Kluska i gruz

Zawsze roz­po­czy­nam lek­tu­rę ksią­żek poetyc­kich od ostat­nie­go utwo­ru, a potem czy­tam pierw­szy. Porów­nu­ję ostat­ni utwór z poprzed­nie­go tomi­ku Justy­ny Bar­giel­skiej Bach for my baby, w któ­rym przy­wo­łu­je Pieśń nad Pie­śnia­mi, z moc­ny­mi meta­fo­ra­mi tomi­ku Nudel­man: Orgazm musi boleć, powie­dział kon­tro­ler, / bo kobie­ta poza kry­zy­sem to nie kobie­ta, / to mono­kul­tu­ra włó­kien­ni­cza. A daj­cie mi raz / gruz zamiast orga­zmu, odpo­wied­nia ilość gru­zu / zasy­pie każ­dą dziu­rę.

Poezja jest intym­no­ścią. Utwo­ry poet­ki, odsła­nia­jąc oka­le­cze­nie, opi­su­ją „okrut­ną intym­ność”. Nie pole­mi­zu­ję z Justy­ną Bar­giel­ską zasta­na­wiam się jedy­nie, czy jej myśli  moż­na rozu­mieć jako para­bo­lę kul­tu­ry, i para­fra­zu­jąc Freu­da powie­dzieć „meta­fo­ra to źró­dło cier­pień”. Bli­skie są mi posta­cie kobie­ce Dosto­jew­skie­go, mitycz­na wta­jem­ni­cza­ją­ca Pla­to­na ‒ Dio­ty­ma, czy Anna­le­na Oska­ra Miło­sza. Nie oce­niam utwo­rów Bar­giel­skiej, ale jej „intym­ny pej­zaż” do mnie nie prze­ma­wia.

Nara­żę się na zarzut mizo­gi­nii, ale nie potra­fię fascy­no­wać się poetyc­kim pej­za­żem autor­ki, jej meta­fo­ra­mi. Tytu­ło­wy czło­wiek-klu­ska jest amor­ficz­ny jak kul­tu­ra. Obra­zy Bar­giel­skiej są w jakiejś mie­rze wyostrzo­ne prze­mi­ja­niem, obra­zy wewnętrz­ne­go świa­ta są zim­ne. Tomik Nudel­man jest słab­szy od poprzed­nio wyda­nych, świe­żość obra­zów, moty­wów, ostrość widze­nia zani­ka. Z dru­giej jed­nak stro­ny „czło­wiek-klu­ska” może być trak­to­wa­ny jako kobie­ca iro­nia. Obce jest mi takie okre­śle­nie i taki rodzaj iro­nii. „Życie na wyży­nach”, jak pisał Nie­tz­sche, wyma­ga chło­du i dystan­su. Być może w meta­fo­rach Bar­giel­skiej mani­fe­stu­je się kobie­ca pono­wo­cze­sność.

Miłość jest wta­jem­ni­cze­niem, doty­kiem zmy­sło­wo­ści, nie pły­nie z meta­for, czy doświad­cze­nia, o któ­rych wspo­mi­na poet­ka: Jed­no­roż­ców nie ma,  kuta­sów nie­na­wi­dzę.

Bar­giel­ska pisze: Czy przy­go­dy Chry­stu­sa nie były wymy­ślo­ne? / I nagle idę łąką, a sły­szę tunel. Ksiądz mówi: cia­ło Chry­stu­sa, / a ja sły­szę: pro­szę tę kart­kę zabrać do domu / i ćwi­czyć, ćwi­czyć, ćwi­czyć, gło­skę za gło­ską.

Pamię­tam nie­zwy­kle oszczęd­ny w sło­wach wiersz Tade­usza Róże­wi­cza Cierń. Meta­fo­ry poety to doj­rza­łość, doświad­cze­nie „nie­wie­rzą­ce­go cre­do”. Liry­ka Bar­giel­skiej jest mi obca. Nie rozu­miem tej poetyc­kiej prze­strze­ni, „intym­no­ści jako gru­zu”. Kie­dy czy­ta­łem utwo­ry z kolej­nych tomi­ków Justy­ny Bar­giel­skiej zasta­na­wia­łem się jak ewo­lu­ują meta­fo­ry i obra­zy two­rzo­ne przez kobie­ty. Myśla­łem o meta­fo­rach Emi­ly Dic­kin­son, jej zamknię­tym świe­cie, w któ­rym poetyc­kie unie­sie­nie: to wypra­wa / Duszy śród­lą­do­wej w stro­nę / Morza – poza domy – cyple. Porów­ny­wa­łem obra­zy Bar­giel­skiej z napię­tą świa­do­mo­ścią powie­ści Vir­gi­nii Woolf Pani Dal­lo­way. Jest jakieś uprosz­cze­nie w nazy­wa­niu i rozu­mie­niu świa­ta w utwo­rach poet­ki.

Wcze­śniej­sze utwo­ry Justy­ny Bar­giel­skiej z poprzed­nich tomi­ków np. Nie­pa­mięć czy Cór­ce ze swo­imi egzy­sten­cjal­ny­mi meta­fo­ra­mi wpi­su­ją się w pozna­nie „tam­tej stro­ny”, nawet gdy jak pisze poet­ka: a nikt nie udo­wod­nił, że dru­gi brzeg ist­nie­je. Wiem, że tra­gicz­ne dozna­nie, tra­ge­dia zmie­nia pozna­nie, kształ­tu­je ina­czej filo­zo­fię życia i war­to­ści, ale bycie twór­cą, arty­stą prze­ja­wia się w widze­niu jasno­ści, nawet jeśli doty­ka nas ciem­ność.

Nudel­man, „czło­wiek-klu­ska”, czło­wiek roz­mię­kły, amor­ficz­ny, może taka powo­li sta­je się kul­tu­ra, taki jest świat war­to­ści? Zyg­munt Bau­man wpro­wa­dził kate­go­rię „płyn­no­ści”. Może za kil­ka­dzie­siąt lat będzie się mówić i pisać o „roz­mię­kłej” kul­tu­rze.

Tekst pier­wot­nie uka­zał się w „Lam­pie” nr 7–8/2014. Dzię­ku­je­my Redak­cji i Auto­ro­wi za wyra­że­nie zgo­dy na ponow­ną publi­ka­cję.