Lodowiec

1.

Sko­men­to­wać któ­ryś z wier­szy Leśmia­na? Sam nie wiem. One same komen­tu­ją się naj­le­piej, to zna­czy bez pla­nu, w try­bie przy­pad­ku i dosko­ku, bez tele­olo­gicz­nych i teo­lo­gicz­nych zapę­dów. Leśmia­now­skie meta­fo­ry i obra­zy to luź­ne wią­za­nia, któ­rych nie łączy nic poza pew­no­ścią rze­czy. Pora­nek rze­czy­wi­sto­ści, taki cho­ciaż­by, jaki mamy w wier­szu „Przed świ­tem”, jed­nym z naj­wspa­nial­szych wier­szy Leśmia­na (w pierw­szym odru­chu to o nim chcia­łem pisać). Pora­nek wszyst­kie­go, co jest fak­tem, a zara­zem pora­nek roz­pa­du na fak­ty.

2.

Wier­sze Leśmia­na to taki rodzaj poezji, w któ­rym wszyst­ko odpo­wia­da wszyst­kie­mu, za wszyst­ko, przed wszyst­kim. Języ­ko­we eks­plo­zje, krwo­to­ki, klek­sy. Moc­ne, nasy­co­ne odcie­nie słów. Zadzior­ność spół­gło­sek i leni­we owal­no­ści samo­gło­sek. Sys­tem naczyń połą­czo­nych. Koron­ko­wa robo­ta, przez któ­rą prze­świe­ca świa­tło. Albo lita ska­ła, za któ­rą nie ma nic, albo jest wszyst­ko (nie­po­trzeb­ne skre­ślić).

3.

Jed­ną z pomoc­nych for­muł odnaj­dzie­my w krót­kim wier­szu zaczy­na­ją­cym się od słów „Oto słoń­ce prze­ni­ka świa­tłem bór dale­ki” (z tomu Łąka). Jeśli wiersz „Przed świ­tem” opi­su­je sta­wa­nie się rze­czy­wi­sto­ści, to ten dro­biazg zaj­mu­je się cza­sem powi­do­ków, kie­dy rze­czy zaszły, ale pozo­sta­wi­ły łunę przy­pad­ko­wych zna­ków. W tym momen­cie – w chwi­li zacho­du słoń­ca i w kil­ka chwil po nim – Leśmia­now­ski impe­ra­tyw nabie­ra cech mani­fe­stu este­tycz­ne­go, egzy­sten­cjal­ne­go i, pro­szę wyba­czyć, meta­fi­zycz­ne­go:

Zastać na nikłym trwa­niu i spraw­dzić naocz­nie
To wła­śnie, co już drze­wa widzia­ły przede mną.

Oczy­wi­ście jest to łże-mani­fest. Jeże­li coś tu zosta­ło zama­ni­fe­sto­wa­ne, to chy­ba tyl­ko nie­trwa­łość sce­ny.

4.

For­mu­ła, któ­ra mnie tutaj inte­re­su­je i wypeł­nia całą dostęp­ną nam jako czy­tel­ni­kom Leśmia­na prze­strzeń logicz­ną, zamy­ka się w dwóch sło­wach. Nikłe trwa­nie. Nie­peł­ne, nie­za­koń­czo­ne, ułom­ne, kale­kie tocze­nie się egzy­sten­cji rze­czy i ludzi. Kule­ją­ca, ale zara­zem nie­wy­czer­pa­na mowa. Resz­ta, któ­ra pozo­sta­ła i nie zni­ka. Nie­szczel­ność. Chro­po­wa­tość. Zadzior­ność (na pew­no odmien­na od zadzior­no­ści, któ­rą ostat­nio Piotr Śli­wiń­ski w cudacz­nym szki­cu przy­pi­sał poezji Ada­ma Zaga­jew­skie­go, z pew­no­ścią naj­bar­dziej obłe­go z obłych poetów). Poziom prze­trwa­nia, w nie­któ­rych wier­szach wege­ta­cji. Zara­zem świat zja­wia­ją­cy się z ani­mu­szem, peł­ną parą, jak naj­bar­dziej galo­re i bez zastrze­żeń. Poziom poezji jako doświad­cze­nia, a nie kon­tem­pla­cji (Zaga­jew­ski) czy pseu­do-obiek­tyw­nych for­muł (Miłosz).

5.

Nikłe trwa­nie. War­to prze­żuć tę fra­zę, wgryźć się w jej mate­rię, wyczuć jej led­wie sły­szal­ny puls. Przy­zwy­cza­ili­śmy się – rów­nież w ramach zachod­niej meta­fi­zy­ki czy choć­by dając posłuch postu­la­tom tak zwa­nej pol­skiej szko­ły poezji – że świa­do­mość, egzy­sten­cja, rze­czy­wi­stość to pew­ne nie­zmien­ne, sta­bil­ne jako­ści, pakiet danych dają­cy się zamy­kać w języ­ku. Mało kto posu­wa się do zakwe­stio­no­wa­nia tych zało­żeń, spraw­dze­nia ich gene­alo­gii (choć w pewien spo­sób, głów­nie za spra­wą wiecz­nie żywe­go języ­ka i jego gier, świa­do­mość sama się kwe­stio­nu­je, pod­rzu­ca sobie erra­ty, uak­tu­al­nie­nia i ulep­szo­ne wer­sje). Ina­czej u Leśmia­na, gdzie nic nie jest do koń­ca dane. Wszyst­ko jest ułom­ne i kale­kie, nawet zie­leń kostrze­wy czy świa­tło o poran­ku. Nie ma mowy o peł­ni egzy­sten­cji czy rze­czy­wi­sto­ści. Życie ocie­ra się o śmierć, świat ocie­ra się o fik­cję, przed­mio­ty ście­ra­ją się z nie­ist­nie­niem. A język sta­le się prze­cie­ra i roz­sz­czel­nia, nie pozwa­la­jąc na żad­ne gran­de fina­le, żad­ną sumę czy kul­mi­na­cję.

6.

Leśmian był tego świa­dom. Świad­czy o tym choć­by jego fascy­na­cja pisar­stwem Berg­so­na i cie­ka­wy szkic poświę­co­ny fran­cu­skie­mu myśli­cie­lo­wi („Z roz­my­ślań o Berg­so­nie”). Świa­dec­twem naj­waż­niej­szym pozo­sta­je jed­nak sama poezja. Przy­po­mnij­my sobie choć­by Leśmia­now­skich „odda­leń­ców” (tytuł cyklu z debiu­tanc­kie­go tomu) czy fan­ta­stycz­ne „posta­cie” z Napo­ju cie­ni­ste­go. Chi­me­ry, hybry­dy, isto­ty nie do koń­ca ludz­kie, zwie­rzo­człe­ko­upio­ry, stwo­ry wyję­te z fan­ta­stycz­ne­go bestia­rium czy też może z jakie­goś fan­ta­zma­tu teo­rii ewo­lu­cji, nie­przy­pi­sa­ne do żad­ne­go szcze­bla jej histo­rii i hie­rar­chii, zawie­szo­ne w fik­cyj­nym, poza-ewo­lu­cyj­nym obło­ku życia, któ­re prze­trwa­ło, choć nie jest naj­sil­niej­sze. Przy­po­mnij­my sobie „pie­śni kale­ku­ją­ce”, w któ­rych życie i śmierć są gar­ba­te („Gar­ba­ty żywot miał istnie/ I śmierć ma ist­nie gar­ba­tą”, „Gar­bus”). Przy­po­mnij­my sobie opi­sy roślin­nej wege­ta­cji; śle­pej, nie­świa­do­mej, ale prze­cież żywej, choć żywej nie do koń­ca, a każ­dym razie nie do takie­go koń­ca, jaki zwy­kli­śmy przy­pi­sy­wać tak zwa­ne­mu „peł­ne­mu życiu”. Leśmia­now­skie uni­wer­sum (rów­nież uni­wer­sum zna­ków) jest celo­wo nie­do­ro­zwi­nię­te i dla­te­go tacy poeci impe­rial­nej świa­do­mo­ści jak Zaga­jew­ski czy Miłosz mają w sto­sun­ku do nie­go (poety i świa­ta przed­sta­wio­ne­go) zastrze­że­nia. Impe­rial­na świa­do­mość nie jest w sta­nie zaak­cep­to­wać idei „nikłe­go trwa­nia” (rozu­mia­ne­go jako ułom­ne trwa­nie roz­sz­czel­nio­ne­go „ja”). Ale też nie dla takie­go czy­tel­ni­ka pisał Leśmian. Aby czy­tać Leśmia­na, nale­ży zro­bić krok do tyłu, w prze­strzeń nie­oswo­jo­ną, otwar­tą na prze­strzał, nie­pod­po­rząd­ko­wa­ną żad­ne­mu sys­te­mo­wi zna­ków.

7.

Być może wszyst­ko spro­wa­dza się do tego, że nikłe trwa­nie jest pew­nym fak­tem. Cokol­wiek byśmy o nim myśle­li lub nie myśle­li. W wier­szach Leśmia­na fakt ten odnaj­du­je wyjąt­ko­wy wyraz. Wsłu­chi­wać się w jego brzmie­nie, śle­dzić jego muta­cje, dać się ponieść jego prą­dom, zama­rzać bądź tajać „z” nim i „w” nim, udzie­lać sobie dys­pen­sy od świa­ta zakre­ślo­ne­go moc­ny­mi kon­tu­ra­mi – to wła­ści­wie jedy­ny komen­tarz, na jaki mnie w tym miej­scu stać.