Literatura dla wspólnoty czy przeciwko wspólnocie: Hałyna Kruk

Hały­na Kruk: To pyta­nie sfor­mu­ło­wa­ne tro­chę jak­by nie z tej stro­ny, bo tak w zasa­dzie lite­ra­tu­ry, jak dzie­ła sztu­ki, nie two­rzy się ani „dla”, ani „prze­ciw”. Bo pyta­nia „dla” i „prze­ciw” są pyta­nia­mi raczej z dzie­dzi­ny nauk spo­łecz­nych: ide­olo­gii, socjo­lo­gii etc. Nato­miast arty­sta, szcze­gól­nie współ­cze­sny, nie ma obo­wiąz­ku dosto­so­wy­wać się i prze­wi­dy­wać, jaki oddźwięk wywo­ła jego utwór, jaką będzie miał recep­cję we wspól­no­cie. Odpo­wia­da­nie gustom i ste­reo­ty­po­wym wyobra­że­niom sze­ro­kiej publicz­no­ści jest typo­we dla gatun­ków lite­ra­tu­ry maso­wej, roz­ryw­ko­wej, lek­kiej. Ale mówi­my, jak rozu­miem, o tej czę­ści lite­ra­tu­ry, któ­ra prze­mie­nia i prze­kształ­ca czy­tel­ni­ka, wyma­ga od nie­go pra­cy wewnętrz­nej? Zaś poprzez czy­tel­ni­ka oddzia­łu­je i na świat dooko­ła. Czym lep­sze dzie­ło sztu­ki, tym mniej ten wpływ i oddzia­ły­wa­nie są zauwa­żal­ne dla odbior­cy. Ale one zawsze ist­nie­ją, nawet w gatun­kach, któ­re dają ulgę i oddzia­łu­ją w spo­sób pra­wie nie­do­strze­gal­ny. W sztu­ce  for­ma zawsze ma swo­ją treść (cho­ciaż teo­re­tycz­nie może­my prze­wi­dy­wać ist­nie­nie bar­dziej skom­pli­ko­wa­nych rela­cji). Moim zda­niem, każ­dy arty­sta pono­si pewien rodzaj odpo­wie­dzial­no­ści za to, co stoi za jego sło­wem, za jego wypo­wie­dzią, do cze­go ona pobu­dza i do cze­go przy­wo­łu­je. Oczy­wi­ście, jeże­li cho­dzi o wypo­wiedź sen­sow­ną.

Nikt tak napraw­dę nie pisze ody do łóż­ka, poema­tu dla samo­cho­du czy ele­gii dla psz­czo­ły, mimo że nie­któ­re utwo­ry mogą być tak zaty­tu­ło­wa­ne; czło­wiek pisze dla czło­wie­ka i nawet na odlu­dziu czy wyspie bez­lud­nej czło­wiek nadal będzie pisać w nadziei, że jakiś inny czło­wiek (cho­ciaż­by jeden) to prze­czy­ta. Wła­śnie ten ludz­ki wymiar nada­je sen­su lite­ra­tu­rze, nada­je sen­su pisa­niu. No i tu docho­dzi­my do pod­sta­wo­wych rze­czy: czło­wiek jest zwie­rzę­ciem spo­łecz­nym, musi­my to przy­jąć, bo nie mamy żad­nych innych wer­sji czło­wie­ka. Oddzia­łu­jąc więc w jakiś spo­sób na jed­nost­kę, lite­ra­tu­ra (a sze­rzej – sztu­ka) oddzia­łu­je na wspól­no­tę, czy autor tego chce, czy nie chce, zauwa­ża czy nie zauwa­ża, prze­wi­du­je czy nie prze­wi­du­je.

W cza­sach cięż­kich, dra­ma­tycz­nych, na kra­wę­dzi ludz­kiej egzy­sten­cji, we wspól­no­tach zagro­żo­nych i strau­ma­ty­zo­owa­nych ten aspekt odpo­wie­dzial­no­ści jest szcze­gól­nie waż­ny: kie­dy lite­ra­tu­ra zaczy­na czę­ścio­wo odgry­wać rolę tera­pii i zapa­la nad auto­rem ostrze­gaw­cze świa­tło Nie zaszkodź!