Karl-Heinz M. i inni

W wier­szu pod tytu­łem „Richard Gla­zar”, któ­ry zna­lazł się w naj­now­szym tomie Grze­go­rza Kwiat­kow­skie­go Karl-Heinz M. czy­ta­my:

przy­by­li­śmy do Tre­blin­ki o 15.30
tło­czy­li­śmy się przy oknach
zoba­czy­łem zie­lo­ny płot
bara­ki
i usły­sza­łem coś
co przy­po­mi­na­ło pra­cu­ją­cy sil­nik rol­ni­cze­go trak­to­ra
byłem zachwy­co­ny
miej­sce przy­po­mi­na­ło mi gospo­dar­stwo rol­ne
cudow­nie pomy­śla­łem
dosta­nę robo­tę
na któ­rej się tro­chę znam

Richard Gla­zar, noszą­cy wów­czas jesz­cze nazwi­sko Richard Gold­sch­mid, dotarł do obo­zu zagła­dy w Tre­blin­ce 10 paź­dzier­ni­ka 1942 r. w jed­nym z wago­nów trans­por­tu nr BG-417, któ­ry tra­sę z get­ta w The­re­sien­stadt poko­nał w dwa dni. Wyglą­da­jąc przez okno na sta­cji koń­co­wej, zoba­czył wyso­kie zie­lo­ne ogro­dze­nie i usły­szał dźwięk podob­ny do pra­cu­ją­ce­go sil­ni­ka trak­to­ra, co kaza­ło mu przy­pusz­czać, że miej­sce do któ­re­go dotarł w ramach prze­sie­dle­nia „do inne­go get­ta na wscho­dzie” to teren jakie­goś gospo­dar­stwa rol­ne­go. Przed poby­tem w Tere­zi­nie Gla­zar przez dwa lata pra­co­wał jako paro­bek na wsi pod Pra­gą, wysła­ny tam dla bez­pie­czeń­stwa przez rodzi­nę. Póź­niej­szy autor wyda­nej w 1992 r. książ­ki Die Fal­le mit dem grünen Zaun: Über­le­ben in Tre­blin­ka, opu­bli­ko­wa­nej 9 lat póź­niej w Pol­sce pod tytu­łem Sta­cja Tre­blin­ka, pocho­dził z zamoż­nej miesz­czań­skiej rodzi­ny i zamie­rzał stu­dio­wać filo­zo­fię, co sta­ło się nie­moż­li­we po wpro­wa­dze­niu nume­rus clau­sus w uczel­niach na oku­po­wa­nych przez Niem­ców tere­nach byłej Cze­cho­sło­wa­cji. Gla­zar, któ­ry nale­żał do gru­py funk­cyj­nych więź­niów w tzw. dol­nym obo­zie, zaj­mu­ją­cej się sor­to­wa­niem odzie­ży ludzi mor­do­wa­nych w komo­rach gazo­wych, przy­stą­pił do spi­sku mają­ce­go wywo­łać powsta­nie, znisz­cze­nie insta­la­cji do maso­we­go zabi­ja­nia, zabi­cie wach­ma­nów i uciecz­kę. Bunt więź­niów, któ­ry wybuchł 2 sierp­nia 1943 r. nie do koń­ca się udał (komo­ry gazo­we nie ule­gły destruk­cji), jed­nak z SS-Son­der­kom­man­do Tre­blin­ka ucie­kło bli­sko 400 więź­niów, z któ­rych 70 prze­ży­ło woj­nę. W latach 60. Gla­zar wystą­pił jako świa­dek na pro­ce­sach zało­gi Tre­blin­ki przed sądem w Düs­sel­dor­fie, w efek­cie któ­rych wyro­ki ska­zu­ją­ce otrzy­ma­li komen­dant obo­zu SS-Unter­sturm­füh­rer Franz Stangl oraz jego zastęp­ca SS-Haupt­sturm­füh­rer Kurt Franz. Obszer­ny wywiad z Gla­za­rem, nagra­ny w Bazy­lei w koń­cu lat 70., gdzie po stłu­mie­niu pra­skiej wio­sny wyemi­gro­wał wraz z rodzi­ną, moż­na zoba­czyć w doku­men­tal­nym fil­mie Sho­ah Claude’a Lan­zman­na. Przed­sta­wio­ne powy­żej infor­ma­cje bio­gra­ficz­ne mają cha­rak­ter szki­co­wy, zapew­ne nale­ża­ło­by też powie­dzieć o oko­licz­no­ściach samo­bój­czej śmier­ci Gla­za­ra, któ­ry po zgo­nie swo­jej żony Zden­ki wysko­czył przez okno domu żydow­skie­go senio­ra w Pra­dze.

Odnie­sie­nia do wyda­rzeń Zagła­dy, życio­ry­sów ofiar i funk­cjo­na­riu­szy Endlo­sung den Juden Fra­ge, ale tak­że innych ciem­nych czy zapę­tlo­nych histo­rii, któ­re pocho­dzą z tere­nów, gdzie uży­wa się lub uży­wa­no języ­ka nie­miec­kie­go, poja­wia­ją się w wier­szach Grze­go­rza Kwiat­kow­skie­go od lat. Wyda­wać by się mogło, że po publi­ka­cji książ­ki Sową (2017), uwa­ża­nej za ostat­nią cześć swo­istej try­lo­gii poprze­dzo­nej toma­mi Radość (2013) i Spa­la­nie (2015), wspo­mnia­na tema­ty­ka oraz spo­so­by jej pre­zen­ta­cji ule­gły wyczer­pa­niu. Tym­cza­sem wraz z wyda­niem książ­ki Karl Heinz M. try­lo­gia sta­je się tetra­lo­gią, a eks­plo­ato­wa­ne wąt­ki wca­le nie dają poczu­cia, że powie­dzia­ne zosta­ło tutaj ostat­nie sło­wo. Uważ­na lek­tu­ra ścież­ki dźwię­ko­wej z fil­mu Sho­ah, rela­cji prze­śla­dow­ców i prze­śla­do­wa­nych, z jaki­mi moż­na się spo­tkać w innych zapi­sach (np. aktach pro­ce­sów sądo­wych), spo­sób rela­cjo­no­wa­nia histo­rii, kon­struk­cja takich nar­ra­cji, to mate­riał o spo­rym poten­cja­le ‒ by tak rzec ‒ meta­fo­rycz­nym. Kwiat­kow­ski doko­nu­jąc skró­tów, cięć i mon­ta­ży, usta­mi auten­tycz­nych posta­ci pre­zen­tu­je w mini­ma­li­stycz­nej sty­li­sty­ce histo­rie, jakie przy­da­rzy­ły się miesz­kań­com środ­ko­wej Euro­py w cią­gu ostat­nich 100 lat. Dla­cze­go aku­rat ten moment histo­rycz­ny i ta część świa­ta są tak waż­ne dla auto­ra tomu Karl Heinz M.? Wsłu­chu­jąc się w język wspo­mnia­nych rela­cji, poeta odkry­wa i ujaw­nia mecha­ni­zmy, jakie wytwo­rzy­ła cywi­li­za­cja, do osią­gnieć któ­rej zali­czyć nale­ży zarów­no Kon­cer­ty Bran­den­bur­skie, Cza­ro­dziej­ską Górę czy Ele­gie Duinej­skie, jak i nowo­cze­sne oraz wydaj­ne insta­la­cje fir­my J.A. Topf & Söh­ne. Opo­wia­da­jąc w punk­to­wy spo­sób o auten­tycz­nych uczest­ni­kach pro­ce­su histo­rycz­ne­go, Grze­gorz Kwiat­kow­ski nie­ja­ko wymu­sza na czy­tel­ni­ku, aby się­gnął do źró­deł i dowie­dział się wię­cej. Tak więc, obok  hym­nów o per­le i lirycz­nych zachwy­tów nad dziew­czyn­ką z per­łą, waż­na jest rów­nie histo­ria praw­dzi­wej Per­ły Owitz – któ­rej poświę­co­ny jest wiersz z tomu Sową ‒ węgier­skiej kar­li­cy będą­cej przed­mio­tem pseu­do­ek­spe­ry­men­tów medycz­nych leka­rza i SS-Haupt­sturm­füh­re­ra Jose­fa Man­ge­le w Oświę­ci­miu, mają­ce­go w zwy­cza­ju – wedle rela­cji świad­ków –  pogwiz­dy­wać arię Cava­ra­do­sie­go z Toski pod­czas uczest­ni­cze­nia w selek­cji na ram­pie.