Laboratorium White’a

Choć Biu­ro Lite­rac­kie wyda­ło już nie tyl­ko słyn­ne­go Zucha, ale też Hotel de Dre­am z 2007 roku, na debiut Edmun­da White’a sprzed 40 lat musie­li­śmy tro­chę pocze­kać. Pierw­sze roz­dzia­ły tej książ­ki, opra­co­wa­ne przez współ­au­to­ra obec­ne­go tłu­ma­cze­nia, Andrze­ja Sosnow­skie­go, poja­wia­ły się w „Lite­ra­tu­rze na Świe­cie” już 16 lat temu. Z dru­giej stro­ny jest pew­nie jakaś logi­ka w tym, że wcze­śniej pol­sz­czyź­nie nale­ża­ło przy­swo­ić choć­by Stu­dium tem­pe­ra­men­tu Ronal­da Fir­ban­ka, pisa­rza, któ­re­go zna­jo­mość poma­ga w lek­tu­rze Zapo­mi­na­nia Ele­ny.

Edmund Whi­te to z jed­nej stro­ny eru­dy­ta, oprócz powie­ści mają­cy w dorob­ku cenio­ne bio­gra­fie Gene­ta, Pro­usta i Rim­bau­da, z dru­giej stro­ny zaś przed­sta­wi­ciel ruchu gejow­skie­go, któ­ry z bli­ska obser­wo­wał epi­de­mię AIDS w poło­wie lat 70., co w pew­nym stop­niu odci­snę­ło się na jego póź­niej­szych, czę­sto sub­tel­nie poli­tycz­nych książ­kach. Jed­nak jego debiut moż­na potrak­to­wać naj­wy­żej jako labo­ra­to­rium dla póź­niej­szych poli­tycz­nych idei. Zapo­mi­na­nie Ele­ny jest mię­dzy inny­mi „powie­ścią fan­ta­stycz­ną o uro­ku – i ohy­dzie – spo­łe­czeń­stwa zamknię­te­go, któ­re zastą­pi­ło auten­tycz­ną reflek­sję moral­ną kul­tem pięk­na” – pisze autor w jed­nym ze swo­ich ese­jów, prze­ko­nu­jąc rów­nież, że na osta­tecz­ny kształt tej książ­ki wiel­ki wpływ mia­ły uni­wer­sy­tec­kie zaję­cia Sau­la Bel­lo­wa na temat Bra­ci Kara­ma­zow.

„Obu­dzi­łem się pierw­szy z całe­go domu, lecz nie wiem, jakie są tego impli­ka­cje” – tak zaczy­na się powieść White’a. Boha­ter budzi się nie­mal cał­ko­wi­cie pozba­wio­ny pamię­ci, na wyspie, któ­rą rzą­dzą spe­cy­ficz­ne, kar­na­wa­ło­we rytu­ały, poetyc­kie kon­kur­sy i dwu­znacz­ne rela­cje. Kaf­kow­ska z ducha sytu­acja, w któ­rej posta­wio­ny jest bez­i­mien­ny nar­ra­tor, owo­cu­je opo­wie­ścią o budo­wa­niu toż­sa­mo­ści, two­rze­niu nowe­go języ­ka i ładu. To powieść ini­cja­cyj­na, ale przede wszyst­kim trzy­ma­ją­ca w napię­ciu psy­cho­lo­gicz­na zagad­ka, któ­ra w tłu­ma­cze­niu Sosnow­skie­go i Żuchow­skie­go (nota­be­ne poetów) wybrzmie­wa z całą deli­kat­no­ścią ory­gi­nal­nej dyk­cji White’a.

Moż­na domy­ślić się, dla­cze­go entu­zja­stycz­nie na tę książ­kę zare­ago­wał Vla­di­mir Nabo­kov – wystar­czy, że wsłu­cha­my się w rytm tej pięk­nej, ale pozba­wio­nej prze­sa­dy fra­zy. Rów­nież zachwyt Harry’ego Mathew­sa moż­na sobie wytłu­ma­czyć meta­fo­ry­ką rodem z ame­ry­kań­skiej poezji wyso­kie­go moder­ni­zmu i upodo­ba­niem do gatun­ko­wych cyta­tów, od Pro­usta i Kaf­ki po musi­ca­lo­we wręcz zacię­cie i efek­ty owej rewo­lu­cji sek­su­al­nej, z któ­rych Whi­te sko­rzy­stał wyjąt­ko­wo skwa­pli­wie. Roz­cza­ro­wy­wać może jedy­nie cza­sa­mi prze­sad­na zdaw­ko­wość, łatwe porzu­ca­nie na wyrost zaprzę­gnię­tych sym­bo­li, jed­nak to wciąż jeden z naj­bar­dziej enig­ma­tycz­nych i obie­cu­ją­cych (to tym cen­niej­sze, że obiet­ni­ce zosta­ły speł­nio­ne) debiu­tów w ame­ry­kań­skiej lite­ra­tu­rze dru­giej poło­wy XX wie­ku.