„Kotwice rzeczowości” w dramatach Tymoteusza Karpowicza

W tomach pią­tym i szó­stym Dzieł zebra­nych (redak­cja Jan Sto­lar­czyk, Biu­ro Lite­rac­kie, Wro­cław 2015) zna­la­zły się wszyst­kie zacho­wa­ne dra­ma­ty Tymo­te­usza Kar­po­wi­cza. Uka­zu­ją­cy się wła­śnie tom szó­sty zawie­ra nie­pu­bli­ko­wa­ne dotąd utwo­ry: Dźwię­ko­wy zapis doli­ny, Nie­wi­dzial­ne­go chłop­ca i sztu­kę Kie­dy przy­cho­dzi anioł. Wspo­mnia­ne dra­ma­ty, wraz z Caver­nu­sem z pia­te­go tomu, wyróż­nia­ją się nowa­tor­skim podej­ściem do mate­rii teatral­nej. Poeta, wyprze­da­jąc swój czas, umie­ścił sztu­ki w prze­czu­wa­nej dopie­ro prze­strze­ni teatru post­dra­ma­tycz­ne­go i odwo­łu­jąc się do fil­mo­wej wyobraź­ni i wraż­li­wo­ści współ­cze­sne­go odbior­cy, prze­mó­wił bar­dzo nam bli­skim i współ­cze­snym języ­kiem. Szko­da, że twór­cy teatral­ni jesz­cze nie odkry­li tej wła­ści­wo­ści sztuk Kar­po­wi­cza.

Wydaw­ca zde­cy­do­wał się na chro­no­lo­gicz­ny układ dra­ma­tów w opar­ciu o wła­sne usta­le­nia (dato­wa­nia w ręko­pi­sach i maszy­no­pi­sach, wzmian­ki w kore­spon­den­cji). Była to decy­zja nie­zwy­kle odważ­na, bo zacho­wa­ne mate­ria­ły archi­wal­ne są peł­ne luk. Było to wyni­kiem „nad­mia­ru orga­ni­za­cji” (okre­śle­nie Edwar­da Bal­ce­rza­na) w sty­lu pra­cy Kar­po­wi­cza. Poeta każ­dy pomysł, któ­ry tyl­ko przy­szedł mu do gło­wy, sta­rał się zar­chi­wi­zo­wać, zakła­da­jąc dla nie­go osob­ną tecz­kę. W skraj­nych wypad­kach były to tytuł i jed­no, dwa zada­nia komen­ta­rza, ale czę­ściej wycin­ki z gazet, odręcz­ne notat­ki zwią­za­ne z tema­ty­ką sztu­ki, kon­spek­ty z uwi­docz­nio­nym podzia­łem na czę­ści i dia­gra­ma­mi ilu­stru­ją­cy­mi prze­bieg akcji lub napię­cia wystę­pu­ją­ce mię­dzy posta­cia­mi dra­ma­tu, wresz­cie frag­men­ty już roz­pi­sa­nych dia­lo­gów. Dato­wa­nia poja­wia­ją się w tych zapi­skach z rzad­ka, a o upły­wie cza­su mię­dzy kolej­ny­mi powro­ta­mi auto­ra do zarzu­co­ne­go pomy­słu czę­ściej świad­czą mniej lub bar­dziej pożół­kłe stro­ni­ce. Na ręko­pi­sy poeta nano­sił dzie­siąt­ki popra­wek, w któ­rych sam się gubił, więc po kolej­nym prze­pi­sa­niu sztu­ki „na czy­sto” wcze­śniej­sze notat­ki nisz­czył (zob. Fisz­ki, w: Mówi Kar­po­wicz, oprac. M. Spy­chal­ski, J. Szo­da, Wro­cław 2005). Po spo­rzą­dze­niu maszy­no­pi­su, usu­wał rów­nież ręko­pi­sy. Wła­ści­wie nie­mal wszyst­kie tecz­ki z ukoń­czo­ny­mi dra­ma­ta­mi zawie­ra­ją wyłącz­nie maszy­no­pi­sy. Zda­rza­ją się nie­licz­ne wyjąt­ki np. w sko­ro­szy­cie Jego Małej Dziew­czyn­ki zacho­wał się, obok maszy­no­pi­su, ręko­pis z warian­ta­mi tych samych scen, do któ­rych poeta zapew­ne chciał powró­cić, a w tecz­ce Cha­ro­na od świ­tu do świ­tu – peł­na doku­men­ta­cja nie­ukoń­czo­nej sztu­ki, Kar­po­wicz pla­no­wał bowiem napi­sa­nie dru­giej czę­ści dra­ma­tu. Wydaw­ca nie ogra­ni­czył się do uzu­peł­nie­nia listy sztuk z Dra­ma­tów zebra­nych (Wro­cław-War­sza­wa-Kra­ków-Gdańsk 1975) o tek­sty dotych­czas pozo­sta­ją­ce w maszy­no­pi­sach, ale wpro­wa­dził wła­sną chro­no­lo­gię utwo­rów, róż­nią­cą się znacz­nie od roz­strzy­gnięć auto­ra.

W tomie szó­stym Dzieł zebra­nych zna­la­zły się (obok kil­ku teatral­nych adap­ta­cji tek­stów innych pisa­rzy) doj­rza­łe utwo­ry Kar­po­wi­cza, w któ­rych poeta sto­so­wał dobrze już opa­no­wa­ną przez sie­bie ory­gi­nal­ną tech­ni­kę roz­pi­sy­wa­nia dia­lo­gów z wyko­rzy­sta­niem kon­kret­nych i dobrze mu zna­nych miejsc. Dzię­ki temu sło­wa dra­ma­tu wybrzmie­wa­ły zawsze w okre­ślo­nej sytu­acji i prze­strze­ni. Autor Cha­ro­na podob­ną prak­ty­kę poetyc­ką roz­po­znał u Rafa­ła Wojacz­ka, pisząc o „pali­ko­wa­niu kon­kret­no­ści sto­sa­mi szcze­gó­łów” i umiesz­cza­niu „kotwic rze­czo­wo­ści” (Sezon na zie­mi, w: R. Woja­czek, Utwo­ry zebra­ne, Wro­cław 1976). Taki sam spo­sób postę­po­wa­nia zale­cał pol­skim insce­ni­za­to­rom Sta­ni­sław Wyspiań­ski w swo­im Ham­le­cie, prze­no­sząc lek­tu­rę Szek­spi­ra na wzgó­rze wawel­skie. Czy twór­czość auto­ra Wese­la mogła być źró­dłem inspi­ra­cji dla Kar­po­wi­cza? Spra­wa wyma­ga­ła­by dal­szych badań.

Moż­na przy­jąć, że każ­da z Kar­po­wi­czow­skich sztuk ma swój ukry­ty kod prze­strzen­ny zwią­za­ny z miej­sca­mi, w któ­rych poeta umiesz­czał akcję. Ujaw­nie­nie tych sytu­acyj­nych kon­tek­stów bywa dużym uła­twie­niem w lek­tu­rze tek­stów, choć wyma­ga poszu­ki­wań wręcz detek­ty­wi­stycz­nych i nie zawsze koń­czy się suk­ce­sem. W Jego Małej Dziew­czyn­ce roz­mo­wa Dyrek­to­ra Fabry­ki Zaba­wek Dzie­cię­cych z Oso­bą Któ­rej Się Nie Podo­ba ma miej­sce w przed­po­ko­ju wro­cław­skie­go miesz­ka­nia poety, przed zamknię­ty­mi drzwia­mi do sypial­ni żony. Odau­tor­ska wska­zów­ka, że roz­mo­wa ma być pro­wa­dzo­na przy zga­szo­nym świe­tle, sta­ła się dla mnie czy­tel­na, gdy sam sta­ną­łem przed prze­szklo­ny­mi drzwia­mi. Pier­wo­wzór gabi­ne­tu dyrek­to­ra fabry­ki widzia­łem na począt­ku lat 90. w biu­rze spół­dziel­ni „Ple­cion­ka” przy ul. Włod­ko­wi­ca. Zosta­łem tam zapro­szo­ny przez pre­ze­sa, któ­ry ocze­ki­wał ode mnie, że podej­mę się zapro­jek­to­wa­nia nowych wzo­rów zaba­wek na ame­ry­kań­ski rynek. Szcze­gó­ło­wy opis tego gabi­ne­tu w dida­ska­liach sztu­ki wska­zy­wał­by, że poprzed­nik pozna­ne­go prze­ze mnie pre­ze­sa podob­ną pro­po­zy­cję musiał zło­żył Kar­po­wi­czo­wi. Sie­dzi­ba spół­dziel­ni mie­ści­ła się nie­da­le­ko Teatru Współ­cze­sne­go i redak­cji „Odry”, gdzie poeta pra­co­wał. Opi­sa­na w dra­ma­cie dro­ga, któ­rą dyrek­tor poko­nu­je pie­szo ze swo­je­go biu­ra do Oso­by Któ­rej Się Nie Podo­ba, dokład­nie odpo­wia­da tra­sie mię­dzy Ryn­kiem a wil­lą Kar­po­wi­czów przy ul. Krzyc­kiej.

Akcję Cha­ro­na… autor roze­grał na dwóch brze­gach Odry, tuż obok wro­cław­skie­go ZOO, czy­li w swo­im rejo­nie kura­to­ra sądo­we­go. Wszyst­kie posta­ci dra­ma­tu zmie­rza­ły do kon­kret­nych miejsc, któ­re moż­na wska­zać na mapie. Zachę­ca­jąc Czy­tel­ni­ków do spa­ce­ru śla­da­mi auto­ra, wymie­nię wszyst­kie te punk­ty. Prze­woź­nik prze­wo­ził pro­mem miesz­kań­ców lewo­brzeż­ne­go Rakow­ca w miej­scu obec­nej Kład­ki Zwie­rzy­niec­kiej. Rzecz­ny Patrol MO odpły­wał moto­rów­ką do swo­jej przy­sta­ni na małej wyspie, tuż obok szczyt­nic­kie­go jazu. Dwie posta­ci, Hodow­ca Kapu­sty i Hodow­czy­ni Dro­biu, wybie­ra­ły się ze swo­imi pro­duk­ta­mi do nie­ist­nie­ją­ce­go już tar­go­wi­ska przy pl. Grun­waldz­kim. Chło­piec ze Zło­tą Ryb­ką chciał dotrzeć do zamknię­te­go na począt­ku lat 70. Domu Mło­de­go Bio­lo­ga przy ul. Zwie­rzy­niec­kiej. Nauczy­ciel szedł do wie­czo­ro­wej szko­ły przy ul. Par­ko­wej (daw­niej Rosen­ber­gów). W posta­ci Mil­czą­ce­go Pasa­że­ra, któ­ry zamie­rzał prze­jąć inte­res Prze­woź­ni­ka, moż­na roz­po­znać refleks opo­wie­ści o dru­giej kon­ku­ren­cyj­nej prze­pra­wie. Prom ten przed woj­ną woził spa­ce­ro­wi­czów mię­dzy nie­ist­nie­ją­cą obec­nie kawiar­nią Zetlitz a przed­się­bior­stwem roz­ryw­ko­wym Ode­rschlös­sen (zwa­nym po woj­nie „zamecz­kiem”). Rzeź­biarz w poszu­ki­wa­niu zle­ceń wybie­rał się na tere­ny wysta­wo­we, któ­re obec­nie nale­żą do ogro­du zoo­lo­gicz­ne­go. Ksiądz szedł do Kurii Metro­po­li­tal­nej, a Czte­rech Panów zara­bia­ją­cych na życie nosze­niem tru­mien pod­czas pogrze­bów zmie­rza­ło na cmen­tarz przy ul. Buj­wi­da. Czte­rech Chłop­ców z zespo­łu roc­ko­we­go chcia­ło dotrzeć do Hali Stu­le­cia (w PRL‑u Hali Ludo­wej, a przed woj­ną Jahr­hun­der­hal­le), gdzie orga­ni­zo­wa­no kon­cer­ty muzycz­ne. W Cha­ro­nie poeta utrwa­lił ukształ­to­wa­ną przez wojen­ne znisz­cze­nia topo­gra­fię Wro­cła­wia i wpi­sał ją w struk­tu­rę sztu­ki.

Sztu­ka Czło­wiek z abso­lut­nym węchem roz­gry­wa się pod słu­pem ogło­sze­nio­wym. Kowal­ski nakle­ja teatral­ny afisz z tre­ścią: Leon Krucz­kow­ski 1112 dzień wol­no­ści. Klej potwor­nie śmier­dzi, a afisz wyma­ga popraw­ki. Kowal­ski „zale­pia licz­bę 1112 paskiem papie­ru ze sło­wem «pierw­szy»”. Czyż­by wyni­ka­ło to z zami­ło­wa­nia Kar­po­wi­cza do teatru absur­du? Nie, jest to nie­zwy­kle wier­ny zapis powo­jen­nej rze­czy­wi­sto­ści. We Wro­cła­wiu jesz­cze wie­le lat po 1945 r. w dru­kar­niach pra­co­wa­li Niem­cy, któ­rym dopie­ro w poło­wie lat 50. zezwo­lo­no wyje­chać na Zachód. Nie­miec­cy zece­rzy nie zna­li pol­skie­go języ­ka, więc publi­ka­cje z tego okre­su roiły się od błę­dów.

W Dźwię­ko­wym zapi­sie doli­ny ople­cio­ne kabla­mi wnę­trze nauko­we­go labo­ra­to­rium – w któ­rym dwóch pro­fe­so­rów przez całą dobę pod­słu­chu­je miesz­kań­ców doli­ny, aby w opar­ciu o uzy­ska­ne nagra­nia opra­co­wać sku­tecz­ne tech­ni­ki ana­li­zy nastro­jów spo­łecz­nych w całym kra­ju – do złu­dze­nia przy­po­mi­na stu­dia wro­cław­skie­go oddzia­łu Pol­skie­go Radia, któ­re znaj­do­wa­ły się na rzut kamie­niem od wil­li Kar­po­wi­czów. Pamię­tam te wnę­trza z począt­ku lat 90., gdy pra­co­wa­łem tam jako radio­wy recen­zent teatral­ny. Wów­czas stu­dia nagrań zacho­wa­ły jesz­cze swój wystrój z począt­ku lat 70. Istot­ne dla zro­zu­mie­nia sztu­ki są topo­gra­ficz­ne odnie­sie­nia auto­ra – zaczerp­nię­te z gaze­to­wych wycin­ków – zarów­no do wyspy Wight, jak i do doli­ny Redy. Wie­lo­ty­sięcz­ne tłu­my entu­zja­stów roc­ka na Wight Festi­val (1968–1970) zanie­po­ko­iły angiel­skich poli­ty­ków, któ­rzy uchwa­li usta­wę ogra­ni­cza­ją­cą wol­ność zgro­ma­dzeń. A w Pol­sce nad rze­ką Redą, w mia­stecz­ku o tej samej nazwie, wybu­do­wa­no osie­dle dla pra­cow­ni­ków elek­trow­ni jądro­wej w Żar­now­cu (ze wzglę­du na cen­zu­rę poeta nazwy elek­trow­ni nie chciał wymie­niać). Budo­wę jądro­wych reak­to­rów zaczę­to od zało­że­nia w zli­kwi­do­wa­nej wsi Kar­to­szy­no poste­run­ku radio­me­te­oro­lo­gicz­ne­go (1972), w któ­rym pro­wa­dzo­no bada­nia kli­ma­tycz­ne i geo­lo­gicz­ne, z myślą o  przy­szłym moni­to­ro­wa­niu ska­żeń radio­lo­gicz­nych. Po gwał­tow­nych pro­te­stach oko­licz­nych miesz­kań­ców i akcjach pro­te­sta­cyj­nych w całym kra­ju, budo­wę elek­trow­ni osta­tecz­nie prze­rwa­no (1990). Była to decy­zja poli­tycz­na.

W sztu­ce Kie­dy przy­cho­dzi anioł waż­ną rolę odgry­wa prze­dzie­lo­ne kra­tą wnę­trze pocz­ty. O tę kra­tę roz­bi­ja­ją się sło­wa i cia­ła ludzi, anio­łów i wcie­lo­ne­go Boga. Pamię­tam z dzie­ciń­stwa taką pocz­tę na rogu ulic Olszew­skie­go i Spół­dziel­czej na Bisku­pi­nie, jed­nej z dziel­nic Wro­cła­wia. Dziś takich pla­có­wek w taki spo­sób nikt nie urzą­dza, a daw­ne aran­ża­cje już daw­no zmie­nio­no. Nazwa Kie­dy przy­cho­dzi anioł, jak pisze Fal­kie­wicz (Jak wsze­dłem w posia­da­nie tych tek­stów, w: T. Kar­po­wicz, Małe cie­nie wiel­kich czar­no­księż­ni­ków, Wro­cław 2007), mia­ła powstać w wyni­ku media­cji Kar­po­wi­cza z dyrek­cją Teatru Współ­cze­sne­go we Wro­cła­wiu. Wcze­śniej­szy tytuł Zoba­czy­cie oni mnie dziś zabi­ją wyda­je się lepiej odda­wać sens dra­ma­tu. Kto wypo­wia­da sło­wa pier­wot­ne­go tytu­łu?  Czy żona, któ­ra dowia­du­je się, że znu­dzo­ny mąż pla­nu­je ją zamor­do­wać? Czy sąsiad­ka, któ­ra zna­la­zła się w takiej samej sytu­acji? Czy uczło­wie­czo­ny Anioł? Czy Bóg zmu­szo­ny do samo­bój­stwa w fina­le sztu­ki?

Kar­po­wicz w swo­ich dro­bia­zgo­wych opi­sach rze­czy­wi­sto­ści prak­tycz­nie w każ­dym dra­ma­cie się­gał po ele­men­ty ana­liz eko­no­micz­nych i praw­nych. Gdy w PRL‑u mie­li­śmy do czy­nie­nia z „gospo­dar­ką wyłą­czo­ną” (okre­śle­nie Kazi­mie­rza Wyki), to pisa­ne w tym cza­sie sztu­ki Kar­po­wi­cza wyróż­nia­ją się – i to nawet z dzi­siej­szej per­spek­ty­wy – wol­no­ryn­ko­wym uję­ciem. Zawią­zu­jąc akcję swo­ich dra­ma­tów, poeta posłu­gi­wał się wła­sną „teo­rią rozu­mo­wa­nia eko­no­micz­ne­go”, a kon­stru­ując posta­ci teatral­ne (wie­le z nich prze­kra­cza­ło gra­ni­ce pra­wa) – sto­so­wał „eko­no­micz­ną teo­rię prze­stępstw”. Zain­te­re­so­wa­nie mikro­eko­no­mią zbli­ży­ło Kar­po­wi­cza do poglą­dów Gary Bec­ke­ra, lau­re­ata Nagro­dy Nobla w 1992 r.

Nie dostrze­ga­jąc źró­deł eko­no­micz­nych inspi­ra­cji Kar­po­wi­cza, Fal­kie­wicz zarzu­cał poecie brak wyra­zi­sto­ści w „onto­lo­gicz­nym roz­strzy­ga­niu świa­ta”, za wzór sta­wia­jąc Samu­ela Bec­ket­ta (Świat Tymo­te­usza Kar­po­wi­cza, w: T. Kar­po­wicz, Dra­ma­ty zebra­ne). Zre­du­ko­wa­na dra­ma­tur­gia auto­ra Cze­ka­jąc na Godo­ta wyra­sta­ła z odczu­cia bez­rad­no­ści i bra­ku przez poko­le­nie, któ­re prze­ży­ło wojen­ne stra­ty i nie­do­stat­ki w trud­nych latach odbu­do­wy. Tym­cza­sem Kar­po­wicz, mimo podob­nych doświad­czeń, odwo­ły­wał się do okre­su wzro­stu i sta­bi­li­za­cji lat powo­jen­nych. Nie brak, lecz nad­miar, tak cha­rak­te­ry­stycz­ny dla gospo­dar­ki wol­no­ryn­ko­wej, stał się punk­tem wyj­ścia jego dra­ma­tów. Dla­te­go przed­sta­wiał przy­pad­ki wyjąt­ko­we, co jest już samo w sobie zło­żo­ne, bo aby je opi­sać, trze­ba „księ­go­wać wszyst­kie pra­wi­dło­wo­ści”. Poeta w swo­ich pry­wat­nych archi­wach gro­ma­dził wie­dzę z róż­nych dzie­dzin, sta­ra­jąc się bez­sku­tecz­nie „gdzieś u koń­ca swo­jej twór­czo­ści zna­leźć się w ogni­sku, w ogni­sko­wej, przy pew­nej posta­ci jed­no­znacz­no­ści”. Jed­na z posta­ci Nie­wi­dzial­ne­go chłop­ca, podzie­la­ją­ca fascy­na­cje auto­ra, wyzna­je: „Uwiel­biam rega­ły, kar­to­te­ki, sza­fy z akta­mi, archi­wa. To tam rodzi się nasza nie­śmier­tel­ność”. Ale jest to nie­śmier­tel­ność po „śmier­ci Boga”. Kim więc był Kar­po­wicz? Meta­fi­zy­kiem czy sku­pio­nym na „pali­ko­wa­niu kon­kret­no­ści”  meta­prak­ty­kiem?