, która rani, i temat literatury, która nie potrafi dać wyrazu rzeczywistości, raz po raz potykając się o „prawdę nieartystyczną”. Jest problem winy i problem przebaczenia – oba nierozerwalnie związane węzłem, który od lat krępuje pisarza i nie pozwala na żadną swobodę. Są tu też typowe Grynbergowskie tony i rejestry, od tonu usiłującego wyrazić niemoc wobec faktów po ironię tak gorzką i przejmującą, jakby chciała się spalić na popiół, ale nie potrafiła. Dzięki trybowi poetyckiemu autor Żydowskiej wojny może pozwolić sobie wreszcie na nieco śmielsze operowanie poetyką aforyzmu – a jest na tym polu prawdziwym mistrzem.

Przede wszystkim jednak Grynberg po raz kolejny kwestionuje podstawy naszego dobrego samopoczucia i optymizmu. Książki Pana Henryka są trudne, bo niewielu czytelników chce lub jest w stanie zaakceptować tak radykalny gest odrzucenia tego wszystkiego, co zwykliśmy przyjmować za dobrą monetę naszego życia. Już lektura pierwszego wiersza, zatytułowanego „Słowa”, wymusza na czytelniku zajęcie postawy niewygodnej, jakby sprzecznej z przyzwyczajeniami: „Bóg to dobre pytanie/ kryje się między słowami// ukazuje się w twarzy innego/ ale tylko optymistom// jest Słowem które nie może/ niczemu zapobiec”.

Ale oprócz tonacji pesymistycznej jest też u Grynberga świadomość pisarskiego obowiązku, nie tylko nie pozwalającego na czarnowidztwo, lecz stanowiącego pogłos jakiejś niewypowiedzianej wizji, która domaga się posłuchania, choć wiadomo już, że to niemożliwe. Grynberg zawsze przywiązywał wagę do czegoś, co można by nazwać etosem pisarza – etosem w gruncie rzeczy paradoksalnym, bo nieodwołującym się do żadnej idei. W nowym tomie zwracają uwagę wątki autotematyczne, związane z problemem statusu autora. Kim jest? Jakie ma prawo do mówienia? W czyim imieniu? Tematyka ta pojawia się w ważnych wierszach „Pisarz” i „Warsztat”, a także w kończącym książkę bardzo dobrym wierszu tytułowym: „byłem przypadkiem z przyczyn/ ode mnie niezależnych// ale mam duszę/ z tych liter i słów// na dowód że nie całkiem/ straciłem czas”. W tych kilku wersach streszcza się zresztą dramat całej książki – choć przecież i pozostałych książek Grynberga, zawieszonych pomiędzy kosmiczną beznadzieją i pojedynczymi światłami, na pozór zupełnie przypadkowymi, a przecież otwierającymi możliwość jakiegoś innego porządku, innej muzyki słów i sensów.

Nieco inaczej kwestia kondycji pisarza postawiona zostaje w wierszu „Jeszcze o perle”. Nie wiem, czy jest to świadome nawiązanie do Hymnu o Perle Miłosza, ale skojarzenie wydaje mi się dość intrygujące. Przypomnę, że Miłosz odwołał się do gnostyckiego apokryfu. Z kolei wiersz Grynberga ma charakter apokryficzny w stosunku do poematu Miłosza – jest jego negatywem, wersją w sepiowej tonacji, swego rodzaju dysonansem psującym harmonię gnostyckiej legendy, którą był przywołał autor Traktatu teologicznego. Jeśli oba teksty potraktować jako próby autoportretu – a sądzę, że jest to interpretacja uzasadniona – to autoportret Grynberga jest szkicowany krwią: „Wiadomo że z bólu/ że w bólu/ że rodzi ją ból// że im bardziej boli/ tym większa i cenniejsza”. Ten pisarz nie jest pocieszycielem – nie chce nim być. Ale właśnie dlatego jego głos brzmi mi bardziej wiarygodnie.

Głos o szorstkiej, nieprzyjemnej barwie, wypowiadający słowa, od których uciekamy. A może to one uciekają od nas? Jeszcze jedno pęknięcie, jeszcze jeden apokryf, którego znaczenie jest nieuchwytne: „Słowa stworzyły nas i wygnały” („Słowa”).

O Dowodzie osobistym

recenzje / NOTKI I OPINIE Bartłomiej Majzel Bogusław Kierc

Komentarze Bogusława Kierca, Krzysztofa Siwczyka i Bartłomieja Majzla.