Mój Falkiewicz

Przed laty czy­ta­łem powieść Led­wie mrok Andrze­ja Fal­kie­wi­cza, nie wie­dząc, co czy­tam, nie zna­jąc pozo­sta­łej twór­czo­ści auto­ra Pol­skie­go kosmo­su. O tym sta­nie świa­do­mo­ści świad­czy recen­zja opu­bli­ko­wa­na wów­czas w „Gaze­cie Wybor­czej”. Tak widzia­na powieść była tyl­ko nie­za­ko­rze­nio­nym eks­pe­ry­men­tem, jed­no­ra­zo­wym wybry­kiem, wybor­nym eks­ce­sem tyl­ko dla mnie, poszu­ku­ją­ce­go nowych for­muł i bodź­ców dla pro­zy pisa­nej obok kry­tycz­no­li­te­rac­kich tek­stów. Teraz to wszyst­ko muszę odwo­łać. Była – i jest – zako­rze­nio­nym eks­pe­ry­men­tem, donio­słym, idą­cych w głąb przy­szłej histo­rii lite­ra­tu­ry, wybry­kiem, eks­ce­sem dla wie­lu prze­czu­wa­ją­cych zno­sze­nie sta­rych form kul­tu­ro­wych przez to, co dopy­tu­je dopie­ro o moż­li­wo­ści inne­go wyra­ża­nia i wyra­zu.

Żeby do tego prze­ko­na­nia dojść, nale­ża­ło prze­żyć następ­nych kil­ka­na­ście lat, prze­brnąć przez jesz­cze więk­szą ilość tek­stów i zoba­czyć twarz czło­wie­ka, któ­ry był przede wszyst­kim myśli­cie­lem, filo­zo­fem ukła­da­ją­cym z róż­nych tek­sto­wych puz­zli całość widze­nia świa­ta – języ­ka – czło­wie­ka. Prze­ło­mo­wym dla mnie doświad­cze­niem była lek­tu­ra Frag­men­tów o pol­skiej lite­ra­tu­rze. Przy tej książ­ce zbie­gły się wcze­śniej­sze intu­icje i dopro­wa­dzi­ły do tym­cza­so­wej kon­klu­zji. Frag­men­ty o pol­skie lite­ra­tu­rze (oraz pew­ne par­tie pisa­nej wcze­śniej, a opu­bli­ko­wa­nej póź­niej, książ­ki Takim ście­giem) są dla mnie dowo­dem na roz­pad dys­kur­su, któ­re­go poczu­cie zafun­du­je w efek­cie dal­sze eta­py Fal­kie­wi­czow­skie­go namy­słu opar­te­go na sta­łym pod­ry­wa­niu wagi i zna­cze­nia huma­ni­stycz­nych oczy­wi­sto­ści. Fal­kie­wicz sta­je obok nich, w roz­dar­ciu i nie­na­sy­ce­niu, zda­jąc sobie przy tym spra­wę, że wybie­ra dro­gę uto­pii, że idzie w stro­nę nie­moż­li­we­go. Jed­nym z prze­ja­wów przy­ję­te­go wów­czas mak­sy­ma­li­zmu sta­ło się pra­gnie­nie stwo­rze­nia alter­na­tyw­ne­go języ­ka nowej huma­ni­sty­ki, a cze­go naj­oka­zal­szym owo­cem wyda­je się powieść Led­wie mrok.

W świe­tle zapi­sków z Frag­men­tów o pol­skiej lite­ra­tu­rze i Takim ście­giem¹ widać, że na powieść – taką powieść – zbie­ra­ło się auto­ro­wi od lat, że wła­ści­wie pisał ją mię­dzy fra­za­mi szki­ców doty­czą­cych Kar­po­wi­cza, Bucz­kow­skie­go czy Gom­bro­wi­cza. A tak­że mie­dzy zda­nia­mi tych tek­stów, któ­re sygna­li­zo­wa­ły arty­stycz­ny i ludz­ki nie­do­syt, recen­zji ze współ­cze­snych auto­rów nie­speł­nia­ją­cych wymo­gów poszu­ki­wa­nia trans­cen­den­cji w zasię­gu ręki, w nie­tran­scen­dent­nym, roz­bi­tym świe­cie, nie­two­rzą­cych wła­sne­go spo­so­bu komu­ni­ko­wa­nia się z roz­pa­czą, lękiem, bez­sen­sem, głę­bo­kim dozna­niem destruk­cji obo­wią­zu­ją­cych od wie­ków form, peł­nych nie­gdyś auten­tycz­nie prze­ży­wa­ne­go zna­cze­nia. Fal­kie­wi­cza inte­re­so­wa­li ci auto­rzy, któ­rzy nie tyl­ko o wspo­mnia­nym roz­pa­dzie świad­czy­li; ci naj­więk­si pró­bo­wa­li radzić i zara­dzać, być może tyl­ko w skrom­nym, intym­nym zakre­sie, ale poznań­skie­mu kry­ty­ko­wi to wystar­cza­ło. Uwa­żał, że na roz­pad „cało­ści” da się odpo­wie­dzieć jedy­nie wybu­chem, neu­ro­tycz­nym gestem indy­wi­du­al­no­ści wcho­dzą­cej z pasją w głąb wła­sne­go świa­ta, inten­syw­nie upra­wia­ją­cej swój głód.

Cóż więc takie­go roz­gry­wa się na kar­tach Frag­men­tów o pol­skiej lite­ra­tu­rze? „Roz­gry­wa się” moż­na rozu­mieć tak­że jako „jest gra­ne”. Świa­do­mość aktor­skie­go gestu zda­je się nigdy nie opusz­czać nar­ra­to­ra tej książ­ki. Fal­kie­wicz już wów­czas upra­wiał taką kry­ty­kę lite­rac­ką, któ­rą moż­na rozu­mieć jako „grę nar­ra­cją” albo „nar­ra­cję gry”. Tak jak­by teatro­lo­gicz­na wie­dza, wyczu­cie sce­ny prze­nio­sły się na oko­licz­ne dzie­dzi­ny namy­słu, pod­su­wa­jąc obraz tuż obok oddy­cha­ją­cej widow­ni. Tak czy­tam poszcze­gól­ne ese­je i notat­ki two­rzą­ce Frag­men­ty o pol­skiej lite­ra­tu­rze, tak widzę ich jaw­ną lub ukry­tą dra­ma­tur­gię. Z kolei książ­ka ta widzia­na jako całość jest jed­nym wiel­kim spek­ta­klem, przy­go­to­wu­ją­cym odbior­cę do efek­tu koń­co­we­go. Fascy­nu­ją­ce są te wie­lo­krot­ne podej­ścia do twór­czo­ści Kar­po­wi­cza, Gom­bro­wi­cza, Bucz­kow­skie­go, Pio­trow­skie­go, Róże­wi­cza i innych, na gorą­co czy­nio­ne korek­ty, nowe zesta­wy min towa­rzy­szą­ce eks­pre­sji. Pro­ces prze­dzierz­ga­nia się, przy­mie­rza­nia, pró­bo­wa­nia wyda­je się nie mieć koń­ca. Kry­tyk jak­by uspra­wie­dli­wiał się, że nie spro­stał, że w porę nie doj­rzał, że zno­wu wra­ca, by uwy­dat­nić… Ten rosną­cy nie­po­kój udzie­la się czy­tel­ni­ko­wi, któ­ry uprasz­cza­jąc pro­ce­du­rę, sta­wia w koń­cu pyta­nie: to jaka jest praw­da?

Od Fal­kie­wi­cza otrzy­mać może odpo­wiedź w sty­lu „praw­da jest w toku, praw­da się sta­je”, i może pod­pa­trzeć, jak prze­cho­dzi się z pozy­cji typo­we­go kry­ty­ka lite­rac­kie­go usta­na­wia­ją­ce­go swą praw­dę zero­je­dyn­ko­wych ocen do roli kry­ty­ka-arty­sty. Zamiast kon­so­li­do­wa­nia zna­czeń i ocen pro­po­nu­je się ich pod­wa­ża­nie i intu­icyj­ne prze­świe­tla­nie, zamiast zamy­ka­nia dys­ku­sji ponow­ne jej otwie­ra­nie, i wresz­cie – zamiast kate­go­rycz­ne­go osa­dza­nia zna­czeń w goto­wym łoży­skach, dry­fo­wa­nie wokół oso­bi­ście nur­tu­ją­cych, a przez to naj­waż­niej­szych, sen­sów.

W roku 1982, roku wyda­nia Frag­men­tów o pol­skiej lite­ra­tu­rze, praw­do­po­dob­nie nie moż­na było tego wyra­zić wprost. Trze­ba było argu­men­ty roz­pi­sać niczym role w spek­ta­klu. Wymo­wa tej sztu­ki wyda­je się dość jed­no­znacz­na. Chce się zerwać ze sche­ma­tem wyra­ża­nia opi­nii o utwo­rze lite­rac­kim, kon­wen­cją uczest­ni­cze­nia w mar­twym dla auto­ra rytu­ale. Pierw­sze sygna­ły nie­po­ko­ju poja­wia­ją się jako dopi­ski pod tek­sta­mi ofi­cjal­nych wystą­pień. To, co ofi­cjal­ne stop­nio­wo ule­ga ero­zji, sile par­cia cze­goś nie­ofi­cjal­ne­go, nie­zbyt jaw­ne­go. Sygna­li­zu­je się brak poro­zu­mie­nia i moż­li­wo­ści sko­mu­ni­ko­wa­nia z tym, co ofi­cjal­ne, z cen­tra­lą lite­rac­kich i kry­tycz­nych sen­sów, z jej mar­twym, coraz bar­dziej doskwie­ra­ją­cym kry­ty­ko­wi-arty­ście, języ­kiem. Na tym wstęp­nym, a dotkli­wym, wra­że­niu nie­przy­sta­wa­nia języ­ków i świa­tów opie­ra się wola zerwa­nia. Takie są pod­sta­wy kre­owa­nia spek­ta­klu out­si­de­ra, któ­ry na Sesji Gom­bro­wi­czow­skiej IBL w dniu 25 kwiet­nia 1975 roku czu­je się samot­ny i osa­czo­ny: „Maria Janion, ten kara­bin maszy­no­wy – syst. Maxi­ma – pol­skiej huma­ni­sty­ki, osta­tecz­nie mi obrzy­dzi­ła dal­sze zaj­mo­wa­nie się Gom­bro­wi­czem”².

Poznań­ski pisarz już wte­dy wyda­wał się wie­dzieć, cze­go na pew­no nie chce. Wyko­ny­wa­nie polo­ni­stycz­nych obo­wiąz­ków pozo­sta­wiał innym. Ten typ lek­tu­ry koja­rzył mu się z czymś zewnętrz­nym i pro­fe­sjo­nal­nie chłod­nym, w grun­cie rze­czy obo­jęt­nym. Sam chciał pójść dalej i przy oka­zji zabrać tam czy­tel­ni­ka. „Mier­zi mnie nuda tych pozor­nie zbor­nych wykła­dów z ich nie­uchron­ną wyni­ko­wal­no­ścią (wyni­ki­wal­no­scią), któ­re jesz­cze przy tym – żeby nie stra­szyć czy­tel­ni­ka nauko­wo­ścią swą, a tak­że dla­te­go, że jest się same­mu prze­stra­szo­nym nauko­wo­ścią innych – przy­bie­ra­ją postać swo­bod­nej gawę­dy! Błoń­ski na przy­kład! Ileż on traf­nych rze­czy powie­dział o Wit­ka­cym, jak domyśl­nie domy­ślił moty­wa­cje życiu Sępa Sza­rzyń­skie­go, jak nam przy­bli­żył Pro­usta, ile spraw wyja­śnił w twór­czo­ści Gom­bro­wi­cza, Mroż­ka. Pra­wie zawsze ma rację. Tyle razy obie­cy­wa­łem sobie, że prze­czy­tam dokład­nie, co napi­sał i odpa­da­łem po pierw­szych stro­nach czu­jąc, że mój udział jest zby­tecz­ny, bo tam beze mnie wszyst­ko już zosta­ło obmy­ślo­ne i dopo­wie­dzia­ne i jesz­cze na doda­tek opa­trzo­ne dobro­dusz­ną miną, żeby mnie nie onie­śmie­lić”³.

Dla­te­go tyle uwa­gi poświę­cam Frag­men­tom o pol­skiej lite­ra­tu­rze, ponie­waż są dla mnie doku­men­tem samo­świa­do­mo­ści, notat­ni­kiem z prze­ło­mu, jaki doko­nał się w wewnętrz­nym świe­cie powie­ścio­pi­sa­rza w latach sie­dem­dzie­sią­tych. Wte­dy to zaczę­ło pisać się coś na prze­kór przy­ję­te­mu i cele­bro­wa­ne­mu dys­kur­so­wi, zaś świa­do­mość tego, co powsta­je, bar­dzo wyraź­nie zosta­ła okre­ślo­na w for­mie nota­tek do pro­jek­tu na kar­tach Takim ście­giem. Oczy­wi­ście, już wcze­śniej rósł opór, wyra­ża­jąc się sze­re­giem coraz bar­dziej oso­bi­stych impre­sji krą­żą­cych wokół ofi­cjal­nych wykład­ni i kano­nicz­nych odczy­tań. Cią­gle jed­nak pozo­sta­wa­ło się na grun­cie przy­ję­te­go języ­ka, kon­te­sto­wa­ło się w jego ramach, prze­su­wa­jąc tyl­ko opty­kę, uwew­nętrz­nia­jąc kry­tycz­no­li­te­rac­ką komu­ni­ka­cję. To, co nastą­pi­ło mię­dzy sierp­niem a paź­dzier­ni­kiem 1977 roku, a cze­go tek­sto­wy dowód zna­lazł się w tym zbio­rze ese­jów, było spo­rym zasko­cze­niem.

„Naszło mnie dzi­siaj rano, że nogi mnie i ręce nie, i gło­wa oraz szy­ja mnie, tak­że brzuch-mnie, jeśli mam, ramio­­na-mnie, pier­si, ple­cy, dol­ne mnie-czę­ści itp., a też mnie­-wątro­ba, ser­ce, krę­gi, mię­śnie, koście-mnie; jeśli­bym mia­ła, to są fan­to­my i nawet! nawet gdy­by się je uda­ło wiel­kim wysił­kiem sca­lić, nie­któ­re z nich zlu­stro­wać samej, nie­któ­re domy­śleć a nie­któ­re zwi­dzieć z ana­to­micz­ne­go atla­su, to mnie i tak nie będzie, tyl­ko zno­wu fan­tom zło­żony z fan­to­mów. Mam sie­bie na próż­no i pustą, i w pusto myślę. Mogę się cała zeszu­kać i zesztu­ko­wać ale tyl­ko we fan­tom. Nawet o nie­zbyt wyraź­nych rysach twa­rzy, o nie do odcy­fro­wa­nia licz­bie lat, kolo­rze ok i wło­sów, o nie­czytelnym życio­ry­sie przed­tym i tym, o nie­ja­snym tu po­łożeniu. Fan­tom nie­zo­rien­to­wa­ny, nie zaszły i nie wze­szły, i nie na pół­noc. Bez sytu­acji, w żad­nej ska­li. O nie­ja­snych myślach przed­tych i dzi­siej­szych. Fan­tom zawsze prze­świ­tu­ją­cy a bez świ­tu. I nie w noc”⁴.

Cho­ciaż sam pisarz począt­ko­wo wyda­wał się skon­fu­do­wa­ny tymi zapi­sa­mi, ich kło­po­tli­wą na tle kla­sycz­nych ese­jów obec­no­ścią, to wkrót­ce zaczął dopi­sy­wać następ­ne frag­men­ty, któ­re po latach zło­ży­ły się w ponad 500-stro­ni­co­wą całość zaty­tu­ło­wa­ną Led­wie mrok; i już na wstę­pie ude­rza­ły swą nie­po­praw­no­ścią, rozu­mia­ną jako świa­do­me roz­bi­ja­nie popraw­ne­go szy­ku orze­ka­nia o świe­cie i arte­fak­tach. Zmę­cze­nie sche­ma­ta­mi dys­kur­su dopro­wa­dzi­ło do parok­sy­zmu wście­kło­ści; poroz­bi­ja­ne lustro języ­ka nale­ża­ło od nowa zacząć skła­dać z kawał­ków. Reto­rycz­ne­mu wysu­bli­mo­wa­niu chcia­no prze­ciw­sta­wić ele­men­tar­ną pro­sto­tę cie­le­snych doznań, a wła­dzy męskie­go dys­kur­su kobie­ce mówie­nie wewnętrz­ne. A to wszyst­ko w imię poszu­ki­wa­nia nowych kom­pe­ten­cji eks­pre­syj­nych i poznaw­czych. Fal­kie­wicz nazy­wa je „jed­no­li­tym, cią­głym wid­mem ludz­kie­go wyra­zu”⁵, zno­szą­cym podział na uczu­cie i myśl, kul­tu­rę i natu­rę, sztu­kę i naukę, cia­ło i ducha. Moż­na by dalej cią­gnąć tę wyli­czan­kę, uosa­bia­ją­cą wszel­ką sztucz­ną binar­ność, któ­ra powin­na być zneu­tra­li­zo­wa­na w akcie samo­po­zna­nia i kre­acji.

Dzie­ło wpi­su­ją­ce się w kształt takie­go marze­nia jest do pomy­śle­nia, ale czy do zre­ali­zo­wa­nia? Fal­kie­wicz upew­niw­szy się co do jego uto­pij­no­ści, wkrót­ce zaczął je two­rzyć. Intu­icyj­ne­mu marze­niu towa­rzy­szył bar­dzo świa­do­my mani­fest. Pisa­ny w grud­niu 1978 roku brzmiał mniej wię­cej tak: „W lite­ra­tu­rze współ­cze­snej coraz bar­dziej oczy­wi­sta sta­je się potrze­ba dzie­ła, któ­re zama­ni­fe­sto­wa­ło­by tę c i ą g ł o ś ć  w i d m a, któ­re zda­ło­by spra­wę z nie­do­strze­ga­nej dotych­czas r o z p i ę t o ś c i  w y r a z o w e j  c z ł o w i e k a. Marzy mi się ten mak­sy­mal­ny dzi­siaj sto­pień trud­ności, posta­wio­ny czy­tel­ni­ko­wi: każ­do­ra­zo­wo, nie­kie­dy do­tyczyłoby to jed­ne­go zda­nia, musiał­by roz­strzy­gać, czy ma do czy­nie­nia z wypo­wie­dzią arty­stycz­ną, z twór­czo­ścią nau­kową, nie­wy­bred­nym kawa­łem, mani­fe­sta­cją zbo­cze­nia, wyja­wem dewia­cji umy­sło­wej, oby­wa­tel­ską pole­mi­ką, świa­to­twór­czym zawo­ła­niem ide­olo­ga itp. Marzy mi się że czy­tel­nik, zra­zu lek­tu­rą zde­ner­wo­wa­ny, poczu­je się bo­gatszy i sam spoj­rzy na sie­bie z więk­szym sza­cun­kiem. Łu­dzę się ze książ­ka taka zosta­nie napi­sa­na po pol­sku”⁶.

I zosta­ła napi­sa­na. Jest nią wła­śnie Led­wie mrok. W tej książ­ce spo­tka­ło się wie­le wcze­śniej­szych intu­icji poznań­skie­go filo­zo­fa. Jed­na z nich zasa­dza się na pole­mi­ce z Wit­t­gen­ste­inem. Pierw­sze sło­wa powie­ści infor­mu­ją o tym wprost. „To, co chcie­li­by­śmy powie­dzieć, dale­ko nie jest oczy­wi­ste. A powin­no być oczy­wi­ste, jeże­li ma być powie­dze­nia war­te. Wca­le się Jej wie­lo­słow­ne­mu znie­cier­pli­wie­niu i języ­ko­wym gry­ma­som nie dzi­wię: zna­leź­li­śmy się oto poza gra­ni­ca­mi języ­ka”⁷.

Wyda­je mi się, że zawsze dzie­je się tak z języ­kiem usi­łu­ją­cym towa­rzy­szyć anar­chicz­no­ści doświad­czeń gra­nicz­nych czy osta­tecz­nych. Język świet­nie speł­nia się w codzien­nym uży­ciu, w świe­tle słoń­ca, nato­miast jego ela­stycz­na odpo­wied­niość zaczy­na nie­do­ma­gać w sytu­acjach nie­do­okre­ślo­nych. Wyda­je mi się, że Fal­kie­wicz chciał tu poka­zać, jak język we wspo­mnia­nych oko­licz­no­ściach sta­je się bez­rad­ny, sztyw­nie­je w ustach, czy­li kon­wen­cjach, a jego sfor­ma­li­zo­wa­ną racjo­nal­ność prze­ła­mu­ją inne środ­ki wyra­zu, impro­wi­zu­jąc wokół cze­goś, co ośmie­lam się nazwać „komu­ni­ka­cją soma­tycz­ną”, raczej nie mając na myśli osła­wio­nej „mowy cia­ła”.

Punk­tów zwrot­nych w świa­do­mo­ści boha­ter­ki było spo­ro, jed­nak naj­sil­niej­szy opór prze­ciw domi­na­cji usta­lo­ne­go dys­kur­su roz­po­czął się wraz z tymi oto zda­nia­mi: „Jest miliard chwil w życiu, a język tyl­ko jeden, I widzi się nim nie to co się widzi, lecz to co się wie – więc co POTRAFI SIĘ widzieć – i tyl­ko tyle mówi”⁸.

Para­liż i depre­sja, wspól­na kata­stro­fa tak zwa­ne­go ducha i tak zwa­ne­go cia­ła dopro­wa­dzi­ły świa­do­mość do kre­su. I oka­za­ło się, że w takich oko­licz­no­ściach, w parok­sy­zmach i kon­wul­sjach powsta­je nowy język – widze­nie tak odle­głe od powszech­nie przy­ję­te­go, że aż nie­czy­tel­ne, beł­ko­tli­we. Ale czym jest beł­kot? Komu­ni­ka­tem nie­ja­snym w danym ukła­dzie nadaw­czo-odbior­czym. W innym ukła­dzie (w tej chwi­li dla nas jesz­cze nie­zna­nym) ten sam komu­ni­kat może nabrać bla­sku i zna­cze­nia, ponie­waż znaj­dzie się jakiś spo­sób na bez­rad­ność, na nasze przy­zwy­cza­je­nia i nawy­ki odbior­cze, nasze znie­wo­le­nie przez goto­we for­mu­ły seman­tycz­ne. „Powieść Fal­kie­wi­cza pyta o szan­sę arty­ku­la­cji tego, co kry­je się poza sło­wem; pyta o dostęp języ­ka do cia­ła, a nawet o język cia­ła, jego lek­sy­kę, flek­sję i skład­nię. Jeśli w przy­to­czo­nym frag­men­cie boha­ter pisa­ni­nie i tek­stu­rze prze­ciw­sta­wia cia­ło, to w isto­cie prze­ma­wia prze­ciw­ko zapo­mnie­niu cia­ła, nie­ustan­nie przy tym roz­wa­ża­jąc, czy jego kore­spon­dent­ce (owej spa­ra­li­żo­wa­nej mło­dej kobie­cie) napraw­dę uda­ło się odkryć język cia­ła, czy może raczej – cia­ło tek­stu”⁹.

Moż­na więc czy­tać tę opo­wieść jak instruk­cję wywal­cza­nia wła­sne­go języ­ka, wypra­co­wy­wa­nia alter­na­tyw­ne­go mode­lu poznaw­cze­go. „Pod­miot książ­ki Fal­kie­wi­cza jest kobie­cy. Nawet wte­dy, kie­dy wypo­wia­da się męż­czy­zna. (…) Jego pole wypo­wie­dzi ofla­dro­wa­ne jest świa­do­mo­ścią bycia kobie­tą. Nie ma to cha­rak­te­ru jakie­goś ducho­we­go trans­we­sty­ty­zmu, choć skła­nia do zasta­no­wie­nia się nad isto­tą takich decy­zji ludz­kich”¹⁰. Nie prze­sa­dzę wie­le, widząc tu uciecz­kę spod sym­bo­licz­nej prze­mo­cy męskie­go dys­kur­su, uciecz­kę pisa­rza „w kobie­tę”. Wewnętrz­ne (cie­le­sne?) mono­lo­gi boha­ter­ki natra­fia­ją bez prze­rwy na dys­kur­syw­ne kon­try, uczo­ne i poucza­ją­ce komen­ta­rze men­to­ra, męż­czy­zny postrze­ga­ne­go w kate­go­riach jed­no­oso­bo­we­go apa­ra­tu wła­dzy i wie­dzy, dok­to­ra, księ­dza, psy­cho­te­ra­peu­ty, w koń­cu figu­ry Boga. On kory­gu­je kobie­ce roje­nia, porząd­ku­je ich wylew­ną inten­syw­ność, panu­je nad sym­bo­licz­nym zna­cze­niem cho­ro­by. Praw­dzi­we wyzwo­le­nie pacjent­ki nastę­pu­je z momen­tem uświa­do­mie­nia sobie samot­no­ści i zerwa­nia z zewnętrz­ną domi­na­cją, z tym koją­cym prze­ko­na­niem, że na zewnątrz ktoś pro­wa­dzi i wspie­ra. W pla­nie filo­zo­ficz­nym brzmi to tak: „Daw­niej Bóg zaga­jał, teraz czło­wiek sam goi. Albo nie goi. Daw­niej zra­stał Bóg, póź­niej przy­ro­da, teraz czło­wiek sam sobie zra­sta – albo nie zra­sta jeśli mu się sprzy­krzy­ło i ma już dosyć. Kie­dyś Bóg powo­ły­wał, teraz czło­wiek sam podej­mu­je decy­zje, wyrok na sie­bie pisze”¹¹, zaś w pla­nie fabu­lar­nym i nar­ra­cyj­nym tak: „Jego cichym powo­ła­niem jest kalec­two, ale jego praw­dzi­wą pasją – OKALECZANIE. Nie, nie to ban­dyc­kie, nie z pomo­cą noża i skal­pe­li. On pra­cu­je W GŁOWIE; już oka­le­czo­nej robi wodę z mózgu. I wca­le przed­tem nie musi go prać! JEST DRUGIM PO KOLEI NAJWIĘKSZYM MOIM WROGIEM (pierw­szym jestem ja sama). Przez całe lata ogłu­piał mnie i osza­lał. Ile­kroć zdro­wia­łam, zno­wu swy­mi ‘rada­mi’ ogłu­piał. Zacho­wa­łam na dowód jego ‘zatro­ska­ne’ tasiem­co­we ‘instruk­ta­że’. On nie poz­wala umrzeć zdro­wej!”¹²

Suge­styw­nie roz­pi­sa­ny na gło­sy para­doks – zresz­tą jeden z wie­lu para­dok­sów tej nar­ra­cji – poka­zu­je męż­czy­znę prze­świad­czo­ne­go, że „Pan Bóg roz­ma­wia z nami przez Kobie­tę”¹³ i kobie­tę doj­rze­wa­ją­ca do prze­ko­na­nia, że roz­ma­wia­jąc z męż­czy­zną, nie roz­ma­wia z Bogiem. W tym sen­sie jest to książ­ka o utra­cie, o uciecz­ce spod wpły­wu auto­ry­te­tu insty­tu­cji wia­ry, wie­dzy, miło­ści; o szu­ka­niu dro­gi wypro­wa­dza­ją­cej poza zasta­ny sys­tem mądro­ści, dro­gi cia­ła czy wręcz misty­ki cia­ła. „Czło­wie­czeń­stwo potwier­dza­ne tyl­ko kobie­co­ścią a kobie­cość potwier­dza­na samą kobie­tą, i tyl­ko w cie­le; i dopie­ro w tym jasne?”¹⁴

Wra­cam na zakoń­cze­nie do koron­nej idei twór­czo­ści Andrze­ja Fal­kie­wi­cza, do jego poczu­cia bra­ku we współ­cze­snej lite­ra­tu­rze istot­nej i ryzy­kow­nej pre­zen­ta­cji „cią­gło­ści wid­ma”. Jego zda­niem, mówi się na tyle, na ile sama mowa pozwa­la, pomi­ja­jąc to, co przed nią i tuż za nią, a może też, rów­no­le­gle, obok niej. Żeby doświad­czyć auten­tycz­no­ści bycia, trze­ba zde­rzyć sie­bie i czy­tel­ni­ka z mową zwie­lo­krot­nio­ną. Być może isto­ta tak inten­syw­nie pisa­nej, wie­lo­stru­mie­nio­wej pro­zy, wią­że się z poli­fo­nią. Na prze­cię­ciu wie­lu idio­mów poja­wić się może coś na kształt wstrzą­sa­ją­ce­go zro­zu­mie­nia cało­ści, przej­rze­nia, gdyż praw­da obja­wia­na przez jeden język jest szcząt­ko­wa, efe­me­rycz­na. Stąd pomysł na umiesz­cze­nie w jed­nej nar­ra­cji strzę­pów bra­nych z wie­lu kul­tur, języ­ków, śro­do­wisk. W takiej prze­strze­ni nie ma koli­zji mię­dzy tym, co ofi­cjal­ne i nie­ofi­cjal­ne, co przy­ję­te, a nie­przy­zwo­ite. Ta jed­no­rod­ność jest na tyle ory­gi­nal­na, że nie wsty­dzi się klisz i nawią­zań, bra­ter­skich ukło­nów kie­ro­wa­nych w stro­nę Bucz­ko., Kar­po., i Gom­bro¹⁵. Styl arty­stycz­ny ma mie­szać się z twór­czo­ścią nauko­wą, poezja o lin­gwi­stycz­nej pro­we­nien­cji z pomy­sło­wą ska­to­lo­gią, dewia­cja z oby­wa­tel­ską pole­mi­ką, trak­tat meta­fi­zycz­ny z powie­ścią w listach; wszyst­ko we wszyst­kim, a gdy­by tego było mało, choć już znacz­nie wykro­czo­no poza to, co „dotych­czas było wol­no filo­zo­fu­ją­ce­mu kry­ty­ko­wi”¹⁶, dodat­ko­wych doznań i olśnień dostar­czyć mają repro­du­ko­wa­ne obra­zy i pocz­tów­ki, tabe­le i rysun­ki, róż­nie sfunk­cjo­na­li­zo­wa­ne kro­je czcio­nek oraz „zna­ki typo­gra­ficz­ne pro­gra­mu Micro­soft Word 6”¹⁷.

Przy tak rewo­lu­cyj­nym przed­się­wzię­ciu nor­mal­ne pismo nie wyda­je się wydol­ne nawet wte­dy, gdy posił­ku­je się kur­sy­wą, nawia­sem, wer­sa­li­ka­mi, wytłusz­cze­niem i cudzy­sło­wem. Prze­pro­wa­dza­ne eks­pe­ry­men­ty obej­mu­ją uży­cie pisma lustrza­ne­go i kil­ku języ­ków obcych. W tym miej­scu intu­icje doty­czą­ce „języ­ka cia­ła” spo­ty­ka­ją się z wyobra­że­niem „cia­ła języ­ka”. Fal­kie­wicz chciał i to poka­zać, zwra­ca­jąc uwa­gę na pismo, na fan­to­ma­tycz­ność dru­ku, kre­ski, rysun­ku, foto­gra­fii, zna­ku. I samo pismo (trud wydo­by­wa­nia pisma, ołów­ka przy­twier­dzo­ne­go do dło­ni) mia­ło na sie­bie zwró­cić uwa­gę. Pismo jako cia­ło, więc i mowa w ten spo­sób cie­le­sna czy ucie­le­śnio­na.

„Pisa­rza­mi cia­ła byli­by wszy­scy ci, któ­rzy sta­ra­ją się nadać języ­ko­wi cie­le­sność, zbu­dzić go i wyzwo­lić z for­mu­lar­no­ści, ci, któ­rzy łączą filozo­fię z lite­ra­tu­rą, jak Pla­ton, Sade, Rous­se­au, Nie­tz­sche, nada­jąc jej zindywi­dualizowany wymiar. Jak Heideg­ger, któ­ry uży­wa filo­zo­ficz­ne­go skal­pe­la pojęć, ale pojęć o rodo­wo­dzie fik­cji i któ­re­go słyn­ne, pre­cy­zyj­nie ukształ­towane ety­mo­lo­gie budu­ją lite­ra­tu­rę. Pisa­rza­mi cia­ła są poeci, pro­jek­tu­ją­cy ducho­wą rewo­lu­cję i burzą­cy spo­kój języ­ka ojców, jak nihi­li­sta Lau­tre­amont, jak poeta Woja­czek”¹⁸.

I jak Andrzej Fal­kie­wicz, któ­ry w podob­ny spo­sób jak jego wiel­cy poprzed­ni­cy zbu­rzył „spo­kój języ­ka ojców”. Pew­nie by się obru­szył i zaczął szy­dzić z oka­zjo­nal­nej ety­kiet­ki. Nie chciał być pisa­rzem cia­ła tak, jak nie chciał być pisa­rzem ducha. Jego zamia­ry doty­czy­ły cało­ści, chciał być pisa­rzem „cią­gło­ści wid­ma”, czy­li odbi­ja­ją­cej się w czło­wie­ku (poszcze­gól­nym „ja”) kosmicz­nej  samo­wie­dzy. „Mistycz­ny sens ludz­kie­go kościo­ła sztu­ki pole­ga na przy­wró­ce­niu w dys­kur­sie o ja dokład­ne­go prze­ci­wień­stwa tego, o czym myśli­my, posłu­gu­jąc się tym sło­wem. (…) Moż­na więc przy­pusz­czać, że bebe­cho­wa­te, nie­ja­sne, bez­fo­rem­ne wewnętrz­ne języ­ki cia­ła wypo­wia­da­ją nie jakieś róż­ne, indy­wi­du­al­ne, nie­po­wta­rzal­ne oso­bo­wo­ści, ist­nie­nia, ja, lecz że są jedy­nym spo­so­bem nigdy nie skoń­czo­nej eks­pre­sji całej i wszyst­kiej rze­czy­wi­sto­ści. Cała zaś i wszyst­ka rze­czy­wi­stość jest w ludz­kim koście­le sztu­ki o tyle, o ile sta­je się cia­łem języ­ka”¹⁹.

Sądzę, że przed roz­po­czę­ciem swe­go dzie­ła Andrzej Fal­kie­wicz miał wię­cej wia­ry w nie­ogra­ni­czo­ność owej „roz­pię­to­ści wyra­zo­wej czło­wie­ka”. Ina­czej mówiąc – bar­dziej był pew­ny poten­cjal­nej wol­no­ści. Nie­ste­ty, każ­de sta­wa­nie się pisma, każ­dy seman­tycz­ny rygor, przy­zy­wa zbyt śmia­łe marze­nia do porząd­ku, a uto­pii twór­czej wol­no­ści wska­zu­je miej­sce w sze­re­gu. To wła­śnie wte­dy zaczy­na się powra­cać myślą do kwe­stii gra­nic. „Piszę jak tu piszę. Jed­na z kata­strof lite­ra­tu­ry. A co? Wię­cej mia­łam kochać? Mia­ło być bar­dziej całe? Są gra­ni­ce. Są gra­ni­ce, za któ­ry­mi koń­czy się czło­wiek. I są gra­ni­ce, za któ­ry­mi nie ma nawet zwie­rzę­cia”²⁰. Moim zda­niem, Fal­kie­wi­czo­wi i tak uda­ło się dużo; ten wyłom w line­ar­nych i uty­li­tar­nych przy­zwy­cza­je­niach pol­skiej pro­zy jest na tyle „prze­past­ny”, że jak nad każ­dym głę­bo­kim śla­dem pochy­lać się nad nim będą następ­ne poko­le­nia.