Literatura powinna być jak nierówny chodnik

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Pod­czas tego­rocz­ne­go Trans­Por­tu Lite­rac­kie­go będzie­my mie­li przy­jem­ność poroz­ma­wiać o Two­jej książ­ce. Zamie­rzam zapy­tać Cię o to, co wyła­nia się z Two­jej opo­wie­ści, któ­ra będzie dla mnie oku­la­ra­mi, poprzez któ­re wspól­nie spoj­rzy­my na ota­cza­ją­cą nas rze­czy­wi­stość. Zasta­na­wia­łem się, jaki temat mógł­by połą­czyć Cie­bie i wszyst­kie autor­ki i auto­rów z „Nowe­go euro­pej­skie­go kano­nu lite­rac­kie­go”, sta­jąc się dla nas wszyst­kich natu­ral­nym punk­tem odnie­sie­nia. Dosze­dłem do wnio­sku, że jest nim zja­wi­sko wspól­no­ty. Zwłasz­cza dziś, w obli­czu tej okrop­nej woj­ny, któ­ra toczy się w Ukra­inie, temat wspól­no­ty wyda­je się wyjąt­ko­wo waż­ny. Soli­dar­ność z Ukra­iną oraz zaan­ga­żo­wa­nie w pomoc przy­cho­dzi więk­szo­ści z nas odru­cho­wo. Jest odpo­wie­dzią na krzyw­dę. Czu­je­my więź z ofia­ra­mi, chce­my im pomóc i wraz z nimi ode­przeć agre­so­rów. Słusz­nie iden­ty­fi­ku­je­my te wszyst­kie reak­cje jako impul­sy skła­nia­ją­ce nas do łącze­nia się w mię­dzy­na­ro­do­wą wspól­no­tę wspar­cia.

Jed­nak gdy zaczy­na­my się zasta­na­wiać nad natu­rą wspól­no­ty, docho­dzi­my do wnio­sku (a przy­naj­mniej ja dosze­dłem do takiej kon­klu­zji), że w jej defi­ni­cji nie ma nic oczy­wi­ste­go. Wło­ski filo­zof Rober­to Espo­si­to, któ­ry zaj­mu­je się tym zagad­nie­niem od wie­lu lat, wska­zu­je na bar­dzo cie­ka­wą ety­mo­lo­gię łaciń­skie­go com­mu­ni­tas. Rdze­niem tego sło­wa jest rze­czow­nik munus, któ­ry ozna­cza „obo­wią­zek” oraz „odpo­wie­dzial­ność”, a tak­że „dar”, ale taki, któ­ry jed­nost­ka musi ofia­ro­wać swo­jej wspól­no­cie. Te ety­mo­lo­gicz­ne roz­wa­ża­nia dopro­wa­dzi­ły Espo­si­tę do wnio­sku, że wspól­no­to­wa więź zawsze jest etycz­nym zobo­wią­za­niem, z któ­re­go nie może­my zre­zy­gno­wać. Albo ina­czej: może­my z nie­go zre­zy­gno­wać, ale za okre­ślo­ną cenę, któ­rą naj­czę­ściej jest ana­te­ma. Czy nie jest jed­nak tak, że ety­ka to jedy­nie maska dla wspól­no­ty, któ­rej głów­ny cel zawsze ma cha­rak­ter poli­tycz­ny? Prze­cież obser­wu­je­my wokół nie­ustan­ne wal­ki róż­nych grup i stron­nictw. Nie­któ­rzy mówią nawet o woj­nie nowo­cze­snych ple­mion, któ­re chcą zdo­być prze­wa­gę – poli­tycz­ną, kul­tu­ro­wą czy eko­no­micz­ną – kosz­tem innych.

Nie chcę roz­strzy­gać powyż­szych kwe­stii. Moje pyta­nie brzmi nastę­pu­ją­co: Czy lite­ra­tu­ra powin­na się dziś opo­wia­dać za wspól­no­tą, czy prze­ciw­ko niej? Będę wdzięcz­ny, jeśli zechcesz podzie­lić się ze mną swo­imi reflek­sja­mi.

Clau­diu Komar­tin: Jeśli już mówi­my o powin­no­ściach lite­ra­tu­ry, to wyda­je mi się, że jest nią kwe­stio­no­wa­nie wszyst­kie­go. Lite­ra­tu­ra powin­na więc kwe­stio­no­wać, pod­da­wać w wąt­pli­wość tak­że kwe­stie spo­łecz­ne: cele i moty­wa­cje zbio­ro­wo­ści. W kon­tek­ście obec­nej sytu­acji poli­tycz­nej i woj­ny w Ukra­inie oraz poczu­cia spo­łecz­nej soli­dar­no­ści (któ­re prze­cież kar­mi też nasze ego) myślę, że powin­ni­śmy – tak­że za spra­wą lite­ra­tu­ry – zadać sobie pyta­nie, czy rze­czy­wi­ście jeste­śmy soli­dar­ni, a jeśli tak, to z jakich powo­dów. Czy jeste­śmy soli­dar­ni, bo aku­rat poja­wi­ła się oka­zja, by pozbyć się płasz­cza i butów, któ­rych nie mamy ser­ca wyrzu­cić, ale od daw­na nie nosi­my? A jeśli wyśle­my je do poszko­do­wa­nych tym kon­flik­tem wojen­nym, to jesz­cze oka­że się, że zro­bi­li­śmy dobry uczy­nek. Dla kogo jest taka soli­dar­ność? Czy dla tych, któ­rzy są w potrze­bie, czy bar­dziej dla nas, któ­rzy chce­my czuć się dobrze, ponie­waż jeste­śmy pomoc­ni? Spo­łecz­no­ści, w tym tak­że całe spo­łe­czeń­stwa, czę­sto dzia­ła­ją bez­wład­nie, są ule­głe i bez­re­flek­syj­ne. Podą­ża­ją za lide­ra­mi, któ­rym ufa­ją. Lite­ra­tu­ra powin­na być jak nie­rów­ny chod­nik, powin­na spra­wić, że potknie­my się w bez­re­flek­syj­nym mar­szu albo nawet upad­nie­my (zmie­ni­my tro­chę per­spek­ty­wę). Może kil­ka kolej­nych kro­ków posta­wi­my wte­dy uważ­niej.