Mały duży apokryf Filipa

Nie mam więk­szych wąt­pli­wo­ści: to naj­lep­sza książ­ka Fili­pa Zawa­dy. Nie­zbyt dłu­ga powieść (rów­nie dobrze moż­na by ją nazwać anty-powie­ścią) zawie­ra tro­py i chwy­ty zna­ne czy­tel­ni­kom z poprzed­nich tek­stów tego auto­ra. Jest frag­men­ta­rycz­ność nar­ra­cji i sur­re­ali­stycz­na nie­zbor­ność poszcze­gól­nych frag­men­tów; jest prze­wrot­na łże-logi­ka mniej lub bar­dziej pozo­ro­wa­nej akcji; jest pre­dy­lek­cja do roz­bi­ja­nia opo­wie­ści na pod­zbio­ry ode­rwa­nych afo­ry­zmów, non­sen­sow­nych dia­lo­gów i nie do koń­ca wia­ry­god­nych roz­wi­nięć; jest wresz­cie czar­ny humor zmie­sza­ny z głę­bi­no­wą melan­cho­lią. Teraz wszyst­kie ele­men­ty zosta­ły połą­czo­ne w całość, nader fra­pu­ją­cą, posia­da­ją­cą wła­sny rytm i inten­syw­ny kolor. W kon­tek­ście tej na poły auto­bio­gra­ficz­nej (a może po pro­stu auto­bio­gra­ficz­nej) opo­wie­ści dotych­cza­so­we tek­sty wro­cław­skie­go poety i pro­za­ika jawią się jako zapo­wie­dzi i szki­ce przy­go­to­waw­cze. Sta­je się jasne, że wcze­śniej mie­li­śmy do czy­nie­nia z pró­ba­mi. Otrzy­mu­je­my dzie­ło doj­rza­łej wraż­li­wo­ści i wyobraź­ni, pozo­sta­ją­ce w pamię­ci i zachę­ca­ją­ce do ponow­nej lek­tu­ry.

Nie podej­mu­ję się stresz­cze­nia opo­wie­dzia­nej przez auto­ra histo­rii, tym bar­dziej, że ma ona w dużej mie­rze cha­rak­ter nie­cią­gły, migaw­ko­wy i pozba­wio­ny jed­nej nar­ra­cyj­nej osi (choć nie­wąt­pli­wie mamy w niej coś w rodza­ju dra­ma­tycz­ne­go roz­wo­ju wyda­rzeń czy cią­że­nia ku roz­wią­za­niu akcji). Pod słoń­ce było to pro­za zde­cy­do­wa­nie poetyc­ka, opar­ta na obra­zach, deli­kat­nie pod­kre­ślo­nych niu­an­sach i cel­nie zryt­mi­zo­wa­nych frag­men­tach. Aneg­do­ta roz­wi­ja się zry­wa­mi i odśrod­ko­wo. Trzy­dzie­sto­kil­ku­let­ni nar­ra­tor opo­wia­da o naro­dzi­nach syna, popa­da w solip­sy­stycz­ną pro­stra­cję, tra­fia do szpi­ta­la dla psy­chicz­nie cho­rych, wresz­cie odnaj­du­je sie­bie i sank­cję swo­je­go ist­nie­nia w prze­bły­skach świa­tła i meta­fo­rze strza­ły wypusz­czo­nej z łuku; gdzieś w środ­ku tej histo­rii poja­wia się opo­wieść o dziad­kach, sta­no­wią­ca bez wąt­pie­nia istot­ny wzglę­dem pozo­sta­łych moty­wów kon­tra­punkt. Ale Pod słoń­ce było to coś wię­cej niż opo­wieść. O osta­tecz­nym wra­że­niu, jakie pozo­sta­wia w nas książ­ka, decy­du­je jej rytm i kli­mat, tudzież lek­kość i spław­ność pro­zy balan­su­ją­cej na kra­wę­dzi non­sen­su i sur­re­ali­stycz­ne­go ima­gi­na­rium, otwie­ra­ją­cej pole do domy­słów i nie do koń­ca wyra­żal­nych sen­sów, pre­cy­zyj­nej, a zara­zem nie pozwa­la­ją­cej na usta­wie­nie ostro­ści obra­zu.

War­to przy­po­mnieć zda­nie, jakie na mar­gi­ne­sie Wat­ta Bec­ket­ta zapi­sał oneg­daj Marek Kędzier­ski – zda­niem pol­skie­go tłu­ma­cza język powie­ścio­wy irlandz­kie­go Obło­mo­wa (okre­śle­nie Mary McCar­thy) „wyróż­nia się łatwo wyczu­wal­nym, acz trud­nym do scha­rak­te­ry­zo­wa­nia nastro­jem”. Podob­ne odczu­cie mia­łem w trak­cie lek­tu­ry Zawa­dy: nie­okre­ślo­ny i doj­mu­ją­cy nastrój. Są też zna­czą­ce róż­ni­ce. Pod­czas gdy boha­te­ro­wie Bec­ket­ta nie potra­fią wyjść poza krąg tau­to­lo­gicz­ne­go języ­ka, a ich toż­sa­mość tra­ci kon­tu­ry, w histo­rii opo­wie­dzia­nej przez pol­skie­go auto­ra poja­wia się wątek oca­le­nia. Wyda­je mi się on zauwa­żal­ny w zna­ko­mi­cie napi­sa­nych sce­nach nauki strze­la­nia z łuku (przy­po­mi­na­ją­cych kli­ma­tem wła­śnie Wat­ta i sce­nę sza­lo­ne­go tań­ca w ogro­dzie), kie­dy to głów­ny boha­ter książ­ki, podej­mu­ją­cy naukę tra­fia­nia do celu, naj­wy­raź­niej prze­ła­mu­je krąg nie­mo­cy i odkry­wa intu­icję swo­je­go praw­dzi­we­go „ja”. Dodaj­my, że książ­ka poprze­dzo­na jest cyta­tem z jed­ne­go z wier­szy Ril­ke­go: „jak strza­ła, któ­ra opie­ra się cięciwie/ aby spię­ta w odsko­ku być już czymś wię­cej niż sobą/ Nie ma dla nas zatrzy­ma­nia” (tłum. Ber­nard Anto­che­wicz). Sło­wa te dadzą się, rzecz jasna, róż­no­ra­ko tłu­ma­czyć. Nie­wąt­pli­wy jest w nich jed­nak moment prze­ła­ma­nia apa­tii i wyj­ścia z tau­to­lo­gii wła­snej jaź­ni. Istot­nym skład­ni­kiem tego doświad­cze­nia jest świa­do­mość pisa­nia jako pro­ce­su wyob­co­wa­nia, ale i zbli­że­nia. W pew­nej chwi­li nar­ra­tor zauwa­ża: „Pisa­nie wci­ska się mię­dzy życie i śmierć i od jed­ne­go i dru­gie­go odda­la” – waż­ne sło­wa i jed­no z bar­dziej przy­ku­wa­ją­cych uwa­gę wyznań pada­ją­cych w książ­ce.

Pod słoń­ce było moż­na inter­pre­to­wać jako stu­dium nie­moż­no­ści współ­by­cia z inny­mi albo jako histo­rię wyco­fa­nia się z życia. Moż­na ją rów­nież czy­tać jako apo­kryf trak­tu­ją­cy o odnaj­dy­wa­niu sie­bie w innych (jak owa epi­gra­ficz­na strza­ła Ril­ke­go, odnaj­du­ją­ca się w napię­tej cię­ci­wie i locie). Dla wie­lu czy­tel­ni­ków będzie to wresz­cie opo­wieść o samot­no­ści. Wspól­ne będzie, myślę, wra­że­nie melan­cho­lii i pogłę­bia­ją­cej się przej­rzy­sto­ści aneg­do­ty, dziw­no­ści ist­nie­nia i wypeł­nia­ją­ce­go je zagad­ko­we­go pul­su. Wro­cław­skie­mu auto­ro­wi uda­ło się odna­leźć język i for­mu­łę, w jakich odczu­cia te znaj­du­ją wyraz i prze­dłu­że­nie w czy­tel­ni­czej wraż­li­wo­ści. Co wię­cej, w intry­gu­ją­cy spo­sób oddał smu­tek wyczer­pu­ją­cych się nar­ra­cji i swe­go rodza­ju uspo­ko­je­nie towa­rzy­szą­ce wido­ko­wi zapa­da­ją­cych się, implo­du­ją­cych zna­czeń.

Książ­ka koń­czy się roz­mo­wą Fili­pa-ojca z Fili­pem-synem: „- Tato, dla­cze­go mnie stra­szysz? – Prze­cież cię nie stra­szę. – Stra­szysz mnie, kie­dy cię nie ma”. Trud­no nazwać to pod­su­mo­wa­niem czy zakoń­cze­niem. Jesz­cze jeden apo­kryf o smut­ku dzie­ciń­stwa i ilu­zji doro­sło­ści, ich nie­uchron­nym spo­tka­niu, ponow­nych, trud­niej­szych naro­dzi­nach.