Język w ogniu (i trochę obok)

Czy­ta­jąc wier­sze Jaku­ba Pszo­nia­ka, przy­po­mnia­łem sobie czy­jąś wypo­wiedź: „a ja to już tyl­ko o ład­nych wier­szach potra­fię pisać”. Sku­liw­szy się w sobie, ripo­sto­wa­łem: „w takim razie ja już tyl­ko o brzyd­kich”. Mam na myśli feno­men chro­pa­we­go zapi­su, „szla­chet­ne­go nie­po­ro­zu­mie­nia” (jako syno­ni­mu roz­mi­ja­nia się z miesz­czań­ską este­ty­ką), bo tyl­ko takie eks­ce­sy, moim zda­niem, są w sta­nie coś zwo­jo­wać w obrę­bie zamy­ka­ją­cej się w sobie, dła­wią­cej się wła­snym manie­ry­zmem poezji. Aż kusi, żeby roz­po­cząć dys­ku­sją ana­lo­gicz­ną do tej sprzed lat o wier­szach nie­zro­zu­mia­łych i zro­zu­mia­łych. Teraz mogło­by być o wier­szach ład­nych i nie­ład­nych. Zostaw­my to na inną oka­zję, cie­sząc się z osten­ta­cyj­nej brzy­do­ty wier­szy Jaku­ba Pszo­nia­ka. Zało­ży­łem na wstę­pie, być może błęd­nie, że brzy­do­ta jest odkryw­cza i chciał­bym się tego trzy­mać. Tyl­ko nie wiem, czy utrzy­mam.

Jasne, że cho­dzi o realia, wiel­ko­miej­skie i pod­miej­skie (mię­dzy­miej­skie, konur­ba­cyj­ne?), indu­strial­ne i post‑, któ­ry­mi nasy­co­ne są te utwo­ry. Ale cho­dzi też o for­mę wypie­ra­ją­cą się wszel­kich pozo­rów ład­no­ści. Te dwa ele­men­ty, moc­no się ze sobą scho­dzą­ce, two­rzą ów moc­ny akord („męski” głos), koń­co­wy wydźwięk, coś, co powo­du­je, że po lek­tu­rze jeste­śmy jeśli nie wstrzą­śnię­ci, to poru­sze­ni. Poru­sze­ni pró­bą bez­po­śred­nie­go prze­ka­zu z dna, ze zde­gra­do­wa­ne­go tere­nu, poru­sze­ni opi­sem doświad­cza­nia „pie­kła na zie­mi”, upodle­nia, któ­re pró­bu­je się mimo wszyst­ko rozu­mieć i tłu­ma­czyć. A może nawet poka­zy­wać w świe­tle. Bo gene­ral­nie w tych wier­szach sza­ro i ciem­no od pyłu, kurzu, bru­du. Kasz­le się, kicha, czy­ta­jąc te mikro­ra­por­ty. Zacie­ra powie­ki, bo coś tam raz po raz pod nie wpa­da. Gru­dy, grud­ki. Smog jako zja­wi­sko już men­tal­ne, spo­łecz­ne, kul­tu­ro­we, a nie tyl­ko atmos­fe­rycz­ne.

Para­dok­sal­nie (a może wca­le nie) świa­tło idzie od języ­ka. Brzyd­ki język poka­zu­je swo­je pięk­no­ści. Brzę­czy, syczy, szu­mi, skrzy się, błysz­czy. Chwi­la­mi czu­ję się tak, jak­bym czy­tał jakie­goś zmo­der­ni­zo­wa­ne­go Tuwi­ma, ale już bez wia­ry pier­wo­wzo­ru w zbaw­czą czy magicz­ną moc sło­wa. Tu zba­wie­nia raczej nie będzie. Jest więc ucie­cha z per­for­ma­tyw­nej, doraź­nej i lokal­nej siły sło­wa, z jego skłon­no­ści do dwu­znacz­ne­go brzę­cze­nia, do two­rze­nia ali­te­ra­cji i eufo­nii (nawet w nie­sprzy­ja­ją­cych, nie­zbyt kul­tu­ro­wo wysu­bli­mo­wa­nych warun­kach), bro­dze­nia pośród alu­zji brzmie­nio­wych i seman­tycz­nych, do cze­goś w efek­cie ład­nie krą­żą­ce­go wokół rdzen­nej brzy­do­ty. I to wła­śnie pozwa­la tym tek­stom wyra­stać ponad poziom repor­ta­żu z dna bytu i Byto­mia, to fun­du­je zagad­kę odbio­ru, tajem­ni­cę prze­bie­gu i oddzia­ły­wa­nia ciem­no-jasnych czy ciem­no-dźwięcz­nych zdań.

Pier­wot­ny gest tej poezji opie­ra się na wie­rze w moż­li­wość prze­ka­zu oce­ny rze­czy­wi­sto­ści i odwzo­ro­wa­nia emo­cji tyle indy­wi­du­al­nej, ile już spo­łecz­nej, na wie­rze w jakiś rodzaj prze­ło­że­nia mię­dzy świa­tem a języ­kiem. Jest spra­wa do obga­da­nia i jest odpo­wia­da­ją­cy jej, łamią­cy się w sobie, klu­czą­cy mię­dzy „chy­ba” a „na pew­no”, język. W grun­cie rze­czy: zaan­ga­żo­wa­nie. Obok zaan­ga­żo­wa­ne­go w brzmie­nie języ­ka i spo­łecz­ny wydźwięk (np., „rżnij kara­bi­nem w bruk uli­cy”) Tuwi­ma, poja­wia się Lechoń wespół z Bro­niew­skim. Każ­dy ina­czej się poja­wia, wybrzmie­wa w ogól­nym, prze­wrot­nie posta­wio­nym pyta­niu o Pol­skę. Co to dzi­siaj zna­czy „zoba­czyć Pol­skę”? Mno­żyć w wier­szach zapal­czy­we łań­cu­chy sprzecz­nych ze sobą zdań? Czy to już będzie Pol­ska, obra­zo­wo-men­tal­ny odpo­wied­nik skom­pli­ko­wa­nia i skłó­ce­nia? Pszo­nia­ka inte­re­su­je, jak patrzy­li na nią nie­gdy­siej­si poeci, twór­cy z róż­nych poko­leń. Od cza­su do cza­su nawią­zu­je do któ­re­goś z nich, do jakiejś zna­nej fra­zy. Nie odwra­ca się od tra­dy­cji, wprost prze­ciw­nie – bie­rze na warsz­tat, wyci­ska­jąc z niej nowe kon­tek­sty. Na sta­re reto­ry­ki zaan­ga­żo­wa­nia (Tuwim, Bro­niew­ski) nakła­da now­sze (Sen­dec­ki, Świe­tlic­ki, Baran) i naj­now­sze (Kopyt, Rybic­ki, Pie­trek, Bąk). I zapla­ta to wszyst­ko nie­zwy­kle zręcz­nie, bo nie czu­je się cię­ża­ru nawią­zań. To pły­nie szyb­ko i po swo­je­mu, two­rząc cha­rak­te­ry­stycz­ny idiom, chy­ba (na pew­no) już tyl­ko jego. Któ­ry debiu­tant nie marzy o takiej sytu­acji?

Daj­my spo­kój z marze­nia­mi. Z zaglą­da­niem do głów debiu­tan­tów. Niech sobie debiu­tu­ją w mro­ku i ciszy. Inne pyta­nie wyda­je się bar­dziej płod­ne: czy war­to szar­pać się i bić za coś w pust­ce podob­nej do tej, któ­ra „wypeł­nia ato­my”? Bo to „ali­te­ra­cyj­ne tyra­nie” (przy­po­mi­na­ją się sło­wa Ada­ma Lip­szy­ca piszą­ce­go o jed­nym kawał­ku Basi Klic­kiej) nie jest od para­dy, nie przy­po­mi­na popi­su adep­ta sto­ją­ce­go przed wyso­kim gre­mium, przed instan­cją histo­rii lite­ra­tu­ry; bie­rze się ono z nie­sma­ku – a to czę­sto pro­le­go­me­na do „wkur­wu” – dys­kom­for­tu, poczu­cia nie­spra­wie­dli­wo­ści. Pra­wie każ­dym wier­szem opo­wia­da się o tym, że praw­do­po­do­bień­stwo ugrzęź­nię­cia w „syfie” (byto­wej miał­ko­ści dodat­ko­wo pod­kre­śla­nej przez natłok tur­pi­stycz­nych ele­men­tów obra­zo­wa­nia) jest więk­sze od praw­do­po­do­bień­stwa wyrwa­nia się zeń. Jed­nak tęsk­ni się do jakiejś nie­ska­la­nej sfe­ry moral­nej, do tych idei, któ­rych za oknem tak wie­le (choć poprzed­ni­cy byli prze­ciw­ne­go zda­nia), że nie wia­do­mo, któ­rą wybrać. Zwróć­my uwa­gę: sza­rów­ka, harów­ka, sza­rzy­zna, chu­jo­wi­zna, a prze­cież przy­ta­cza się (po co?) nie­śmier­tel­ne przy­kła­dy świe­tla­nych postaw – miga­ją za przy­dy­mio­nym kadrem boha­te­ro­wie sta­wia­ją­cy wszyst­ko na jed­ną kar­tę. Tacy jak Palach czy Dosto­jew­ski. Oni są wyznacz­ni­ka­mi ludz­kie­go hory­zon­tu aksjo­lo­gicz­ne­go, oni gdzieś tam świe­cą w smo­gu i mgle.

Egzy­stu­je­my sobie jak te szczu­ry czy roba­ki, pra­wi Pszo­niak, ale w każ­dej chwi­li może­my zro­bić coś „prze­kra­cza­ją­ce­go”, bowiem mimo wszyst­ko stać nas na eks­ces, poka­za­nie fuc­ka bli­żej nie­okre­ślo­ne­mu kie­row­ni­ko­wi, p.o. zarząd­cy „wysy­pi­ska śmier­ci”. Tak, jak to dzie­je się w wier­szu opar­tym na dekon­struk­cji ślą­skie­go pozdro­wie­nia „Szczęść Boże”. Tu widać jak na dło­ni pasję mło­de­go poety, zagnie­wa­nie, języ­ko­wą furię, któ­ra ma być – jak rozu­miem – oczysz­cza­ją­cym ogniem. Czymś, co wypa­la pust­kę, ale i nadzie­je pokła­da­ne w komu­ni­ka­cyj­nym bana­le. Gdy się czu­je, że coś już nie­wie­le zna­czy, to się tak wła­śnie pisze, na odlew, na prze­kór, taka odby­wa się rzeź gło­sek i gestów. Tak się „żuje kamie­nie”, a w pobli­żu „krzew”, „krzyż”, „krzyk”, chrzę­ści język, bo i jemu się dosta­je, tak jak­by po czę­ści i on był win­ny nie­spra­wie­dli­wo­ści i prze­mo­cy.

Wypa­la­nie, oczysz­cza­nie, odna­wia­nie mocy sło­wa. Nie sądzi­łem, że na koniec doj­dę do takich wnio­sków. I, pro­szę, nic o brzy­do­cie.