Między słowem a rzeczą

Frag­ment ese­ju „Eks­cen­trycz­ne wizje/rewizje Octa­vio Paza”

Paz wycho­dzi od prze­ko­na­nia, że posłu­gi­wa­nie się języ­kiem słów dla celów komu­ni­ka­cji i wyra­ża­nia rze­czy­wi­sto­ści jest rze­czą wyłącz­nie ludz­ką, choć ostat­nio był­by bar­dziej niż kie­dyś skłon­ny dopu­ścić tak­że naszych „bra­ci mniej­szych” do udzia­łu w jakichś poza­słow­nych kodach języ­ko­wych. Nie­mniej, nie wyco­fu­je się z prze­świad­cze­nia, że to uży­tek ze słów spra­wił, iż czło­wiek stał się czło­wie­kiem. Paz roz­ry­so­wu­je na wie­lu pozio­mach jed­ną ze swo­ich głów­nych intu­icji: „natu­ra języ­ka jest sym­bo­licz­na, ponie­waż spra­wia, że jeden ele­ment rze­czy­wi­sto­ści zastę­pu­je się innym, tak jak się to dzie­je z meta­fo­rą”. Nauka potwier­dza wie­rze­nia wspól­ne poetom wszyst­kich cza­sów: „język jest poezją w sta­nie natu­ral­nym” (El arco y la lira). Rozu­miem to tak, że codzien­ny język ludzi jest rze­czy­wi­sto­ścią ulot­nych zde­rzeń, wza­jem­nych przy­cią­ga­li i odpy­chań, zaiskrzeń, że pul­su­je on od wojen i miło­ści słów, sylab, fone­mów, i cała ta mate­ria „pre­na­tal­na” – sprzed naro­dzin wier­sza – jest już, jak moż­na by powie­dzieć „poezjo-zapal­na”; język od swo­ich począt­ków był magią i nigdy nią być nie prze­stał.

Paz, zwłasz­cza w swo­jej poezji, widzi, sły­szy i doty­ka świa­ta w języ­ku, w któ­rym panu­je abso­lut­na prze­pu­sto­wość form bytu. Odda­ję głos mago­wi, w prze­bra­niu wykła­dow­cy: „Natu­ra jest oży­wio­na; każ­dy przed­miot żyje wła­snym życiem. Sło­wa – sobo­wtó­ry obiek­tyw­ne­go świa­ta, tak­że są oży­wio­ne. Mowa to zgro­ma­dze­nie żywych ist­nień, poru­sza­ją­cych się w ryt­mach podob­nych tym, któ­rym pod­da­ne są gwiaz­dy i rośli­ny” (El arco y la lira).

Zwróć­my uwa­gę na sło­wo „podob­ne” lub rów­nie czę­sto powta­rza­ją­ce się u Paza sło­wo „jak”. Pra­wo powszech­nej ana­lo­gii, podo­bieństw, współ­brz­mień, odpo­wied­ni­ków, wydo­by­wa­nych z prze­ci­wieństw i dyso­nan­sów, pra­wo zna­ne na przy­kład z pla­toń­skiej i gno­styc­kiej tra­dy­cji myśle­nia o rze­czy­wi­sto­ści, tra­dy­cji nie­co innej niż ta, któ­ra pcha na oślep czło­wie­ka ku mira­żo­wi suk­ce­su i wyści­go­wi tech­nik – orga­ni­zu­je świat Pazow­skiej lite­ra­tu­ry i Pazow­skie­go „lite­ra­tu­ro­znaw­stwa”; nic tu nie jest, bo nie może być ory­gi­nal­ne, nazwa­ne po raz pierw­szy, nic nie jest dzie­łem „kre­ato­ra”, lecz tłu­ma­cze­niem, tłu­ma­cze­niem z tłu­ma­cze­nia, ina­czej mówiąc – meta­fo­rą. W tym miej­scu nie mogę się oprzeć poku­sie przy­to­cze­nia frag­men­tu tek­stu, któ­re­go auto­rem nie jest Paz, lecz pol­ski poeta współ­cze­sny, któ­ry fan­ta­stycz­nie – bo rzecz gra­ni­czy z jakąś nad­zmy­sło­wą, me-diu­micz­ną współ­czul­no­ścią – „prze­tłu­ma­czył” na swo­je intu­icje poezję Paza:

Znam Paza w tłu­ma­cze­niach. To mu nic nie szko­dzi – bo on sam jest tłu­ma­cze­niem. Tłu­ma­czy sło­wa na żywio­ły i żywio­ły na sło­wa – pozo­sta­jąc samot­nym. Jed­no tłu­ma­cze­nie tłu­ma­czy dru­gim tłu­ma­cze­niem. Nie wie, gdzie jest jego począ­tek, jego począt­ku­ją­ca real­ność. Nie wie, skąd bio­rą się jego przed­mio­ty: ludzie, kwia­ty, kalen­da­rze, gła­zy.

Ale nie szko­dzi mu nic. Nie szko­dzi mu żad­na nicość – w ogniu tłu­ma­cze­nia wypa­la się fizycz­na geo­gra­fia jego kon­kre­tów, w powietrz­nej prze­strze­ni wszyst­kich zna­czeń pły­nie jego jed­no­znacz­ność od źró­dła do ujścia.

I tro­chę dalej:

Podob­ne pozna­je podob­ne. Trze­ba zna­leźć w sobie ogień, wodę, zie­mię, powie­trze, żeby czy­tać ogień, wodę, zie­mię, powie­trze. Trze­ba być spoj­rze­niem i lite­rą. Trze­ba być Pazem i czy­tel­ni­kiem Paza.

Tyle Piotr Maty­wiec­ki („Lite­ra­tu­ra na Świe­cie”, nr 12, 1993), któ­ry odpo­wie­dział na wezwa­nie Paza (czyż każ­dy tekst, zwłasz­cza poetyc­ki, nie jest wezwa­niem, zapro­sze­niem do nie­wy­ra­żal­nej wspól­no­ty?).

Wyda­wa­ło­by się, że język, zwłasz­cza język poezji, jest dla Paza war­to­ścią abso­lut­ną i nie­prze­kra­czal­ną. Bo jeże­li wszyst­ko jest języ­kiem – nawet pej­zaż, pira­mi­da czy cia­ło kobie­ty – jak wobec tego wytłu­ma­czyć zafa­scy­no­wa­nie pisa­rza myślą, i doświad­cze­niem bud­dy­zmu, tak­że bud­dy­zmu zen, dla któ­re­go wyzwo­le­nie z ułud umy­słu (maya) spro­wa­dza się do osią­gnię­cia sta­nu pust­ki i ciszy? Dla bud­dy­sty nic tak nie kła­mie i nie odwo­dzi od bytu, jak język, praw­da zaś jest doświad­cze­niem cał­ko­wi­cie oso­bi­stym i nie­prze­ka­zy­wal­nym. Tym­cza­sem fak­tem jest, że wła­śnie bud­dy­zmo­wi zen zawdzię­cza­my naj­wspa­nial­sze poetyc­kie para­dok­sy (koany), nie­do­ści­gnio­ne haiku Basho, tao­izmo­wi zaś para­bo­le Czu­ang-tsy. Nie­wąt­pli­wie są to kre­acje wer­bal­ne, lecz wyło­ni­ły się w języ­ku jak­by mimo­cho­dem, siłą wewnętrz­ne­go doświad­cze­nia. Osią­ga­ją one ten sto­pień wol­no­ści od pre­sji „ego”, tak nie­ocze­ki­wa­ne sto­pie­nie się pod­mio­tu ze świa­tem, że język wyzwa­la się sam z sie­bie, jest w sta­nie wyra­zić nie­wy­ra­żal­ne, zawar­te w jed­nym. para­dok­sal­nym obra­zie.

I w tym sen­sie Paz – jak wszyst­ko na to wska­zu­je – czy­ni z języ­ka abso­lut, jeśli abso­lu­tem moż­na nazwać zja­wi­sko, znaj­du­ją­ce się w cią­głym ruchu, roz­ry­wa­ją­ce wytwa­rza­ne przez sie­bie kon­wen­cje. Paz sta­wia w poezji na obraz. Tyl­ko obraz – w jego rozu­mie­niu – jest w sta­nie zasy­pać nie­uchron­ną szcze­li­nę mię­dzy sło­wem a rze­czą, mię­dzy pod­mio­tem a przed­mio­tem, odzy­skać stan „pier­wot­nej nie­win­no­ści”, zjed­na­nia w jed­nym roz­bły­sku chwi­li wszyst­kich cza­sów: prze­szło­ści, teraź­niej­szo­ści i przy­szło­ści. Tu pisarz odwo­łu­je się rów­nież do tra­dy­cji lite­ra­tu­ry euro­pej­skiej, do poezji nie­wy­czer­pa­nych zna­czeń, zawar­tych w obra­zach misty­ków i wizjo­ne­rów, takich jak Dan­te, Bla­ke, Höl­der­lin i inni. Ten uro­dzo­ny dia­lek­tyk upo­mi­na się sta­le o poezję obra­zu – poezję trans­gre­sji struk­tur języ­ko­wych. Uwa­ża­jąc się za pra­wo­wi­te­go spad­ko­bier­cę linii poetyc­kiej Mal­lar­mégo i nad­re­ali­stów, dla któ­rych język był zawsze czymś nie­skoń­cze­nie wię­cej niż język, Paz – korzy­sta­jąc z moż­li­wo­ści swo­bod­ne­go wybo­ru, jakie stwa­rza mu jego pozy­cja pisa­rza eks-cen­trycz­ne­go – rów­no­cze­śnie czer­pie z tra­dy­cji ducho­wej Wscho­du. Dla­te­go też – podob­nie jak Miłosz, ale z zupeł­nie innych, jak widać, powo­dów – tłu­ma­czy daw­ną poezję chiń­ską i japoń­ską, wpraw­dzie z ist­nie­ją­cych prze­kła­dów na angiel­ski (m.in. Artu­ra Waleya), ale czy­ni to z całym respek­tem dla tru­du pierw­szych tłu­ma­czy, raz po raz przy tym się­ga­jąc do słów w języ­ku ory­gi­na­łu, zasta­na­wia­jąc się nad moż­li­wo­ścia­mi ich zna­czeń i kon­tek­stów.