Laurka dla Edmunda White’a

Pamię­tam, że po lek­tu­rze debiu­tanc­kiej powie­ści Whi­te­’a wes­tchną­łem: „A więc da się jesz­cze pisać powie­ści, któ­re w nie­ba­nal­ny spo­sób opo­wia­da­ją o doświad­cze­niu współ­cze­sno­ści”. Nie jest łatwo być dzi­siaj powie­ścio­pi­sa­rzem, tak jak nie jest łatwo być mala­rzem aspi­ru­ją­cym do roli arty­sty opo­wia­da­ją­ce­go o miej­scu czło­wie­ka w nowo­cze­snym świe­cie. Mówi­my o doświad­cze­niach wie­lo­wy­mia­ro­wych i pod­szy­tych taką iro­nią, że chy­ba pro­ściej je wyra­zić za pomo­cą abs­trak­cji bądź wier­sza. Nar­ra­cje są z góry ska­za­ne na demi­sty­fi­ka­cję. No chy­ba że mamy do czy­nie­nia z opo­wia­da­cza­mi świa­do­my­mi tego nie­bez­pie­czeń­stwa i potra­fią­cy­mi obró­cić je na wła­sną korzyść. Kil­ku takich maj­strów dało­by się odna­leźć. Jed­nym z nich jest Edmund Whi­te.

Spró­bu­ję opi­sać styl Whi­te­’a: pre­cy­zyj­ny, ostry jak skal­pel, balan­su­ją­cy pomię­dzy chłod­ną, wyco­fa­ną, pozor­nie obo­jęt­ną nar­ra­cją („pozor­nie”, gdyż po odło­że­niu książ­ki od razu pra­gnie­my do niej wró­cić, a wypeł­nia­ją­ce ją obra­zy i roz­mo­wy mogą cią­gnąć się za nami przez wie­le dni) a wizyj­nym, cudow­nie zagęsz­czo­nym języ­kiem, któ­ry raz po raz ule­ga kry­sta­li­za­cji, ale nigdy do koń­ca, wszak to mogło­by zabu­rzyć ele­gan­cję wypo­wie­dzi, a Whi­te lubi opo­wia­dać cel­nie i z tak­tem. Styl wraż­li­wy, wręcz prze­czu­lo­ny na punk­cie naj­drob­niej­szych prze­kształ­ceń sen­sów, ale nigdy mazga­jo­wa­ty. Styl sto­no­wa­ny i paste­lo­wy, bli­ski poezji, ale jed­nak nie poetyc­ki, nada­ją­cy pro­zie wywa­żo­ny rytm. Styl wypeł­nio­ny meta­fo­ra­mi, któ­re mają zazwy­czaj postać krót­kich, jed­noz­da­nio­wych suge­stii. Nie­ska­zi­tel­ny i czy­sty jak łza język, za pomo­cą któ­re­go Whi­te chwy­ta rze­czy­wi­stość na gorą­cym uczyn­ku, nie­odmien­nie tra­fia w sed­no rze­czy i pozo­sta­wia w czy­tel­ni­ku uczu­cie auten­tycz­nej rado­ści z same­go fak­tu życia.

Głos Whi­te­’a: nie­wy­mu­szo­ny, wia­ry­god­ny, natu­ral­ny, pozba­wio­ny manie­ry (chy­ba że cho­dzi o reali­stycz­ne opi­sa­nie manie­ry), a zara­zem per­fek­cyj­nie sprzę­żo­ny ze wzro­kiem – jest to bowiem pro­za nie­zwy­kle obra­zo­wa, roz­wi­ja­ją­ca się z malar­skim wdzię­kiem, a jed­no­cze­śnie upar­ta w dąże­niu do osią­gnię­cia obra­zu o wyso­kiej roz­dziel­czo­ści. Głos mato­wy i suge­styw­ny, nada­ją­cy opo­wie­ściom połysk cze­goś naj­głę­biej oso­bi­ste­go, a jed­no­cze­śnie wypo­le­ro­wa­ne­go pięk­ną fra­zą, i to tak olśnie­wa­ją­co, że radzi odda­je­my się roz­ko­szom wie­lo­barw­nych, roz­ga­łę­zio­nych fik­cji, zapo­mi­na­jąc o moż­li­wych auto­bio­gra­ficz­nych afi­lia­cjach, nie zauwa­ża­jąc nawet, że cza­sa­mi głos pisa­rza zała­mu­je się, i to w naj­mniej ocze­ki­wa­nym momen­cie. No i same opo­wie­ści – czę­sto (jak w przy­pad­ku debiu­tanc­kiej For­get­ting Ele­na) skom­pli­ko­wa­ne, ale jed­no­cze­śnie pozo­sta­wia­ją­ce czy­tel­ni­ka z wra­że­niem satys­fak­cji pły­ną­cej z dobrze i ele­ganc­ko roz­wią­za­ne­go rów­na­nia. Inny­mi sło­wy, jest Whi­te pisa­rzem war­tym nasze­go czy­tel­ni­cze­go zacho­du.

Nie wiem, czy nale­ży zawra­cać sobie gło­wę docie­ka­niem źró­deł tej twór­czo­ści. Pisa­no o zauro­cze­niu pisar­stwem Pro­usta i Gene­ta (ame­ry­kań­ski powie­ścio­pi­sarz poświę­cił im osob­ne książ­ki). Wyda­je się, że są to fascy­na­cje naj­in­ten­syw­niej­sze: śla­dy Pro­usta i – przede wszyst­kim – Gene­ta odnaj­dzie­my bodaj we wszyst­kich utwo­rach Whi­te­’a. Świa­do­mych i nie­świa­do­mych odnie­sień i zapo­ży­czeń jest oczy­wi­ście wię­cej. Duże zna­cze­nie dla ame­ry­kań­skie­go pisa­rza ma, jak sądzę, Flau­bert oraz idea pisar­skiej wstrze­mięź­li­wo­ści i samo­wy­star­czal­no­ści. Dalej Hen­ry James i kon­cept ary­sto­kra­tycz­nej, wykwint­nej, inte­lek­tu­al­nej pro­zy – Whi­te czę­sto odci­na się od sty­lu Jame­sa, nie da się jed­nak nie zauwa­żyć, jak wie­le mu zawdzię­cza; na przy­kład ambi­wa­lent­na „euro­pej­skość” Whi­te­’a wywo­dzi się wprost z opo­wie­ści i listów auto­ra Zło­tej cza­ry. Wresz­cie moder­ni­ści, od któ­rych ame­ry­kań­ski pisarz prze­jął tech­ni­kę pisa­nia nie­ja­ko z wnę­trza zmien­nej świa­do­mo­ści, a i fascy­na­cję języ­kiem współ­cze­snej, dwu­dzie­sto­wiecz­nej angielsz­czy­zny, zwłasz­cza w jej ame­ry­kań­skim warian­cie.

O wpły­wach moż­na by pisać bez koń­ca, war­to jed­nak pod­kre­ślić osob­ność sty­lu Whi­te­’a. Trud­no by mi było zresz­tą powie­dzieć, na czym kon­kret­nie ona pole­ga. Waż­ną rolę odgry­wa tu nie­wąt­pli­wie umie­jęt­ność łącze­nia róż­nych reje­strów języ­ko­wych. Nie wszy­scy potra­fią tak swo­bod­nie prze­ska­ki­wać od dys­tyn­go­wa­ne­go sty­lu udat­nie naśla­du­ją­ce­go angiel­skich pisa­rzy wik­to­riań­skich do dyso­nan­so­we­go żar­go­nu ame­ry­kań­skiej uli­cy. Nie­wie­lu jest auto­rów, któ­rzy w tak prze­ko­nu­ją­cy spo­sób odda­ją manie­rę języ­ko­wą nowo­jor­skiej bohe­my, a jed­no­cze­śnie potra­fią się od tej manie­ry w iro­nicz­ny spo­sób odbić. Co zna­mien­ne, Whi­te nigdy nie zni­ża się do pła­skie­go reali­zmu. W jego książ­kach zawsze odnaj­dzie­my coś wię­cej, jakieś języ­ko­we wspa­nia­ło­ści, dzię­ki któ­rym uczy­my się patrzeć na świat z nie­zna­ną nam wcze­śniej świe­żo­ścią i inten­syw­no­ścią.

Kon­sta­ta­cja mówią­ca, że Whi­te jest auto­rem niszo­wym, nie jest ani oczy­wi­sta, ani pew­na. Trud­no powie­dzieć, czy pisarz jest zado­wo­lo­ny z takie­go okre­śle­nia. Chy­ba nie, jest to prze­cież pisar­stwo usi­łu­ją­ce wyra­zić całość nasze­go doświad­cze­nia, a w każ­dym razie zakła­da­ją­ce, że rze­czy­wi­stość jest wie­lo­po­sta­cio­wa i nie da się jej zamknąć w żad­nej for­mu­le. Poja­wia­ją się tu para­dok­sy, któ­re świet­nie widać na przy­kła­dzie debiu­tanc­kiej książ­ki Whi­te­’a. Wyda­na w 1973 roku zna­ko­mi­ta, nabo­ko­vow­ska z ducha powieść For­get­ting Ele­na) (Zapo­mi­na­nie Ele­ny) wyda­je się na pierw­szy rzut oka dzie­łem, by tak rzec, ary­sto­kra­tycz­nym; opi­sa­na w niej fan­ta­stycz­na wspól­no­ta żyje w poczu­ciu kru­che­go pięk­na i nie przyj­mu­je do wia­do­mo­ści, że życie mogło­by się kie­ro­wać racja­mi inny­mi niż racje este­tycz­ne.

Zara­zem jed­nak Whi­te akty­wu­je w tek­ście idio­lek­ty i języ­ko­we akcen­ty ame­ry­kań­skiej kla­sy śred­niej – rzecz wca­le nie­oczy­wi­sta w epo­ce, kie­dy este­ty­ka cam­pu) (a z taką mamy ponie­kąd do czy­nie­nia w Ele­nie)) wyra­ża­ła się głów­nie w języ­kach koja­rzo­nych ze śro­do­wi­ska­mi ludzi świa­do­mie usta­wia­ją­cych się na mar­gi­ne­sie spo­łe­czeń­stwa: bez­ro­bot­nych wyrzut­ków i kry­mi­na­li­stów, jak u Huber­ta Sel­by­’e­go, czy nar­ko­ma­nów i gejów sprzed rewo­lu­cji Gay Libe­ra­tion Move­ment, jak u Wil­lia­ma Bur­ro­ugh­sa. Whi­te zapro­po­no­wał w 1973 roku powieść zupeł­nie nie-niszo­wą, opi­su­ją­cą świat zamknię­ty co praw­da, ale jed­no­cze­śnie odzwier­cie­dla­ją­cy – choć czy­nią­cy to nie wprost – wca­le sze­ro­ki wyci­nek rze­czy­wi­sto­ści lat 60. i począt­ku lat 70.

Sła­wę przy­nio­sła Whi­te­’o­wi opu­bli­ko­wa­na w 1982 roku auto­bio­gra­ficz­na – czy też raczej auto­bio­gra­fi­zu­ją­ca – opo­wieść A Boy­’s Own Sto­ry (Zuch). W zasa­dzie jest to histo­ria for­ma­cyj­na, przy­po­mi­na­ją­ca nie­co Por­tret arty­sty Joy­ce­’a. Wer­sja Whi­te­’a jest jed­nak bar­dziej nie­jed­no­znacz­na i z pew­no­ścią bar­dziej ponu­ra. Olśnie­wa język: skon­den­so­wa­ny, meta­fo­rycz­ny tam, gdzie trze­ba (i z utem­pe­ro­wa­ny­mi meta­fo­ra­mi), tra­fia­ją­cy w sed­no obra­zu, dosko­na­le odda­ją­cy uczu­cio­we i inte­lek­tu­al­ne pery­pe­tie nar­ra­to­ra. Dodaj­my, że pisarz posta­no­wił kon­ty­nu­ować „opo­wieść chłop­ca” w rów­nie uda­nych książ­kach The Beau­ti­ful Room Is Emp­ty i The Fare­well Sym­pho­ny (przez chwi­lę Whi­te mówił o tetra­lo­gii, ale skoń­czy­ło się na trzech tytu­łach). Obok Ele­nyi Nok­tur­nów< dla kró­la Neapo­lu (skąd­inąd pięk­nie spo­lsz­czo­nych przez Andrze­ja Sosnow­skie­go i Boh­da­na Zadu­rę) cykl ten sta­no­wi naj­świet­niej­sze osią­gnię­cie powie­ścio­pi­sa­rza – szko­da, że nie spo­tkał się on z uzna­niem, na jakie nie­wąt­pli­wie zasłu­gu­je.

Dodaj­my, że o swo­im pisar­stwie Whi­te wyra­żał się przy róż­nych oka­zjach. Nie są to kon­sta­ta­cje spe­cjal­nie odkryw­cze, pozwa­la­ją jed­nak dopeł­nić obra­zu twór­cy poszu­ku­ją­ce­go i wiecz­nie nie­za­do­wo­lo­ne­go z dotych­cza­so­wych osią­gnięć. W waż­nym szki­cu „Oso­bi­ste jest poli­tycz­ne” pisarz dzie­lił się taki­mi spo­strze­że­nia­mi: „Jestem zwo­len­ni­kiem desa­kra­li­za­cji lite­ra­tu­ry, zakwe­stio­no­wa­nia same­go poję­cia kano­nu, zarzu­ce­nia kon­cep­cji kil­ku naj­istot­niej­szych ksią­żek. Kanon jest dla tych, któ­rzy nie lubią czy­tać, dla ludzi, któ­rzy chcie­li­by znać mini­mal­ną licz­bę tytu­łów. Radzi byli­by wie­dzieć, któ­re książ­ki powin­ni prze­tra­wić, aby ucho­dzić za ludzi kul­tu­ral­nych, wykształ­co­nych, oby­tych. Praw­dzi­we­mu czy­tel­ni­ko­wi potrze­ba coraz wię­cej ksią­żek, praw­dzi­wy czy­tel­nik nie pró­bu­je ogra­ni­czać ich licz­by” (przeł. Jerzy Jar­nie­wicz). Zawar­te­mu w powyż­szych zda­niach prze­ko­na­niu pisarz pozo­sta­je wier­ny do dnia dzi­siej­sze­go. Choć cza­sa­mi wyda­je się, że jego utwo­rom patro­nu­je idea wykwint­ne­go este­ty­zmu, to w isto­cie jest to twór­czość, par­don­nez le mot, demo­kra­tycz­na i moc­no eman­cy­pa­cyj­na, nie­po­zwa­la­ją­ca na spro­wa­dze­nie jej do roli kolej­ne­go pod­roz­dzia­łu w histo­rii lite­ra­tu­ry.

War­to odno­to­wać, że Edmund Whi­te to nie tyl­ko powie­ścio­pi­sarz i bio­graf (do dwóch wspo­mnia­nych wcze­śniej bio­gra­fii dorzuć­my tom przed­sta­wia­ją­cy syl­wet­kę Rim­bau­da). To tak­że nie­zgor­szy komen­ta­tor, repor­ta­ży­sta i żar­li­wy adwo­kat praw mniej­szo­ści sek­su­al­nych, wresz­cie autor trzech inte­re­su­ją­cych tek­stów auto­bio­gra­ficz­nych: nie­wiel­kie­go zbio­ru pary­skich winiet i por­tre­tów Our Paris: Sket­ches from Memo­ry (1995), auto­bio­gra­fii My Lives (2005), nie­co zaska­ku­ją­cej przez fakt, że napi­sa­na jest w porząd­ku tema­tycz­nym, a nie chro­no­lo­gicz­nym, wresz­cie plot­kar­skiej książ­ki City Boy (2009), zawie­ra­ją­cej spo­ro aneg­dot z nowo­jor­skich lat 70. (Whi­te zapo­wia­da, że poja­wi się też podob­ne wspo­mnie­nie z Pary­ża lat 80.) Wspo­mi­nam o tych publi­ka­cjach, aby pod­kre­ślić, że mamy do czy­nie­nia z pisa­rzem nader wszech­stron­nym, swo­bod­nie prze­miesz­cza­ją­cym się mię­dzy kon­wen­cja­mi lite­rac­ki­mi, twór­cą, któ­re­go wbrew pozo­rom i iry­tu­ją­cym ety­kie­tom trud­no zaszu­flad­ko­wać.

Świat wyła­nia­ją­cy się z ksią­żek Whi­te­’a jest czę­sto mrocz­ny, zgo­da, ale pra­wie zawsze do napra­wie­nia. Jeśli moż­na tu mówić o jakim­kol­wiek eto­sie pisar­skim (nie jestem tego pewien), to nie­ba­ga­tel­ną rolę odgry­wa­ły­by w nim uważ­ność spoj­rze­nia, koja­rzą­ca się z naj­lep­szy­mi tek­sta­mi Nabo­ko­va i kali­for­nij­ski­mi pej­za­ża­mi Davi­da Hock­neya, oraz fascy­na­cja języ­kiem rekon­stru­ują­cym rze­czy­wi­stość na tysią­ce spo­so­bów i w nie­zli­czo­nych odcie­niach. Oczy­wi­ście są w dorob­ku pisa­rza rze­czy słab­sze i mniej prze­ko­nu­ją­ce, ale pra­wie zawsze wyczu­wa się w jego tek­stach języ­ko­wy nerw, zawsze otwie­ra­ją się jakieś bocz­ne drzwi, przez któ­re wpa­da moc­ne, sło­necz­ne świa­tło. „Ele­ganc­ka dziw­ność”, pisze gdzieś na mar­gi­ne­sie twór­czo­ści Whi­te­’a Har­ry Mathews. Ele­ganc­ka, jak naj­bar­dziej. I dają­ca do myśle­nia.